ٻانهن تان جهيڙو
لاڙڪاڻي ضلعي ۾ تعلقي شهدادڪوٽ ۾ٽي ڀائر هئا. نالا هئن پوپٽ، پرين ۽ ٽين جو نالو رانجهو. اهي ذات جا سيال هئا. انهن جي پيءُ جو نالو هو پيرو. اسان جا هنن سان پراڻا تعلقات هئا. پر پوءِ هنن اسان جي لانگاهه قوم سان هڪڙي ناجائزي ڪئي. پرين اسان جي قوم وارن جي هڪ ٻانهن کڻي ويو. ان تي اسان جي قوم جا چڱا مڙس مان وٽ آيا. هنن ماکي اچي ستايو: ”سيالن اسان سان ناجائزي ڪئي آ. تون اسان جو پلاند ڪر. هنن کان اسان جو بدلو وٺ. هي عزت جي ڳالهه آ. هو لانگاهه قوم جي ڇوڪري کڻي ويا آهن. سيال اسان جو نڪ وڍي ويا آهن. تون پاڻ به انهيءَ قوم جو آهين اسان جي مدد ڪر“.
ماکي احساس ٿيو. قوم جو به لحاظ ٿيو. پر مان سوچيو ته اڳ ۾ سيالن سان ڳالهائجي. جيڪڏهن ڳالهه ٻولهه ۾ ئي اچي ٻانهن موٽائي ڏين ته جهيڙو ڇو ڪجي. اهو سوچي مان سيالن وٽ هلي ويم ۽ پرينءَ جي پيءُ پيروءَ سان ملي کيس چيم: ”تنهنجي پٽ پرينءَ اسان جي قوم سان ناجائزي ڪئي آ. اسان جي ٻانهن کڻي آيو آ. تون هن کي سمجهائي ۽ اها ٻانهن واپس ڪرائي ڏي. نه ته اهو جهيڙو وڌندو ۽ وڏو نقصان ٿيندو“.
سيال قوم جي شهدادڪوٽ ۾ وڏي حيثيت هئي ۽ اهي وڏا طاقتور هئا. انهيءَ پاسي کوسا، چانڊيا ۽ مستوئي به زبردست قومون هيون. پر انهن سڀني کان سيالن جي طاقت وڌيڪ هئي. انهيءَ غرور ڪري پيرو ماکي جواب ڏنو ته: ”منهنجي پٽ اهو ڏوهه ڪيو ئي ڪونهي. تون اسان تي ڏوهه ناجائز ٿو مڙهين“. مان کيس گهڻو ئي سمجهايو پر هن ۽ پرينءَ ڏوهه باسيو ئي ڪونه. ماکي ڪاوڙ اچي وئي. مان کين چيم: ”ٺيڪ آ، اوهان کي جيڪو وڻي ڀلي ڪريو. پر ياد رکجو مان چوٿين يا پنجين ڏينهن توهان تي حملو ڪري ايندم. جو ڪجهه ماکي ڪرڻو پيو. مان ڪندم. توهان هوشيار ٿجو. متان پوءِ اوهان کي حسرت نه رهجي وڃي ته اوهان کي اڳ ۾ ڄاڻ نه هئي“.
مان ڳوٺ موٽي آيم ۽ پنهنجي قوم وارن کي ٻڌايم ته: ”هيءَ ڳالهه آ. مان هنن کي اها ڌمڪي ڏئي آيو آن ته چئن پنجن ڏينهن ۾ مان توهان تي حملو ڪندم“. قوم وارن منهنجي انهيءَ ڳالهه کي پسند ڪيو. پوءِ مان ست ماڻهو کنيا، اٺون مان پاڻ هوم. اسان اٺ رائفلون کنيوسين ۽ نڪري پياسين. ٺيڪ پنجين ڏينهن وڃي سيالن تي ڪڙڪاسين. مان هنن کي چيو: ”خبردار هاڻي مڙس ٿجو متان پوءِ ارمان ٿئي. مان اڳئي ئي اوهان کي اطلاع ڪري ويو آن“.
جنهن وقت اسين هنن جي ڳوٺ پهتاسين. انهيءَ وقت شام جو سج اڃا بيٺو هو. اڌ ڪلاڪ کن سج لهڻ ۾ هو. سخت سيارو هو. جنهن کي اسين سياري جو چاليهو چوندا آهيون. اهي ڏينهن هجن. اسان نعرا هنيا ۽ هوائي فائر ڪيا ته ڀلي هو چڱيءَ طرح هوشيار ٿين. اتي هنن سيالن جا پنج اٺ گهر هئا. اسان جي هڪلن ۽ فائرنگ تي اهي هوشيار ٿيا. پر اسان تيزيءَ سان حملو ڪري، هنن تي ڪنٽرول ڪري ورتو. اسان انهيءَ مائيءَ کي ڳوليو جيڪا سيال کڻي ويا هئا. پر اها اتي ڪونه هئي. اسان کي پتو پيو ته سيالن هن مائيءَ کي ڪنهن ٻئي ڳوٺ ۾ رکيو آ. اسان سيالن جي مردن کي ڏاڍي مار ڪڍي ۽ هنن کي نچايو. نچائڻ جو مقصد کين بيعزت ڪرڻ هو.
اسان کي خبر هئي ته پرينءَ جي ڀاءُ رانجهو جي زال تمام سهڻي آ، تنهن ڪري اسان رانجهوءَ کي چيوسي ته: ”تون پنهنجي زال آڻي اسان کي ڏي. توهان اسان جي ٻانهن کڻي ويا آهيو، اها انهيءَ جي عيوضي ۾ اسين کڻي وينداسين“. رانجهوءَ اسان جي ڳالهه ٻڌي پر چُريو ئي ڪونه. مان رائفل جي نالي رانجهوءَ ڏانهن ڪندي چيو: ”رانجهو جيڪڏهن تو سڌيءَ طرح پنهنجي زال اسان جي حوالي نه ڪئي ته ماکي گولي هلائڻي پوندي.“ لاچار هو ويو ۽ پنهنجي زال آڻي اسان جي اڳيان بيهاري.
رانجهوءَ جي زال شهزادي هئي. اسان سيالن کي چيو ”اسين هن وقت توهان سان جهڙي به حالت ڪرڻ چاهيون ڪري سگهون ٿا. پر مانکي شرم ٿو اچي ته مان اوهان جي ٻانهن کنيو پيو وڃان. پر مان اوهان کي يقين ٿو ڏياريان ته مان هن نينگريءَ کي اهڙي حفاظت سان رکندم. جهڙي منهنجي نياڻي.“ هنن جي منهن تي مان هن ڇوڪريءَ جو مٿو چميو ۽ چيم: ”توهان بي غيرت ٿيا. مان نه ٿيندم. ڳالهه فقط ايتري آ ته اوهان پنجين ڏينهن اسان جي ٻانهن واپس ڪري ڇڏيو ته مان اوهان جي ٻانهن واپس ڪري ڏيندم“.
سيالن ماکي ڏاڍا ايلاز ڪيا. زاريون ڪيون. ماکي ڏاڍو ستايو ته ”ٻانهن ڇڏي وڃ. اسين اوهانجي ٻانهن واپس ڪنداسين.“ پر مان سندن ڳالهه نه مڃيم. چيم: ”نه ٻانهن ڇڏي نه ويندم. کڻي ضرور ويندم“.
اسان هنن جي گاڏي وٺي انهيءَ ۾ ڏاند جوٽرائي مائيءَ کي انهيءَ ۾ ويهاري روانا ٿي وياسين. چويهه ميل پري منهنجو هڪڙو دوست هيو اسان هن وٽ پهتاسين ۽ رات اتي رهياسين. سياري جي موسم هئي سخت سيءَ هجي. اسين اٺ ماڻهو هئاسين. نائين ٻانهن هئي. هو غريب هو. هن وٽ ايترا ٽپڙ نه هئا جو هو هر هڪ کي الڳ ڏي. تنهن ڪري ٻه ٻه ماڻهو ٿي ستا. هن زائفان لاءِ به الڳ هنڌ نه ملي سگهيو. نيٺ ماکي پاڻ سان گڏ اها زائفان سمهارڻي پئي. هڪڙي کٽ هئي، هڪڙي سوڙ ٻنهي جي مٿان هئي. پر مان اهڙي ريت زائفان سان ستم جو سڄي رات منهنجي جان جسم هن سان نه لڳي، نه ئي هن جي جان مان سان لڳي.
مان اصل کان نمازي آهيان. صبح جو جڏهن مان وضو ڪري نماز پڙهڻ لاءِ اٿي بيٺم. منهنجا ٻيا ساٿي به اتي ستل هئا. اهي ماکي عجب ۾ ڏسڻ لڳا. پوءِ هنن مان هڪ ماکي چيو: ”هي ڇا؟ تو ڌاڙي ۾ ٻانهن کنئين آ. هيءَ ٻانهن اسان جي ٻانهن جي عيوض ۾ آ. هي آڍرا (اڙهن) سالن جي نوجوان شهزادي آ. تون سڄي رات هن سان گڏ ستو آهين ۽ هن مهل وضو ڪري نماز ٿو پڙهين. انهيءَ جو ڇا مطلب؟“
مان پنهنجي ساٿين کي چيو: ”ڏسو زالون ته ڪنهن کي نه چونديون آهن ته اوهين ڪنهن سان وڙهو يا برو ڪيو. هن زائفان جو به ڏوهه ڪونهي جيڪو به ڏوهه آهي سو هن جي ڏيرن يا هن جي مڙس جو آ. هيءَ بيگناهه آ. هيءَ منهنجي نياڻي آ. جنهن نظر سان مان هن کي ڏسان ٿو اوهان کي به انهيءَ نظر سان هن کي ڏسڻو پوندو“.
اهو سارو ڏينهن اتي ڀڃي (گذاري) پوءِ ٻئي ڏهاڙي تي اتئون منزل ڪري وري چوويهن ڪوهن تي ٻئي هنڌ ترسياسين. اهي منهنجا دوست هئا اتي به مان زائفان کي ساڳي حفاظت سان رکيو. مان اها زائفان هنن دوستن وٽ امانت رکي ۽ هنن کي چيو ته ”هيءَ ٻانهن اوهين پاڻ وٽ رکو. جڏهن سيال اسان جي ٻانهن موٽائين ته اوهان به هيءَ ٻانهن کين موٽائجو“.
پوءِ مان هنن دوستن کان موڪلايو. جن وٽ زائفان کي ڇڏيم هوم ۽ جيڪي همراهه مان سان ساڻ هليا هئا. هنن کي به چيم ته پاڻ هتائون ڌار ٿا ٿيون. ماکي ٿرپارڪر وڃڻو آ. مان هنن کان موڪلائي سکر آيم. اتي هڪ دوست وٽ رهيم. رات هن وٽ رهي صبح جو ڇهين وڳي جيڪا ريل سکر جي ٽيشڻ تان هلندي آ، انهيءَ جي ٽڪيٽ وٺي انٽر ڪلاس ۾ چڙهيم ۽ مٿي واري سيٽ تي ليٽي پيم. مان وٽ غلابي (گلابي) رنگ جي لوئي هئي. اها مان مٿان وجهي ڇڏي.
اتي ٽيشڻ تي منهنجو دشمن بيٺو هو. اهو دشمن پرين هو. جنهن اسان جي ٻانهن کنئين هئي ۽ بدلي ۾ اسان سندس ڀاڄائي کنئين هئي. هن ماکي ريل ۾ چڙهندي ڏسي ورتو هو. پر مان کيس ڪونه ڏٺو هو. هن وڃي يڪدم پوليس کي خبر ڏني ته ”ميرو ڌاڙيل جنهن ڪيترائي ڌاڙا هنيا آهن. خود اسان جو ڌاڙو به هنيو اٿس ۽ اسان جي ٻانهن کڻي ويو آ. لاڙڪاڻي جيڪماباد جي پوليس کي ڪيترن ئي ڌاڙن ۾ گهربل آ. خطرناڪ ماڻهو آ. مان کيس ريل ۾ چڙهندي ڏٺو آ. هو گاڏيءَ ۾ چڙهي سمهي رهيو آ. توهان هلي هن کي يڪدم گرفتار ڪيو“.
جڏهن گاڏي سکر کان روهڙي جي ٽيشڻ تي پهتي ته پوليس هن جي ڏس تي پنهنجو عملو وٺي انهيءَ گاڏي ۾ چڙهي جنهن ۾ مان ستل هوم. ماکي خبر ئي نه هجي مان لوئي مٿان ڪيو ننڊ ۾ بي خبر ستو پيو هوم.
اوچتو ڏهه ٻارنهن سپاهي منهنجي مٿان چڙهي ويا. مان اک کولي ڏٺو. پوليس وارا ماکي قابو ڪيو بيٺا هئا. هنن ماکي ڇڪي هيٺ لاٿو. هيٺ لهندي ئي منهنجي نظر هن دشمن پرينءَ تي پئي. ماکي گاڏي مان هيٺ لاٿو ويو. ٽيشڻ تي ماڻهن جا هشام اچي مڙيا. پرينءَ ماکي نفرت سان ڏٺو ۽ ماکي گار ڏئي انسپيڪٽر کي چيائين: ”انسپڪٽر صاحب اهو ئي آ ميرو“.
انسپيڪٽر کي پرينءَ جي ڳالهه تي ڪاوڙ اچي وئي. هن چيو: ”ڀيڻ جا ..... بي غيرت جڏهن اسان توکي چيو ته گاڏي ۾ چڙهي ميري جي سڃاڻپ ڪرائي ته چئي ته اڳيان ڪونه ويندم. ميرو ماکي ماري ڇڏيندو ۽ هاڻ جڏهن هيءُ قابو آ ته تون گاريون ٿو ڏين. نڪر هتان منهنجي اکين اڳيان ٽري وڃ.“ پوءِ انسپيڪٽر هن کي گاريون ڏئي هتان ڀڄائي ڪڍيو.
انسپيڪٽر ماکي گرفتار ڪري سکر جي چاوڙي ٿاڻي تي وٺي آيو ۽ لاڙڪاڻي فون ڪيائين ميري نالي، ههڙي آري پاري هڪ ماڻهوءَ کي اسان روهڙيءَ جي ٽيشڻ تان گرفتار ڪيو آ. هڪ ماڻهو پرين هيءَ حقيقت ڪري ٿو ته هيءُ ڏوهاري آ، ۽ حڪومت کي هن جي ڳولها آ. ڇا اوهانکي اهو ماڻهو گهربل آ.؟“ لاڙڪاڻي مان جواب آيو: ”واقعي ميرو اسان کي ڌاڙن جي ڪيسز ۾ گهربل آ. اسان کيس وٺڻ لاءِ اچون ٿا“. آخر انهيءَ ڏينهن شام جي وقت لاڙڪاڻي جي پوليس سکر پهچي وئي پوءِ لاڙڪاڻي جي پوليس ماکي پنهنجي قبضي ۾ ڪيو ۽ ماکي لاڙڪاڻي وٺي وئي ۽ لاڙڪاڻي چاوڙي ٿاڻي جي لاڪپ ۾ وڃي بند ڪيائون. هڪ رات ماکي اتي رهائي ٻئي ڏهاڙي پوليس جنهن ۾ هڪ انسپيڪٽر جنهن جو نالو رحمت الله جهلڻ هو، ٻه صوبيدار، ٻه عملدار ۽ اٺن ڏهن سپاهين سان گڏ لاڙڪاڻي مان وٺي جيڪماباد پهتي.
منهنجو اصلي ضلعو ته جيڪماباد هيو، سو هنن جو خيال هيو ته اتي به منهنجا ڏوهه ڪيل هوندا. پرين به کين اهو چيو هو سو جيڪماباد ۾ آڻي اهي ماکي جيڪماباد جي ايس پي جي اڳيان وٺي ويا. ايس پي پڇا ڳاڇا ڪري منهنجي پوليس کي چيو ”بابا هن ماڻهو اسان جي ضلعي ۾ ڪو ڏوهه نه ڪيو آ. اسان کي هيءُ ڪنهن به ڏوهه ۾ گهربل ڪونهي. باقي جيڪڏهن اوهان جي ضلعي ۾ ڏوهه ڪيو اٿس ته اوڏانهن وٺي وڃو ۽ وڃي پاڻ سمجهو“.
ايس پي جو اهو جواب ٻڌي هنن ماکي آڻي جيڪماباد جي لاڪپ ۾ وڌو. اتي ماکي ٻن ڪلاڪن لاءِ رکيائون. ڇاڪاڻ ته ريل جي اچڻ ۾ ٻه ڪلاڪ هئا. اتي لاڪپ ۾ هڪ درويش قسم جو ماڻهو هو پٺاڻ هو، صفا ملنگ هو. هن ماکي پاڻ ڏانهن سڏيو. مان وڃي هن جي ڀرسان ويٺس. هو ماکي ڪجهه دير ڏسندو رهيو. پوءِ چيائين جوان ”تون ٻه ڏيهاڙا جيل ۾ رهندين يا ٽي. انهيءَ کانپوءِ تون ٻاهر هليو ويندين. تون آزاد آن. بلڪل آزاد.“ مان کيس جواب ڏنو ”بابا تون ڳالهه ڪرين ٿو اندازي تي، پر اها ڳالهه صحيح نه بيهندي. هي ڏس انسپيڪٽر آ، ٻه صوبيدار، ٻه عملدار ۽ اٺ ڏوهه سپاهي. اهو سڄو عملو مان لاءِ آ. ماکي چار ڏينهن ٿيا آهن گرفتار ٿئي. اڄ پنجون ڏينهن آ. جيڪماباد منهنجو ضلعو آ. هتي جي ايس پي ماکي ڇڏي ڏنو آ. ڇاڪاڻ ته هن ضلعي ۾ منهنجو ڪو ڏوهه ڪونهي. هاڻ هي ماکي لاڙڪاڻي وٺيو ٿا وڃن. لاڙڪاڻي ضلعي ۾ منهنجا ڪيترا ڏوهه ڪيل آهن. ڪيترا ڪيس آهن مان تي. ڪجهه ڪيس ٻين ضلعن جا به آهن. اٺن ڏهن مهينن ۾ ته منهنجا ڪيس به هلي پورا نه ٿيندا. تون درويش ڪيئن ٿو چئين ته مان ٻئي ڏيهاڙي يا ٽئي ڏهاڙي آزاد ٿي ويندم“. انهيءَ پٺاڻ ملنگ ماکي وري چيو ”انشاءَلله تون ٽن ڏينهن ۾ جيل مان نڪري ويندين.“ مان هن جي ڳالهه تي ڌيان نه ڏنو. ڇاڪاڻ ته پتو هوم ته هاڻ جلد ڇٽڻ ممڪن ئي ڪونهي.
ٻن ڪلاڪن کانپوءِ جڏهن گاڏيءَ جو ٽائيم ٿيو ته پوليس ماکي لاڪپ مان ڪڍي جيڪماباد ٽيشڻ تي وٺي آئي ۽ جڏهن گاڏي آئي ته ماکي انهيءَ ۾ چاڙهي لاڙڪاڻي وٺي آيا ۽ آڻي لاڪپ ۾ بند ڪيائون.
انهيءَ لاڪپ جي کوليءَ ۾ ماکان علاوه ٻه ٻيا ڄڻا به هئا. هڪ بنا ٽڪيٽ سفر ڪرڻ جي ڏوهه ۾ هو. ٻيو چانڊيو ذات جو هو. اهو خون جي ڪيس ۾ جهليل هو. مان ٿوري دير انهن سان ڳالهايو پر ماکي سخت بيچيني هئي ۽ پاڻ تي سخت ڪاوڙ هئم. منهنجي لاءِ اها وڏي بيعزتيءَ جي ڳالهه هئي جو مان بنا مقابلي جي جهلجي پيو هوم. نه ڪنهن سان لڙائي ٿي، نه ڪنهن کي ماريم ماٺ ماٺ ۾ جهلجي پيم. منهنجي لڏي ۾ ڇويهه ستاويهه ماڻهو آهن. اهي ڇا سوچيندا. منهنجي قوم وارا ڇا سوچيندا ته ميرو بزدلن وانگر گرفتار ٿي ويو.
ماکي جوش اچي ويو دماغ کي چڪر اچي ويو دل ۾ خيال آيم ته يا ته مان مران يا ڪنهن کي ماريان يا ڀڄي وڃان. باقي ائين بزدلن وانگر جهلجڻ ته منهنجي لاءِ شرم جهڙي ڳالهه آ.
مان تي ٻن ٻن سپاهين پهرا پي ڏنا. هڪ کوليءَ جي اڳيان بيٺو هيو ۽ ٻيو انهيءَ جي پويان وڻ جي هيٺان بيٺو هو.
جيڪو سپاهي ڀرسان بيٺو هو، مان هن کي سڏ ڪيو جڏهن ڀرسان آيو ته مان هن کان پڇيو: ”ادا تون پاڻ ڪير آن“. هن جواب ڏنو ته ”مان کوسو آن.“ مان کيس چيو: ”ادا مان پئسان ڏيان ٿو. ماکي شهر کئون کير گهرائي ڏي“. هن سپاهي ماکي چيو: ”شام جو کير وارو هتي کير کڻي ايندو مون (مان) کير وٺي ڏيندم“. مان کيس ڏهه رپيا ڪڍي ڏنا ۽ چيم: ”هي ڏهه رپيا اٿئي. سير کير ماکي وٺي ڏي. ٻه سير تون پنهنجي لاءِ وٺ“. سپاهي خوش ٿي ويو ۽ جڏهن شام جو کير وارو آيو ته سير کير منهنجي لاءِ ورتائين ۽ ٻه سير پنهنجي لاءِ ورتائين. منهنجو کير آڻي دروازي جي اڳيان رکيائين.
اتي درصل ٻه کوليون هيون. هڪ کولي سامهون جي پاسي هئي. هن کي ڇت ڪانه هئي ۽ انهيءَ کوليءَ مان لنگهي ٻي کوليءَ ۾ وڃبو هو. انهيءَ کوليءَ کي ڇت هئي. مان ڇت واري کوليءَ ۾ دريءَ تي چڙهيو ويٺو هوم. اتان ٻاهران لنگهندو ماڻهو ڏسڻ ۾ آيا پي ظاهر ۾ ته مان هي ماڻهو پي ڏٺا. پر منهنجي دماغ ۾ خيال هو.
مان هن کوسي سپاهي کي ڏٺو. اهو دروازي جي اڳيان چڪر لڳائي رهيو هو. انهيءَ جي پويان وارو سپاهي نم جي وڻ هيٺان چپ ڪيو بيٺو هو. سامهون مسيت هئي، سانجهيءَ جي ٻانگ اڃان ڪونه آئي هئي. اتي سٺ ستر ماڻهو هئا.
مان دل ۾ سڄو پروگرام ٺاهي ورتو پر مان سان جيڪي قيدي ٻيا هئا مان هنن کي دل جو راز نه ڏنو. مان دريءَ تان هيٺ لٿم ۽ انهيءَ کوليءَ مان نڪري سامهون واري کوليءَ ۾ آيم ۽ کوسي سپاهيءَ کي چيم: ”ادا مهرباني ڪري ماکي منهنجو کير دروازي جي اندر ٽپائي ڏي. ماني ايندي ته مان انهيءَ سان کائيندم. ٻاهر متان ڪا مک يا ڪو جيت ڪري پوي“. هن ماکي چيو: ”ٿورو ترس مان توکي کير اندر رکي ڏيندم. مان هن کي پنج رپيا خرچي ٻي به ڏئي ڇڏي“.
مان وري اندر کوليءَ ۾ دريءَ تي چڙهي وڃي ويهي رهيم. ڪجهه دير کانپوءِ سپاهي دروازي کي ٻاهر ڏنل ڏنڊو هٽايو. مان هوشيار ٿي ويم. سوچيم اڄ هن سپاهيءَ سان مقابلو آ. يا ته هي ماکي ماري وڃي يا مان هن کي پورو ڪريان. باقي بنا مقابلي جي گرفتار ٿيڻ منهنجي لاءِ ٻڏي مرڻ آ.
هن جيئن ڏنڊو لاهي در کوليو ۽ کير جو لوٽو کڻي اندر ٿي رکيائين، مان وٺي ٽپ ڏنو ۽ ڊوڙ پائي وڃي سندس مٿي تي بيٺم ۽ جوش ۾ هڪل ڪئي مانس ”خبردار تون مري وئين.“ هن منهنجي هڪل ٻڌي ۽ ماکي جو پنهنجي اڳيان ڏٺائين ته سندس ساهه سڪي ويو. هن جي واتان دانهن نڪتي ”هاءِ ۽ هو ڪري پيو.“ مان کيس ٽنگ مان ورتو ۽ گهلي کيس اندر ڪيو. دروازو کولي ٻاهر نڪتم. دروازو بند ڪري ڏنڊو ڏيئي ڇڏيم. ۽ ٻاهران ڪڙو چاڙهي ڇڏيم.
ٻاهر جيڪو پوليس وارو بيٺو هو هن جون عجب ۾ اکيون ڦاٽي پيون عجب منجهان هن کي چپ لڳي وئي. هو ڪجهه به ڪڇي نه سگهيو. بس ڦاٽل اکين سان ماکي ڏسندو رهيو. سامهون هڪ اسپتال هئي. اتي پنجاهه سٺ ماڻهو بيٺا هئا. هنن جو ڏٺو ته مان سپاهيءَ کي لاڪپ ۾ اندر بند ڪري پاڻ ڀڄي نڪتو آهيان، مان هنن جي ويجهو ويم ته هن هڪل ڪئي: ”بيهه رهه، نه ويندين.“ مان هڪل ڪري چيو ”خبردار، ڪو به منهنجي ويجهو نه اچي. نه ته مان وٽ اهڙو اوزار آ جيڪو توهان جا ڦڦڙ ڪڍي وٺندو. سڀئي هٽي پري ٿيا. ڪوبه منهنجي ويجهو نه آيو“.
مان اتئون ڀڳم. لاڪپ جي پٺ ورتم. سامهون سردار نبي بخش ڀٽي جو بنگلو هو. هنجي ٻاهرين ڀت مڙس جي قد جيڏي هئي. مان انهيءَ ڀت کان ٽپي اندر ٿيم ۽ وچ بنگلي مان ڀڄندو، بنگلي جي ٻئي پاسي شاهي روڊ تي پهتم. اڳيان لاهوري محلو آ. انهي لاهوري محلي جي گهٽين مان ٿيندو. شهر کان ٻاهر نڪري ويم. اتر طرف رائيس ڪئنال آ، انهيءَ جي بند تي وڃي چڙهيم. انهيءَ وقت ڪئنال ۾ پاڻ گوڏي جيترو هو يا لاچار سٿر جيترو هو. مان سٿڻ مٿي چاڙهي پاڻي ۾ گهڙي پيم. ڪجهه اڳيان وڌيم ته پير وڃي هڪ کڏ ۾ پيو. ذري گھٽ ٻڏس ٿي.
نيٺ ڪئنال مان لنگهي پار ٿيم. جڏهن پيرين ڀر ٿيم ته رات ٿي چڪي هئي.
هاڻ مان لاڪپ کان ڏيڍ کن ميل پري پهچي چڪو هوم. پوءِ مان شهداد ڪوٽ ۽ قبي سعيد خان ڏانهن رخ رکيم. مان سڄي رات هلندو رهيم. ڪنهن رستي يا گهٽ ڏانهن ڪونه ويم. ڇاڪاڻ ته ماکي خبر هئي ته پوليس منهنجي تلاش ۾ گهٽ ۽ ناڪا وٺيو بيٺي هوندي. سڄي رات جهنگل ۾، ٻنين ۾ هلندو رهيم. جڏهن سج اڀرڻ وارو هو، آسمان تي هلڪي هلڪي روشني ڦهلجڻ لڳي. تنهن وقت مان شهدادڪوٽ جي ڀرسان ٽانوري شاخ تي پهتم. پوءِ اتان ڦري دانداني ويم. اتي منهنجو هڪ دوست هو جبل خان، ذات جو جمالي هو. مان اهو ڏينهن، رات ۽ ٻيو ڏينهن به اتي رهيم. جڏهن ٿڪ لٿو ته هن کان موڪلائي اڳيان وڌيم. ڪجهه اڳيان منهنججو ٻيو دوست سائينداد رهندو هو. اهو ذات جو راهوجو هو. مان هن وٽ ويم ۽ هن پوري حقيت ڪيم. هن ماکي چيو: ”تون هتي آرام ڪر. مان لاڙڪاڻي وڃي سڄي خبر وٺيو ٿو اچان“.
هو ماکي اتي رهائي پاڻ لاڙڪاڻي ويو ۽ لاڙڪاڻي مان واپس اچي سڄو احوال ماکي ڏنو ته: ”پوليس توکي سختيءَ سان تلاش ڪري رهي آ. سکر، جيڪماباد، ميهڙ، دادو انهن سڀني گهٽن تي پوليس ويٺي آ ۽ هر ايندڙ ويندڙ جي جانچ ڪري رهي آ. مان سڄي جانچ چڱيءَ طرح ڪري آيو آن. اتفاق سان پوليس هن پاسي ڪانهي. چڱو ٿيو جو تون هن پاسي نه وئين، نه ته ڪنهن نه ڪنهن گهٽ تي جهلجي پوين ها“.
منهنجي دوست ماکي هڪ ٻي ڳالهه به ٻڌائي، جنهن تي ماکي ڏاڍي حيراني ٿي ۽ خوشي به ٿي. پيرو سيال جو ذڪر اڳ ۾ ڪري چڪو آهيان. پيرو رانجهوءَ جو پيءَ هو جنهن جي زال اسان پنهنجي ٻانهن جي عيوض کڻي آيا هئاسين. پيروءَ جو هڪ صوبيدار دوست هو. نالو هو عبدالوهاب. پيروءَ کي هڪ سپاهي هٿان چورائي موڪليو: ”ميرو پوليس سان مقابلو ڪري، زوري زبردستي لاڪپ مان ڀڄي ويو آ. توهان هوشيار ٿجو. متان رات ئي توهان وٽ پهچي وڃي. جيڪڏهن توهان وٽ آيو ته سڄي ڳوٺ کي تنگ ڪندو“.
سپاهي رات جو اٽڪل يارهين وڳي پيروءَ کي ٻڌايو. اهو ٻڌي دانهن ڪئي. اڙي يا حسين ميرو اسان کي ماري ڇڏيندو. ايترو چئي مٿان کان ڪري پيو ۽ بيهوش ٿي ويو. سڄي رات هوش ڪونه آيس صبح جو مري ويو.
مان اتي چار ڏينهن رهيس. پوءِ وچئون رستو وٺي منزلون ڪري اڳ ۾ شڪارپور پهتم ۽ پوءِ سکر کان ٿيندو، لڪندي ڇپندي وڃي ٿرپارڪر پنهنجي گهر پهتم.
گهر پهتم ته گهر وارن ماکي هڪ پريشانيءَ واري خبر ٻڌائي، سيالن جي جيڪا ٻانهن اسان کنئي هئي، سا پنهنجي مائٽن وٽ پهچي وئي.
پتوئي نه پئجي سگهيو ته مان وارو اهو دوست پوليس کان ڊنو هو يا کيس سيالن دنيا (دولت) ڏني هئي. تنهن ڪري پاڻ ڇڏي ڏني. پر هنن چيو ته: ”ٻانهن کي هڪ رات وجهه لڳو. هوءَ گهران نڪري وئي. لڪندي ڇپندي وڃي چاچڙ اسٽيشن پهتي. صبح ۾ جيڪماباد کان جيڪا ريل شهدادڪوٽ ويندي آ، انهيءَ ۾ چڙهي پئي ۽ وڃي شهدادڪوٽ پنهنجي گهر پهتي.“