جيل بدلي
جڏهن ديري اسماعيل خان وٺي پي ويا ته ماکي هٿن ۾ هٿڪڙيون، ٽنگن ۾ ڏنڊا ٻيڙي لڳل هئي. مان سان گڏ هڪ صوبيدار، ٻه جمعدار ۽ چار سپاهي هئا. مان سان هميشه ايترو گهاٽ (گارڊ) هوندو هو، جڏهن به منهنجي بدلي هڪ جيل کان ٻئي جيل ۾ ٿيندي هئي.
ديرا اسماعيل خان ريل ۾ وٺي پي ويا. هٿڪڙي ڏنڊا ٻيڙي ۽ ايتري پوليس. سڀ ڪو پيو ماکي ڏسي. سمجهن پيا ته خطرناڪ قيدي آ. تنهنڪري ئي ايڏي حفاظت سان وٺيو پيا وڃن. ڪي مسافر ته اچيو مان واري گهاٽ کان پڇيو به پئي ويا. منهنجو ڪنڌ فخر ۾ مٿي کڄيل هو. ايڏو گهاٽ ته ڪنهن وزير سان به نه هوندو آ.
ديرا اسماعيل خان جي جيل پهتم. هتي جي جيل ۾ ۽ هُتي جي جيل ۾ رات ڏينهن جو فرق هو. ماکي هتي جو جيل دوزخ پئي لڳو ۽ ديرا اسماعيل خان وارو جيل هتي جي جيل جي ڀيٽ ۾ جنت هو. وڏو فرق هو هتي جي جيل ۽ هتي جي جيل ۾، رات ڏينهن جو فرق هو. اتي جي جيل جي آفيسرن منهنجي ايتري عزت ڪئي هئي جو مان تعريف نٿو ڪري سگهان. ڪم ته مان کان ڪو به ڪونه وٺندا هئا. ڇاڪاڻ ته منهنجو رڪاٽ (رڪارڊ) خراب هو. هو ڇڙو اهو چوندا هئا ته خدا ڪري هن سان گڏ وقت خير سان گذري. اتي مان کليل هوم. بلڪل آزاد هوم. اتي ماکي کوليءَ ۾ بند به نه ڪندا هئا.
جڏن اسين ديرا اسماعيل خان جي جيل تي پهتاسين ته اهو شام جو ٽائم هو انهي وقت جيل جي ماڙيءَ (جيل جي آفيس. جيڪا جيل جي ڦاٽڪ وٽ هوندي آهي. ڪنهن جيل ۾ جيڪڏهن ماڙي نه به هجي، ته به جيل اصطلاح ۾ چوندا ماڙي آهن) تي ڊپٽي (سپرنٽينڊنٽ) هو. اتي ڊپٽيءَ کي داروغو چون. انهيءَ ڊپٽي جو نالو حميد الله هو. ماکي ۽ مان سان گڏ آيل گهاٽ کي ڏسي ڊپٽي ٽوڪ منجهه چيو ”يه ڪون سي ڦدو حڪومت هي، ڪي ايڪ قيدي کي ساٿ پوري گهاٽ آئي هي. اتني گهاٽ تو گورنر يا صدر ڪي ساٿ هوتي هي.“ مان سان آيل صوبيدار چيس ”داروغا صاحب، حڪومت ڦدو نهين هي. يه قيدي ايسا هي. اگر يه قيدي آپڪي جيل ۾ بگڙ گيا تو يه جيل الٽا هوگا. حڪومت ني اپني گانڊڪا.
اپني گانڊ ڪا پورا زور لگايا هي. مگر يه قيدي اسڪي قبضي ۾ نه آيا. يه ايڪ زبردست قيدي هي عام قيدي نهين هي“.
اهو ٻڌي انهيءَ ڊپٽي يعني داروغي صوبيدار کان منهنجا ڪاغذ ورتا. انهن ڪاغذن ۾ سموري لکپڙهه هوندي آ ته: ”هي قيدي ڪهڙي ڏوهه ۾ گرفتار ٿيو آ. جيل ۾ ڪهڙا ڪهڙا ڏوهه ڪيا. جيل جي ڏوهن ۾ ڪهڙيون سزائون آيس. معافي ڇو ڪٽجي وئي“. جڏهن ڊپٽي منهنجا ڪاغذ پڙهيا ته اصل مان کان ڏهه قدم پوئتي هٽي ويو. مان کان ڀئو ٿيڻ لڳس. مان واري صوبيدار چيس: ”اب ڪرو اس سي بات.“ ڊپٽي چيو: ”مجهي ضروري ڪام سي جانا هي.“ پر گيٽ جمعدار کي چيائين: ”اس سنڌي ڪي اڇي طرح تلاشي لو اور اندر بهيجو“.
گيٽ جمعدار پٺاڻ هو. ماکي چيائين: ”جوان سنڌي ... ڪيا هي آپ ڪي پاس؟“ مان هن سان ڪوڙ نه هنيو سچ ٻڌايو مانس. چيم: ”هماري پاس سڀ ڪجهه هي.“ چيائين ”بدمعاشي ڀي هي؟“ چيم: ”بدمعاشي ڀي (يعني پٽ (بليڊ) جيل ۾ پٽ رکڻ ڏوهه آهي)“. پڇيائين: ”پئسي ڀي هين.“ جواب ڏنم: ”هان پئسي ڀي هئين. هر چيز هي ميري پاس.“ گيٽ جمعدار به جوان هو. ماکي چيائين ”جوان جو ڀي تمهاري پاس هي لي جائو. هم تمهاري ڪو هاٿ ڀي نهي لگائي گا. اپني ڊبي (دٻا جيل ۾ سي ڪلاس جا قيدي پنهنجو سامان ٽين جي دٻن ۾ رکن) اٺا ڪر اندر چلي جائو“.
جڏهن جيل ۾ اندر ويم ۽ جيل ڏٺم. ته ماکي حيدرآباد سينٽرل جيل جي ڀيٽ ۾ اهو جيل هڪ ڦدو جيل لڳو. پر يڪدم محسوس ڪري ورتم ته جيل ٿڌو آ. يعني قيدين تي سختي ڪانهي. اتي منهنجا ڪيترائي سڃاتا قيدي هئا. هي قيدي اهي هئا جيڪي حيدرآباد سينٽرل جيل ۾ رهي ويا هئا. هنن ڪو اڳ ۾ سڄي جيل ۾ منهنجي تعريف ڪئي هئي ته: ”حيدرآباد سينٽرل جيل ۾ فقط اهو ئي هڪ جوان هو“. هنن قيدين منهنجي ايڏي خدمت ڪئي جو مان ٻڌاءِ نٿو سگهان. مانيون، گوشت، حلوا اصل ڍير اچي منهنجي اڳيان رکيائون.
اتي جي قيدين ماکي ٻڌايو ته هتي جو سپرنٽينڊنٽ پٺاڻ آ ۽ نالو اٿس نصير خان. زبردست ماڻهو آ ۽ ڏنگو به ڏاڍو آ. وڏي ڏاڙهي اٿس مولوي آ.
جنهن ڏينهن مان جيل پهتو هوم انهيءَ جي ٻئي ڏينهن سپرنٽينڊنت وٽ منهنجو ملاحضو (جڏهن به جيل ۾ ڪو نئون قيدي ايندو آهي يا ٻئي جيل مان بدلي ٿي ايندو آهي ته هن کي سپرينٽينڊنٽ جي اڳيان پيش ڪيو ويندو آهي. انهيءَ کي ملاحضو چئبو آهي) ٿيو. ماکي سڀني قيدين اڳ ۾ ئي ٻڌايو هو ته سپرنٽينڊنٽ ڏاڍو ڏنگو آ، پر مان دل ۾ اڳ ئي فيصلو ڪري ورتو هوم ته جيڪڏهن مان سان ٽر مڙ ڪيائين ته مان اتي ئي ليٽائيندومانس. مان هن جي آڏو نوڙت سان پيش ايندم، يا هيٺيائين وٺندم، هرگز نه. اهو مان کان ڪونه ٿيندو.
مان پاڻ کي صحيح معنيٰ ۾ وڙهڻ لاءِ بلڪل تيار ڪري ورتو. ماکان اڳ اتئون جا چار قيدي پيش ٿيا. پنجون نمبر منهنجو آيو. سپرنٽينڊنٽ منهنجو ڪتاب هٿ ۾ کنيو ۽ پورو ڪتاب ور ور ڏيئي پڙهيائين. ڪلاڪ لڳي ويس منهنجو ڪتاب پڙهڻ ۾. ڪڏهن هڪڙو پنو پيو ورائي، ڪڏهن ٻيو. نيٺ ڪتاب رکي ڪنڌ مٿي ڪيائين. ڪيتري دير ماکي غور سان ڏسندو رهيو. پوءِ ماکان پڇيائين ”آپ ني يه ڪام ڪيئي هين؟
مان چيم ”هان مين ني ڪئيي هين.“ سپرنٽينڊنٽ پنج منٽ کن چپ رهيو. پوءِ چيائين ”اب ڪيار اراده هي؟“ جواب ڏنومانس ”وه ميري بس مين نهين. وه آپ ڪي بس مين هي.“ پڇيائين: ”وه ڪيسي؟“ مان چيم ”اگر آپ چاهتي هو ڪي مين آرام ڪرون، تو مين آرام ڪرون گا. اگر آپ ني هماري ساٿ ڇيڙ ڇاڙ ڪي تو هم ڀي تيار هي“.
منهنجي ڀرسان شير زمان جيلر بيٺو هو، مان جو سپرنٽينڊنٽ کي اهو جواب ڏنو ته هن مانکي اچي ڀاڪر پاتو ۽ سپرنٽينڊنٽ کي چيائين ”صاحب بهادر، اس سنڌي ڪا ضامن مين هون. مين جانون يا يه سنڌي. آپ بلڪل فڪر نه ڪرو. آپ اسڪي جوالان (ڏنڊا ٻيڙي) اترادو.“ سپرنٽينڊنٽ چيو ”ٺيڪ هي“ ۽ پوءِ هي آرڊر ڏنو ته ”هن جي ڏنڊا ٻيڙي ڪڍو“.
شير زمان جيلر انهيءَ وقت ئي منهنجي ڏنڊا ٻيڙي لهرائي ۽ ماکي ٻانهن کان وٺي آيو. ٻه قيدي ماکي آڻي ڏنائين ۽ (اڙدو ۾) چيائين ”هي تنهنجو هر ڪم ڪندا. بورچيءَ مان ماني آڻڻ، اسپتال کان کير مکڻ بيدا آڻڻ، ڪپڙا ڌوئڻ. مطلب ته تون هتي آرام سان ويٺو هج. هي توکي سڀ ڪجهه هتي آڻي پهچائيندا. تنهنجو هر ڪم ڪندا. هي تنهنجا خدمت گار آهن. هيءُ سڄو جيل جاڏي به توکي وڻي تون وڃ. هڪ زنانو گهاٽ ۽ ٻيو ڦاسي گهاٽ، انهيءَ پاسي نه وڃجان. باقي جنهن پاسي وڻي وڃجان. توکي ڪو به نه روڪيندو. نه ئي توکان پڇندو“.
انهيءَ جيل ۾ مان اڍائي سال رهيم. جيترا سال جيلن ۾ رهيو آن اهي اڍائي سال سڀ کان چڱا گذريا. انهيءَ جيل ۾ ماکي ڪنهن به تنگ نه ڪيو ۽ نه ئي مان ڪا شرارت ڪئي. جيل وارن جو ماسان تمام سٺو ورتاءُ رهيو. اڃا به هڪ دفعي مان شرارت ڪئي ماکي به کائي کائي اچي چرٻي چڙهي. ٿيو ائين جو هر سومر تي اتي ڪٽ پريڊ (هر قيدي پنهنجو هنڌ ۽ ٽين جو دٻو ڪڍي ٻاهر رکندو آهي ۽ انهيءَ جي سامهون سڀئي قيدي لائين ۾ بيهندا آهن. ۽ هرهڪ جي هٿ ۾ سندن ڪتاب (جيل جا ڪاغذ) هوندو آهي.) لڳندي هئي اتي قائدي ۾ بيهڻو پوندو هو اصل ٽينشن (اٽينشن). ڪنڌ به لوڏڻ جي اجازت نه هئي. ڪلاڪ ڏيڍ اتي بيهڻو پوندو هو. ماکي ائين بيهڻ ڏکيو لڳندو هو. مان سوچيو: مان هنن جي تابعداري ڪريان ٿو. اها تابعداري ڇو ڪريان. مان نه ڪندم اها تابعداري. منهنجي ڦرڪي ڦري وئي.
سپرنٽينڊنٽ پريڊ جو معانو ڪرڻ آيو هو. هر هڪ قيديءَ کي ڏسندو سندس ڪتاب پڙهندو جڏهن ماکان چئن ماڻهن جيترو پري هيو ته مان ڪنڌ ٽيڙهو ڪري پاسو ڏئي بيهي رهيم. اتي صاحب ماکي هڪل ڪئي ”او سنڌي سيڌا کڙا هو تم ٽيڙها هو.“ مان جواب ڏنو ”مين ٽيڙها نهين هون، سيڌا هون.“ سپرنٽينڊنٽ صاحب کي غصو اچي ويو پريڊ اڌ ۾ ڇڏي سڌو ماڙيءَ تي هليو ويو.
اتي هڪڙا قيدي هوندا هئا. هنن کي شين پوش ڪري چوندا هئا. جيل ۾ اهڙا پنجاهه سٺ هئا. هنن وٽ ڏهن پندرنهن فوٽن جون لٺيون هونديون هيون. هنن جو اهو ڪم هو ته جيل ۾ ڪو جهڳڙو ڪندو هو ته اهي هن کي ماريندا هئا. جڏهن مان سپرنٽينڊنٽ کي ابا سبتا جواب ڏنا هئا انهيءَ وقت اهي شين پوش بيٺا هئا. پر اهي مان سان وڙهيا ڪونه. ڇاڪاڻ ته هنن کي ڪنهن وڙهڻ جو آرڊر ڪونه ڏنو هو. مان دل ۾ سوچيو هو ته ڀلي هي مان سان وڙهن، ڏيندم مان منهن. پوءِ جيڪو ٿيندو اهو ڏٺو ويندو. پر اهي مان سان وڙهيائي ڪونه.
پوءِ ماکي عام قيدين ۽ مقدمن چيو سنڌي اڄ تنهنجو پتو پوندو. مان چيو ٺيڪ آ مان تيار آهيان.
ڪجهه دير کانپوءِ سپرنٽينڊنٽ صاحب مان وٽ صوبيدار ۽ چار شين پوش موڪليا ته سنڌيءَ کي وٺي اچو. ماکي ڪاوڙ هئي جوش هجي ڏاڍو. سپرنٽينڊنٽ جي آفيس جي ٻاهران ماکي بيهاريائون. پندرهن کن منٽ اتي بيهڻو پيو. جڏهن ماکي اندر وٺي ويا، صاحب لکپڙهه پي ڪئي. منهنجي اندر اچڻ تي صاحب ڪنڌ کڻي ماکي ڏٺو. ماکي منهن ۾ شور هو مان وڙهڻ لاءِ اصل تيار بيٺو هوم. هو ماکي ڏسي سمجهي ويو. ماکي چيائين ”بابا يه بينچ پڙي هي تم اس پر بيٺو. سنڌي سائين تم اس پر بيٺو“.
انهيءَ وقت ماکي ايڏو شرم آيو جو زمين ماکي جاءِ ڏي ته مان زمين ۾ گهڙي وڃان. مان هن جي ڪيڏي بيعزتي ڪئي ۽ هن مان سان ڪهڙو ورتاءُ ڪيو.
جڏهن مان ٿڌو ٿيس ته سپرنٽينڊنٽ ماکي چيو ”سنڌي سائين آپ ني دو هزار قيديون ڪي سامني هماري بيعزتي ڪي هي.“ مان هن کي چيو ”سائين آپ ني پهلي ميري ڪو ڊانٽا ٿا“. صاحب ماکي چيو ”اڇا ڇوڙو اس بات ڪو. رهني دو. آپ پريڊ ۾ کڙي ڪيون هوئي؟“ مان چيم ”سائين صوبيدار ني هم ڪو آرڊر ديا ٿا.“ صاحب انهيءَ وقت گهنٽي هڻي صوبيدار کي سڏايو. صوبيدار آيو تنهن کي چيائين ”بهن ڪا ... تم سنڌي کي پريڊ ڪيون لگاتا هي.“ صوبيدار ويچارو ٿڙڪي پيو. هن کي آرڊر هوندو هو. پر پوءِ زور جي اڳيان زاري آ. صوبيدار ماٺ ۾ رهيو. ڇا چوي. ٻه ٽي گاريون ٻيون به کاڌائين. پوءِ مان چيم: ”سائين يه صوبيدار هي. اگر اس سي غلطي هوگئي هي تو اس ڪو معاف ڪرو“. صاحب چيو: ”اڇا سائين مين اسي معاف ڪرتا هون“. پوءِ صوبيدار کي معافي ڏنائين. مان ته سڀ ڪجهه سمجهيو پي ته صوبيدار جي ڪهڙي حيثيت آ جو هو پنهنجي مرضي ڪم آڻي. پوءِ صاحب صوبيدار کي چيو: ”اس ڪي ڪوئي پريڊ مت لگائو“ ۽ ماکي چيائين: ”آپ ڪو ڪوئي تڪليف هو، ڪوئي ڪام هو، آپ سيڌي ميري پاس چلي آئو. داروغا ڪي پاس جائو. شير زمان ڪي پاس جائو. جهان جانا چاهتي هو جائو. ڦانسي گهاٽ جانا چاهتي هو تو ادر ڀي جائو. ڪوئي آپ ڪو نهين روڪي گا. سنڌي سائين آپ آرام ڪرو.“ مان اتي هٿ ٻڌامانس ۽ چيم: ”سائين ميري سي غلطي هو گئي هي. وه معاف ڪرو.“ کلي چيائين ”معاف هي. معاف هي. معاف هي“.
مان اتائون هليو آيس. پر محسوس ڪيم ته غلطي مهنجي هئي.
سزا جا پويان اڍائي سال انهيءَ جيل ۾ پورا ڪري، انهيءَ جيل مان آزاد ٿي گهر پهتم.