علحيدگي
سيوهڻ جي لڳ ڪٽوهرن جو ڳوٺ آ، ڪرمپور جي ڀرسان اميد علي ڪٽوهر جو ڳوٺ سڏبو آ. اتي بچل رهندو هيو. اتي انهيءَ سان هڪ مائي کريل هئي. بچل سندس ذات وارو ڪونه هو. مائي رات جو هن سان ملڻ ايندي هئي. هڪ رات جيئن مائي بچل سان ملڻ آئي، بچل مائيءَ کي ڀڄائي ويو. مائي انهيءَ ارادي سان نه آئي هئي پر بچل مڙد ماڻهو هو زوريءَ ڀڄائي ويو. اڄ هتي سڀان هتي. ٻئي پاسي ڪٽوهرن جو زور لڳو پيو هو ته مائي موٽائجي. تنهن ڪري هي مائيءَ کي کڻي اچي هيڊ باغ پهتو ۽ سڄي حقيقت غلام حسين سان ڪيائين. غلام حسين جي ڪٽوهرن سان دوستي هئي. هن ڳالهه ٻڌي بچل کي چيو تو اهو چڱو ڪم نه ڪيو. ڪٽوهرن کي مان سڃاڻان اهي جوان اٿئي. اهو تو برو ڪم ڪيو آ. بچل غلام حسين وٽ ٻانهن ڇڏي پاڻ ڪنهن ٻئي پاسي هليو ويو.
انهيءَ واقعي جي ٽن چئن مهينن کانپوءِ غلام حسين، مان ۽ عبدالرحمان ٽلٽي ضلعي دادو وياسين. بچل ٽلٽيءَ ۾ ڪونه هو. اسان ڪنداهه ۾ هليا وياسين. اتي غلام حسين جو دوست هو عبدالحڪيم اوٺو. انهيءَ وٽ اڃا ٽي ڏينهن رهياسين ته ڪٽوهرن کي اسان جي خبر پئجي وئي. ڪٽوهر پنهنجا ڏهه پندرنهن مڙد، ڏهه پندرنهن زالون ۽ ٻه ٽي قرآن کڻي اسان ڏانهن آيا. انهيءَ مائيءَ جو ڀاءُ محمد علي به انهن ۾ هو. انهيءِ وقت اسان ست ماڻهو هئاسين. اهي ماڻهو منهنجا اڳ ڏٺل ڪونه هئا پر غلام حسين چڱيءَ طرح سڃاڻندو هو. مان رائفل کڻي پريان ويهي رهيس. هو مان وٽ آيا ته مان چيو: ”مان سان نه ڳالهايو، غلام حسين وٽ وڃو.“ اهي غلام حسين وٽ ويا ۽ نياڻين سوڌو وڃي سندس پيرن تي ڪري پيا. انهن غلام حسين کي چيو؛ ”بچل اسان سان ناجائزي ڪئي آ، تون اسان تي مهرباني ڪري اسان جي ٻانهن واپس ڪرائي ڏي. ڪيئن به ڪري اسان جي عزت رک.“
غلام حسين انهن سان ٻانهن واپس ڪرڻ جو واعدو ڪيو. پوءِ مائيءَ جا ڀائر محمد علي ۽ منو ۽ چاچا مون وٽ آيا ۽ چيائون: ”اهو ميڙ اٿئي تون اسان تي مهرباني ڪر.“ مان چيو: ”اوهان غلام حسين سان ڳالهايو آ. هن توهان سان واعدو ڪيو آ. ماکي چوڻ جو ڪهڙو فائدو.“ پر هو منهنجي پيرن تي ڪري پيا ۽ ماکي قسم وڌائون ته ”تون اسان سان همدردي ڪر، تون نه ڄاڻ ڪير آن. اسين توکي ڪونه سڃاڻون پر توکي به عرض ڪريون ٿا.“ مان کين چيو: ”دلجاءِ رکو مان ڪوشش ڪندس.“ مان غلام حسين وٽ ويس ۽ کيس چيم: ”ادا جي واعدو ڪرين ته سچو ڪجانءِ، نه ته کولي ٻڌاءِ. مان واعدو ڪيو آ. مان پوئتي نه ويندم. اهو منهنجو انجام آ.“ غلام حسين چيو : ”ادا اهي منهنجا دوست آهن. ٻانهن ضرور موٽائبي“. مان ڪٽوهرن کي يقين ڏياريو ته ٻانهن ضرور موٽائي ڏيندس توهان فڪر نه ڪريو.
پوءِ هو موٽي ويا. اسين ويهه پنجويهه ڏينهن رهياسين ۽ ٻه ٽي ڌاڙا هنياسين، دادو ۽ نوابشاهه جي پاسي. پوءِ اسان ٽي گهوڙا هٿ ڪري موٽي آياسين. مان پنهنجي ڳوٺ موٽي آيس. غلام حسين ۽ عبدالرحمان پنهنجي ڳوٺ هيڊ باغ هليا ويا.
ڏهن ڏينهن کانپوءِ غلام حسين جو ماڻهو ماکي سڏڻ آيو. مان هيڊ باغ ويس. غلام حسين ٻڌايو ته ”مان بچل تي زور رکيو آ ته ٻانهن موٽائي ڏي. پر بچل چوڻ ڪونه ٿو مڃي. هاڻ جيڪا تنهنجي صلاح.“ مان بچل کي سڏايو ۽ کيس چيم: ”تون ٻانهن کڻي چڱي ڳالهه نه ڪئي آ ۽ هو اٿئي به ٻروچ، گهگهيرا جوان اٿئي. اسان هنن سان واعدو ڪيو آ ته ٻانهن موٽائي ڏينداسين. هاڻ جيڪڏهن تون ٻانهن نه ڏيندين ته اسين تو سان وڙهنداسين. هيءُ اسان جو ملڪ آ. هتي تون اسان کي ڪجهه به نٿو ڪري سگهين. تون انهيءَ ڳالهه تي سوچي وٺ“. مون غلام حسين کي به چيو ته ”تون منهنجو دوست آن، پر جي ٻانهن تو ڪٽوهرن نه موٽائي ته منهنجو توسان به جهيڙو آ.“
غلام حسين مانکي چيو ”ٻانهن مون وٽ آ. مان بچل کي ٻانهن ڪونه ڏيندس“. بچل جيڪو پنهنجي ڀاءُ الهڏني سان گڏ ٻانهن وٺڻ آيو هو. هن کي ٻانهن نه ملي. هن ڪاوڙجي چيو مان توهان کي ڏسي وٺندس. اسان چيو توکي اختيار آ. جيڪو وڻئي سو ڪجانءِ“ ۽ پوءِ هو ٻئي هليا ويا.
اسان ٻانهن زبردستي جهلي ورتي هئي. پندرنهن ويهه ڏينهن گذريا ته غلام حسين ۽ عبدالرحمان مون وٽ آيا ۽ چيائون ته : ”ڳالهه ٻڌ ٻانهن في الحال اوڏانهن نٿا وٺي هلون. رستي تي جيڪڏهن ٻانهن دانهن ڪوڪ ڪئي ته اسان ڦاسي پونداسين. هاڻي هئين ٿا ڪريون جو ڪٽوهرن جي ڳوٺ ٿا هلون. اتان هنجو ڀاءُ يا چاچو وٺي اينداسين ته جئين اهي ٻانهن وٺي وڃن. پوءِ ڇڏينس يا ڪاري ڪري مارنس. هاڻ اسان جي صلاح اها اٿئي. وڌيڪ جيڪا تنهنجي مرضي.“ مان ڪجهه سوچيو پوءِ چيم: ”بلاشڪ اها سهڻي صلاح آ“.
انهيءَ مائيءَ کي جو خبر پئي ته کيس واپس ٿا ڪن ته هوءَ اچي ڊني. کيس خبر هئي ته جيڪڏهن مائٽن وٽ وئي ته اهي کيس ڪاري ڪري مار ڇڏيندا. هڪ رات غلام حسين گهر ۾ گهڙيو ته مائي اڳ ۾ ئي سندس گس جهليو بيٺي هئي. غلام حسين کي ڏسندي ئي کيس چنبڙي پئي. چيائين ”ماکي مائٽن جي حوالي نه ڪر. تون پنهنجي هٿن سان ڀلي ماري ڇڏ. مان تنهنجي آن. تنهنجي هٿان مرڻ چاهيان ٿي. ٻئي ڪنهن کي نه ڏي. بچل کي به نه. مان هن سان پاڻ ڪونه نڪتي هيس. هو ماکي زوري وٺي نڪتو هيو“. غلام حسين جي دل ۾ شيطاني اچي وئي. هن مائيءَ کي موٽائڻ جو خيال مٽائي ڇڏيو. پر ماکي انهيءَ ڳالهه جي دير سان خبر پئي. انهيءَ ڳالهه کي اٽڪل ڇهه مهينا کن گذريا هوندا ته غلام حسين هڪ ڏينهن ڳوٺ آيو ۽ ماکي اچي چيائين ”ميرا تيار ٿي وٺ سڀاڻي هلنداسين. ٻئي ڏينهن غلام حسين، مان ۽ عبدالرحمان نڪتاسين، نوابشاهه ضلعي ۾ دولتپور کان اولهه طرف جاگير ٻيلي ۾ آياسين. اتي اسان سان هڪ ٻيو ساٿ به اچي شريڪ ٿيو. هن جو نالو حليم هيو. ذات جو مير بحر هيو. اصل شڪار پور جو ويٺل هو. منهنجو دوست هو. اسين سڀئي هڪ ڌاڙو هڻي آياسون. انهيءَ ڌاڙي ۾ اسان کي ملڪيت ڏاڍي ملي، ايتري جو چار همراهه هئاسين ته به کڻي نه پيا سگهون.
اتي غلام حسين جي دل بي ايمان ٿي هن سوچيو واپسيءَ تي ميرو چوندو ته ڪٽوهر ۾ هلو. ڇو ته هن ڪٽوهرن سان واعدو ڪيو آ ته ٻانهن موٽائي. هو ڳالهه جو به پڪو آ ۽ ماکي به چيو اٿس ته جيڪڏهن تو ٻانهن نه موٽائي ته توسان جهيڙو ڪبو. اهو سوچي هن اتي رات جو عبدالرحمان سان اها ڳالهه ڪئي. مان پري ستل هوس. البت حليم انهن جي ويجهو ستل هو. غلام حسين عبدالرحمان کي چيو: ”منهنجو خيال آ هاڻ هن کي ماريون. دير نه ڪرڻ گهرجي. ماري گم ڪري ڇڏينداسين. ڪنهن کي پتو ئي نه پوندو“. عبدالرحمان چيو هينئر جو هن کي مارينداسين ته سامان ڪيئن کڻي سگهبو. اڳ ئي نه پيا کڻي سگهون. حليم جو اهو ٻڌو ته هن سوچيو ميرو ته هنن جو دوست آ ٽئي گڏ آيا آهن. اهي پڪ ماکي مارڻ جي پيا ڪن.
حليم ٽپ ڏئي اٿيو ۽ رائفل اڀي ڪري چيائين ”مان اوهانجون ڳالهيون ٻڌيون آهن. انهيءَ کان اڳ جو اوهان ماکي ماري پورو ڪيو، مان اوهانکي به ختم ڪري ڇڏيان“. عبدالرحمان کيس چيو: ”تون ڀليو آن. ڳالهه اها ڪانهي. هيڏانهن اچ ته توکي اصل ڳالهه ٻڌايون.“ پهرين ته حليم وٽن ڪونه ٿي ويو، پر پوءِ هنن جي يقين ڏيارڻ تي ويو. هنن سڄي ڳالهه ڪري ٻڌائي ۽ اهو به چيو ته: ”ميري جو سمورو مال ۽ رائفل توکي ڏينداسين.“ حليم ڪجهه دير سوچيو پوءِ چيائين: ”مان اوهان سان برابر شامل آهيان، پر ٿورو اڳ پوءِ به سوچيو: هن جا پوئتان ڀائر به آهن. پٽ به آهن. اوهان هليا هئا ته هنن کي خبر هئي ته ميرو توهان سان گڏ ويو آ. جيڪڏهن هتي ماريو ته هن جا پويان وڙهندا. مان اوهان سان قسم ٿو کڻان ته مان اوهان سان گڏ آهيان. پر کيس هينئر نه ماريو. هينئر ڀلي ڳوٺ وڃو. پوءِ مان کيس ماڻهو موڪلي گهرائيندس. مان پاڻهي هن کي ماري گم ڪندس“. غلام حسين ۽ عبدالرحمان ڪجهه دير سوچيو پوءِ حليم جي ڳالهه مڃيائون.
اسان کي هڪڙو ڌاڙو ٻيو به هڻڻو هيو. پر غلام حسين ۽ عبدالرحمان جي نيت ۾ جا کوٽ اچي وئي هئي تنهن ڪري هو ماکان به ڇرڪڻ لڳا. حالانڪه ماکي ڳالهه جو پتو ئي نه هجي. پر هنن ڌاڙي هڻڻ جو خيال مٽائي ڇڏيو. ماکي چيائون ته: ”پاڻ وٽ ملڪيت ڪافي آ. هينئر ڌاڙو ڪون ٿا هڻون. ٻئي دفعي اينداسين“. تنهن ڪري اسين موٽي آياسين. ڪٽوهرن وٽ به نه هليا. چيائون ”هينئر ساڻ سامان گهڻو آ، ٻئي دفعي هلنداسين“.
موٽي اچڻ جي ٻارنهن تيرهن ڏينهن کانپوءِ حليم ماڻهو موڪلي ماکي سڏايو. مان سندس ڳوٺ پهتس. منهنجو حليم سان تمام گهڻو رستو هو ۽ مان سندس ٻارن ٻچن ۾ ايندو ويندو هوم. مان سندس زال کي ڀيڻ ڪيو هيو. مٿين سموري ڳالهه حليم پنهنجي زال سان ڪئي هئي ۽ کيس چيو هئائين ته تون ميري سان سڄي ڳالهه ڪر. ممڪن آ منهنجي ڳالهه تي کيس اعتبار نه اچي. مان جنهن وقت حليم جي گهر ويس ته حليم جي زال جيڪا منهنجي ڀيڻ ٿيل هئي، سا ماسان ڀاڪر پائي ملي ته اچي روئڻ ۾ پئي. مائي ايترو ته رني جو ڪاٿو نه آ. مان سندس مٿي تي هٿ ڦيريو ۽ پڇيو مانس : ”ادي ڳالهه ڪهڙي آ؟ مان سان ته ڪر. حليم وڙهيو آ ڇا؟ جيڪڏهن اهڙي ڳالهه آ ته ماکي ٻڌاءِ مان کيس سڌو ٿو ڪريان. هو پاڻ کي سمجهي ڇا ٿو؟“ هن چيو ”نه ادا حليم مان سان ڇو وڙهندو“. پوءِ مان مائيءَ کي مس مس پرچائي ماٺ ڪرايو. پڇيو مانس ”آخر ڇو ٿي روئين“؟ پر هن ڳالهه نه ٻڌائي. چيائين: ”بس هڪ ڳالهه جو ڏک اٿم“. پوءِ منهنجي ڀيڻ ماني تيار ڪري آئي. مانيءَ تي حليم، سندس پٽ شاهنواز ، مان ۽ منهنجي ڀيڻ ويٺي. مان ڀيڻ کي چيو: ”تون منهنجي ڀيڻ آن توکي ڳالهه ٻڌائڻي پوندي. جيڪڏهن تو ڳالهه نه ٻڌائي ته مان ماني نه کائيندس. مان تي ماني حرام آ“. ماکي جوش اچي ويو. ماکي شڪ هو ته حليم هن سان وڙهيو آ.
نيٺ مائي ماکي غلام حسين وارن جي سموري ڳالهه ٻڌائي. ٻڌي مان ته حيران ٿي ويس. غلام حسين اهو ماڻهو جنهن مان سان ايڏو وڏو وڙ ڪيو، خون جي ڪيس مان ماکي ڇڏايو، اڄ پاڻ منهنجو خون ڪرڻ لاءِ تيار ٿيو آ. هڪڙي خسيس مائيءَ لاءِ. مان انهيءَ سوچ ۾ هيس ته حليم چيو ”ميرا سڄي ڳالهه هاڻ تو ٻڌي، منهنجو ته تون دوست آن، منهنجو جگر آن. مان توکي ڪيئن ماريندم. البت تنهنجي جان بچائڻ خاطر غلام حسين سان ڪوڙو واعدو ڪرڻو پيو“.
ماکي مٿي کان پيرن تائين جوش اچي ويو ته هڪ ٽڪي جي رن ڪارڻ غلام حسين ماکي ٿو مارائي. خبر هئيم ته حليم مان سان ڪوڙ نه ڳالهائيندو پر دل نه پئي مڃيم.
نيٺ ٻئي ڏينهن حليم وارن کان موڪلائي هيڊ باغ پهتس. غلام حسين جي گهر ڀرسان پهتس ته غلام حسين جي زال پٺاڻيءَ جي نظر مان تي پئي. هيءَ به منهنجي ڀيڻ ٿيل هئي. ماکي جو ڏٺائين ته حيران ٿي وئي. ڊوڙي اچي ماکي ڀاڪر پائي ملي ۽ پوءِ ماکي ٻڌايائين ته غلام حسين کيس ٻڌايو ته ميرو فلاڻي هنڌ مقابلو ڪندي مارجي پيو. سندس گهوڙي ۽ رائفل مان کڻي آيو آهيان. پوءِ مائي پٺاڻيءَ منهنجي هڪ رائفل هڪ پڇٽيءَ تان لاهي ماکي ڏيکاري ۽ اها گهوڙي به ڏيکاري هاڻ ته ماکي پڪ ٿي وئي ته حليم سچو هو. غلام حسين ماکي مارائڻ ٿي گهريو.
غلام حسين انهيءَ وقت ڳوٺ ڪونه هو. مائي پٺاڻي منهنجي لاءِ ماني تيار ڪرڻ لڳي. مان کيس چيو ته مان دوستن وٽان ٿي موٽي ٿو اچان. منهنجي ويندي ئي غلام حسين اچي ويو. زال کي ڪڪڙ رڌيندي جو ڏٺائين ته پڇيائين. زالس ٻڌايو ته ادا ميرو آيو هو هن جي لاءِ ماني تيار ڪري رهي آهيان. مان کيس سندس رائفل ۽ گهوڙي به ڏياري آ. خدا جو شڪر آ ته هو جيئرو آ. دوستن وٽ ويو آ. ٿوري دير ۾ موٽي ايندو. پر مان موٽي ڪونه آيس. سڌو پنهنجي ڳوٺ هليو ويس. غلام حسين سمجهي ويو ته ميري کي سڄي ڳالهه جو پتو پئجي ويو آ. هو پنهنجا ماڻهو وٺي منهنجي ڪڍ پيو پر مان سندس ور نه چڙهيس.
ٻن ڏينهن کانپوءِ غلام حسين جو ڀاءُ علي بخش ٻه ٻيا ماڻهو ساڻ ڪري منهنجي ڳوٺ پهتو. مان سان مليو. چيائين ”اسان کان غلطي ٿي. اسين صلح ڪريون ٿا. پر جيڪڏهن توکان غلطي ٿي هجي ته به صلح ڪريون ٿا. هيءُ تنهنجو ملڪ آهي، هتي اسين تنهنجي آسري ويٺا آهيون. جيڪڏهن تون اسان جو دشمن ٿي ويندين ته اسان جو بچڻ مشڪل آ. تون اسان کي معاف ڪر.“ مان چيومانس: ”هتي ڪونه ٿا ڳالهايون. ڳڙهي خيرو کان پريون گولائي تي منهنجا دوست آهن. انهن جي چڱي مڙس جو نالو گل حسن آ. اتي سڀاڻي نه پرهينءَ اچجو. اتي ڳالهائبو. جيڪڏهن ڏوهه مان ڏانهن ٿيو ته مان ڀريندس. جيڪڏهن ڏوهه اوهان جو ثابت ٿيو ته اوهان ڀرجو“.
هو اچڻ جو واعدو ڪري ويا. ٽئين ڏينهن مان به ست اٺ ماڻهو وٺي. هٿيار کڻي ٽپهريءَ جو وڃي گل حسن وٽ پهتس. مان گل حسن ۽ سندس ڀائرن کي سڄي ڳالهه ڪري ٻڌائي. گل حسن چيو: ”هنن کي اچڻ ڏي، هنن سان ڳالهائينداسين. جي هو دشمن آهن ته اسان جا به سمجهه، باقي ناحق ڪنهن کي نه ماربو.“ مان چيو ته: ”مان ڏوهاري ٿيس ته جيڪو ڏنڊ مان تي رکبو مان ڀري ڏيندس“. پوءِ مان هنن سان پڪو پروگرام ٺاهيو. ڏهين ڌاري غلام حسين ۽ عبدالرحمان گهوڙي تي آيا. مان نڪري هنن کان هٿيار ورتم ۽ آڻي اندر رکيم. گهر ڌڻين انهن جا گهوڙا ٻڌا. پوءِ هو اندر آيا ۽ اچي سلام ورائي کڙهه وٺي ويهي رهيا. مان هنن کي چيو ته ”ڳالهايو، جيڪي ڳالهائڻو اٿو.“ غلام حسين جي اکين ۾ ڳوڙها اچي ويا. هن چيو: ادل ”تون منهنجو دوست آن، سچو ساٿي آن، تون منهنجو ساٿ ڏنو آ. مان هڪ ٽڪي جي رن ڪارڻ غدار بڻجي پيس. حقيقت اها آهي ته مان پنهنجي پر ۾ توکي ماري چڪو آهيان. خدا شاهد آ اڳ مان ڪنهن سان به غداري نه ڪئي آ. مان به ست جڳ جيئرو نه رهندس. منهنجيون اکيون تنهنجي اڳيان شرمسار آهن. مان تنهنجو ڏوهاري آن. هاڻ پنهنجو پاڻ کي تنهنجي حوالي ڪريان ٿو. جيڪڏهن تنهنجو دوست حليم وچ ۾ نه اچي ها ته تون ڪڏهن ڪو مري چڪو هجين ها. هاڻ منهنجو ڪنڌ حاضر آ“. غلام حسين منهنجي آڏو ڪنڌ جهڪائي ڇڏيو.
منهنجي اکين ۾ پاڻي اچي ويو. دل ۾ سوچيم: ”هن کي ماريان. جنهن جي زال کي ڀيڻ ڪيو اٿم. جن سان گڏ کٽن تي ماني کاڌي اٿم، انهيءَ کي ماريان. ميرا توکي خدا بچايو آ. سدائين جيئرو تون به نه رهندين. توکي هن جي مارڻ مان حاصل ڇا ٿيندو. غلام حسين جو دنيا ۾ نالو آ. مون دوست جي هٿان مارجي ويو ته ماڻهو چوندا پڪ ملڪيت تي جوان ماري وڌائين“. اهو سوچي مان سندس رائفل کڻي کيس ڏني ۽ چيم: ”ادا توکي سر دان ڏنو. اڄ کان پنهنجي دوستي ڪانهي. نه گڏ اٿنداسين نه ويهنداسين. هر ڪو پنهنجي مرضيءَ سان گهمي ڦري باقي ٻانهن توکي موٽائڻي پوندي.“
غلام حسين ٻانهن موٽائڻ قبول ڪئي ۽ پوءِ اسان کان موڪلائي هيڊ باغ هليو ويو. اسين به پنهنجي ڳوٺ موٽي آياسين.
ٻئي ڏينهن ڇا ٿيو جو غلام حسين ڏاند گاڏيءَ ۾ ٻارن ٻچن سميت قرآن کڻي منهنجي گهر تي آيو. سندس زال پٺاڻي جيڪا منهنجي ڀيڻ ٿيل هئي سا به گڏ هئي. غلام حسين چيو ته ”مان قرآن پاڪ کڻي آيو آن. نياڻيون به وٺي آيو آن. تون خدا جي واسطي پنهنجي دل مان اها ڳالهه ڪڍ. تون مان سان دوستي نه ڇڏ. اسان کان پري نه ٿي. منهنجي خطا معاف ڪر. پٺاڻيءَ به روئي ڏنو“. مان غلام حسين کي ڀاڪر پاتو چيم: ”منهنجي دل هاڻ صاف آ، تون منهنجو ڀاءُ آهين“.
پر پوءِ اسين وري پهرين جيئن گڏ ڌاڙا هڻڻ نه وياسين. پوءِ مان ٻِن همراهن سان گڏ ڌاڙا هڻڻ ويندو هوم.