ڀُٽي صاحب جي ڪمدار سان جهيڙو
منهنجي مامي انهيءَ مهل پنهنجي پٽ کي مان وٽ موڪليو ته جلدي هتي پهچ. منهنجو ماروٽ سانجهيءَ جو مان وٽ پهتو ۽ ساري حقيقت حال ماکي ٻڌايائين. ڳالهه ٻڌي منهنجا تاڪ لڳي ويا. مان فجر جو اٿيم ۽ سج نڪرڻ کان اڳ مامي وٽ جيڪماباد پهچي ويم. پوءِ ٻئي گڏجي ڀٽي صاحب وٽ سرڪٽ هائوس وياسين. ڀٽو صاحب مليو. مان کيس چيو: ”سائين مان تي اها تهمت آ. مان ڪوبه خون نه ڪيو آ.“ ڀٽي صاحب وري ساڳي ڳالهه ڪئي ته: ”مان وٽ درخواست پهتي آ“. مان ڀٽي صاحب کان پڇيو ته: ”سائين اها درخواست ڪنهن ڪئي آ.“ ڀٽي صاحب نالو ٻڌايو ته مان سمجهي ويم. مان ڀٽي صاحب کي چيو: ”سائين اها اوهان جي ڪمدار قادر بخش جا ڪم آهن. هن جي مان سان نه پوندي آ. اها درخواست ڪوڙي آ“. ڀٽي صاحب ماکي چيو: ”درخواست ڪوڙي آ ته تون فڪر نه ڪر.“ مان چيم: ”سائين درخواست ته ڪوڙي آ، پر مان هاڻ اوهان کي ٻڌائي ٿو ڇڏيان ته جهيڙو هاڻ ضرور ٿيندو.“ ڀٽي صاحب ماکي چيو: ”ڳالهه هتي ئي ختم ڪر“.
مان اتان موٽي آيم. ڀٽو صاحب به موٽي ويو. ڪجهه ڏينهن کانپوءِ انهن ساڳين همراهن مان تي وري هڪڙو ڪوڙو ڪيس ڪيو. ٽائر چورائڻ جو. صوبيدار مان وٽ آيو چيائين: ”توتي فرياد داخل ڪيو اٿن. جيتوڻيڪ ماکي خبر آ ته اهو ڪوڙو فرياد آ. مان انسپيڪٽر کي به چوندس ته فرياد ڪوڙو آ. پر تون انسپيڪٽر وٽ هل. مان انسپيڪٽر کي به چوندس ته فرياد برابر ڪوڙو آ پر مان مجبور آهيان فرياد بهرحال لکرايو اٿن ۽اهو به ڀٽي صاحب جي ڪمدار لکرايو آ. تون راولپنڊي وڃ ۽ وڃي ڀٽي صاحب سان مل“.
مان راولپنڊي ويم پر ڀٽو صاحب عيد ڪرڻ ڳوٺ هليو ويو هو. سندن همشيره تنهن وقت حيات هئي. ساڻس مليم. کين سڄي حقيقت ٻڌايم. هن ماکي چٺي ڏني ۽ خرچ پکي لاءِ سئو رپيا به ڏنا ۽ چيائين: ”ادا ڳوٺ ويل آ. تون وڃي هن سان ڳوٺ مل“.
مان سڌو جيڪماباد پهتم ۽ پنهنجي ڳوٺ وڃڻ جي بدران هڪ ٻئي ڳوٺ ۾ عيد نماز پڙهي ڀٽي صاحب جي ڳوٺ پهتم، ڀٽي صاحب جي گهر ٻاهران ٻيا به ماڻهو ويٺا هئا. مان به وڃي ويهي رهيم. ڪجهه دير کانپوءِ ڀٽو صاحب نڪتو ۽ سڌي مان تي نظر پيس. ڪاوڙ ۾ ڳاڙهو ٿي ويو. چيائين: ”اڙي هن دفعي ڪارو منهن ڪري ماڳهين منهنجي چوري ڪئي ٿئي“. مان جواب ڏنو: ”سائين مان تي ڪوڙو الزام لڳايو ويو آ. مان اڳ ۾ ئي اوهان کي ٻڌايو هو ته اهي منهنجا دشمن آهن. هنن اڳ ۾ به اوهان وٽ منهنجي خلاف ڪوڙي درخواست ڪئي هئي. منهنجو اهو وڙ ئي ڪونهي جو مان ٽائر چوري ڪريان. سي به اوهان جا“. ڀٽي صاحب ماکي چيو: ”چڱو تون جيڪماباد پهچ ات اچي مان سان ملجان“.
مان جيڪماباد پهتم، جڏهن ڀٽو صاحب آيو ته مان سرڪٽ هائوس ويم. هتي پوليس آفيسر، ٻيا اعلي عملدار امير ڪبير ويٺا هئا. مير جعفر خان جمالي به ويٺو هو. جن همراهن مان تي ڪوڙو فرياد ڪيو هو سي آيا هئا. ڀٽي صاحب هنن کان چوريءَ جي بابت پڇيو. اهي هڪ ته اڳئي منهنجا دشمن هئا. ٻيو منهنجي خلاف فرياد به لکرايو هئائون. هنن قرآن تي هٿ رکي ڪوڙ ڳالهايو ته ”ميري ٽائر چورايا آهن“. جعفر خان جماليءَ ڀٽي صاحب کي چيو: ”سائين ميرو ٽائر نه چورائيندو. انهيءَ جي ساک مان به ڏيان ٿو. مان هن کي چڱيءَ طرح سڃاڻان“. پر مخالف ڌر ڪم پڪو ڪيو هو. اهي پاڻ سان ڪوڙا شاهد به وٺي آيا هئا. هنن قسم کڻي ڀٽي صاحب کي چيو: ”اسان پنهنجي اکين سان ڏٺو هو ته ميرو ٽائر ڪڍي بيل گاڏيءَ ۾ رکائي کڻي پي ويو. پر اسين ڊپ ۾ ڪڇي ڪونه سگهياسون“. ڀٽي صاحب مانکي چيو: ”هاڻي چوري کڻي مڃ.“ مان چيو ”ڪوڙ ڪيئن مڃان. مان نه مڃيندم“. ڀٽو صاحب ڪاوڙجي پيو ۽ ڪاوڙ ۾ ماکي گهٽ وڌ ڳالهايائين. مان به پنهنجي زبان روڪي ڪونه سگهيم. ٻه ٽي ابتا سبتا جواب منهنجي واتان نڪري ويا. جعفر خان جماليءَ اٿي منهنجي وات تي هٿ ڏنو. ڀٽي صاحب ڪاوڙ ۾ ايس پي کي چيو ”اڙي ٻڌوس هنکي“.
ماکي ٻڌي جيڪماباد جي لاڪ اپ ۾ هيائون. ڪيس هليو ۽ ماکي انهيءَ ڪوڙي ڪيس ۾ نون مهينن جي سزا لڳي. ماکي سينٽرل جيل سکر اماڻيائون. پٺيان منهنجي ڀائرن سيشن ۾ ڪيس ڪيو ۽ ڪجهه ڏينهن کانپوءِ سيشن ماکي ضمانت تي آزاد ڪيو. آزاد ٿي آيم ته مائٽن کي چيم: ”هاڻ جهيڙو ٿيندو. مان سکر مان ٽي لوڊنگون ڪيون ۽ سڌو ڳوٺ پهتم، گهر جو سامان کڻي اچي ٿرپارڪر ضلعي جي هڪ ننڍڙي ڳوٺ ڦورڙي ۾ وڃي رهيم. اهو ڳوٺ ٿرپاڪر ضلعي جي ڇيڙي تي آهي. اڳيان خيرپور ضلي جي حد شروع ٿئي ٿي.
مان فيصلو ڪري ورتو هو ته ڀٽي صاحب جي ڪمدار قادر بخش ۽ سندس ساٿي بهادر کان بدلو ضرور وٺبو. هنن منهنجي بيعزتي ڪئي آ ۽ ڀٽي صاحب سان ويڙهائيو آ. ماکي ڀٽي صاحب جي ڪاوڙجي پوڻ جو ڏاڍو ڏک هو. مان پنهنجي دوستن يارن کي ڪٺو ڪيو. ڪل يارنهن همراهه هئا. مان هنن کي سڄي ڳالهه ٻڌائي صلاح ورتي. سڀني ماکي چيو ته : ”بدلو بلڪل وٺبو.“ مان ڪمدار کي هڪ خط لکيو:
”اوهانکي پنهنجو جيڪو بندوبست ڪرڻو هجي.
سو ڪريو، مان ٽين ڏيهاڙي توهان جو مهمان
آهيان. پوءِ اهو نه چئجو ته ميري اسان کي اڳواٽ
اطلاع نه ڏنو.“
منهنجو هڪڙو دوست اها چٺي هنن تائين پهچائي موٽي آيو. چٺي پهچڻ جي ٽين ڏيهاڙي جنهن ڏينهن مان کين لکيو هيو ته اينداسين. اسين رات جي پوئين پهر اميرآباد جي اوڀارين پاسي ميل ڏيڍ اوري تائين پهچي وياسين. اتي پهچي ترسي پياسين. فجر جو وقت ٿيو ته مان تلاءِ مان وضو ڪيو ۽ نماز پڙهڻ لڳس. نماز پڙهي دعا پي گهريم ته اسان جي قوم جو ڇوڪرو عثمان جيڪو امير آباد ۾ رهندو هو اهو اچي اتان لنگهيو. ماکي ڏٺائين ته سڃاتائين. هن ماکان پڇيو ”چاچا هنن همراهن کي وٺي ڪاڏي پيو وڃين؟“ مان هن کي ٻڌايو: ”مان هي ماڻهو قادر بخش ۽ بهادر تي حملو ڪرڻ واسطي وٺي آيو آن. هنن منهنجي بيعزتي ڪئي آ ۽ ماکي هتان لڏي وڃڻ تي مجبور ڪيو اٿن“. ڇوڪري ماکي چيو ”چاچا ڪلهه شام جو پوليس جي ٽرڪ ڀرجي آئي آ. سموري پوليس ڪوٽ جي اندر موجود آ. تون به پنهنجا همراهه وٺي آيو آن. اهو ته وڏو جهيڙو ٿيندو“. مان اڃان دعا پي گهري ۽ ڇوڪري جي ڳالهه پي ٻڌم. منهنجي ساٿين جو پوليس جي ڳالهه ٻڌي ته جوش ۾ نعرو هنيائون. قادر قلندر مست ۽ وٺي امير آباد ڏانهن ڀڳا ته پوليس سان مقابلو ڪريون. مان به دعا اتي ئي پوري ڪري هنن جي ڪڍ وٺي ڀڳس. جڏهن ڳوٺ جي نزديڪ پهتاسين ته ڏينهن ٿي ويو هو. سڄي ڳوٺ ۾ لڙ پئجي ويو. ميرو اچي ويو ساٿين سان.
جنهن ڪوٽ جي ڇوڪري ڳالهه ڪئي هئي، اهو ڪوٽ ذولفقار علي ڀٽي صاحب جو هو. پوليس انهيءَ جي اندر ويٺي هئي. اسان ڇا ڪيو جو ڪوٽ جو دروازو جهلي ورتوسين ۽ هوائي فائر ڪياسين. پوليس دل جهلي نه سگهي ۽ وٺي ڀڳي. پر دروازا ته اسين جهلي بيٺا هئاسين. تنهن ڪري هنن ڇا ڪيو جو ڀتين تي ڪاٺيون رکي ڀڄڻ شروع ڪيو. منهنجي همراهن مان هڪڙي هڪ پوليس واري کي ڪاٺيءَ تان چڙهندي ڏسي ورتو ۽ بندوق اڀي ڪري فائر ٿي ڪيائين ته مان ڏسي ورتو. ڊوڙي وڃي سندس بندوق ۾ هٿ وڌم ۽ کيس فائر ڪرڻ کان روڪيم. اهو پوليس وارو منهنجو دوست هو.
ڪوٽ ڀٽي صاحب جو هيو ۽ اسان ڀٽي صاحب جي ڪنهن شيءَ کي هٿ ڪونه لاتو. ڇاڪاڻ ته مان ڀٽي جو نمڪ کاڌو هو. باقي ڪمدار جو جيڪو ڪجهه اسان کي نظر آيو اهو کنيو. بنا ليسڻ (لائيسنس) جي بندوقون هيون سي اهي به کنيوسين. مطلب ته هنن جي ڪا شيءِ ڪونه ڇڏيسين. موچڙا به ڏاڍا هنياسين. اگهاڙو ڪري هنن کي گيسيون ڪرايونسي ۽ پوءِ مان قادر بخش کي چيو: ”جيڪڏهن سڀاڻي هيءُ ڳوٺ ڇڏي نه وئين، هتي هوندي ته، مان ٻئي ڏهاڙي توکي اچي اُڦٽ ماري ويندم. تون جيڪا شرارت ڪئي اها توکي ڦٻندي ڪونه. يڪدم اهو ڳوٺ ڇڏي هليو وڃ.“
اسين هنن کان بدلو وٺي اچي لاريءَ ۾ چڙهياسين، لاريءَ ۾ اها پوليس ۽ صوبيدار به چڙهيل هو. جيڪي اسان سان مقابلي لاءِ آيا هئا. مان کين ڌمڪي ڏئي چيومانس: ”وڃي انسپيڪٽر کي چئي ڇڏ. جيڪڏهن اسان تي فرياد لکيائين ته ٻئي ڏينهن اسين سندس ٿاڻي تي هونداسين“. صوبيدار وڃي انسپيڪٽرکي ٻڌايو. انسپيڪٽر اسان جي خلاف فرياد ئي داخل نه ڪئي.
ٻئي پاسي قادر بخش ڪمدار ٻئي ڏينهن ڳوٺ ڇڏي سڌو نئين ديري هليو ويو ۽ اتان ڳڙهي خدابخش ڀٽو پهتو. جتي ذولفقار علي ڀٽي جو وڏو ڀاءُ سڪندر علي ڀٽو رهندو هو. هن کي وڃي چيائين: ”سائين ڪالهه رات ميري يارنهن ماڻهن سان اچي مان تي حملو ڪيوٿس. اسان جي تمام گهڻي بيعزتي ڪئي اٿس ۽ چيوٿس ته؛ جيڪي اوهانجا بابا آهن وڃي انهن کي دانهن ڏيو. هنن کي جيڪي ڪرڻو اٿن ڀلي ڪن. حالانڪه حقيقت اها آهي ته مان ائين چيو ئي ڪونه هو. نه ئي مان ڀٽي صاحب وارن جي خلاف هڪ اکر به ڳالهايو هو. مان اهڙو نالائق ڪيئن ٿي سگهيس ٿي ته جنهن جو نمڪ پيٽ ۾ هجي. ان جي خلاف ڳالهايان“.
قادر بخش سڪندر علي ڀٽي کي اهو به چيو ته: ”ميري اهو به چيو آ ته، ذولفقار علي تو (خارجا) وزير آن ته، مان به بادشاهه آهيان. مان توکي نوڪريءَ مان ڪڍان ٿو. وڃي پنهنجي بابن کي سلام ڏي. جيڪڏهن سڀاڻي تون هتي رهندين ته مان فقط هڪڙو ڪارتوس خرچ ڪندم. تنهنجو لاش رت ۾ ڳاڙهو ٿيو پيو هوندو. سو مان ڊپ کان ڀڄي آيو آن. هاڻ تون جيڪو حڪم ڪرين“.
سڪندر علي ڀٽي هن کي چيو: ”ڀيڻ جا .... ملڪ منهنجو آ. زمينون اسان جون آهن. ميري جون ڪونه آهن. تون ميري جي چوڻ تي زمين ڇڏي ٽپڙ کڻي اچي مان وٽ پهتو آن. تون اتان ڀڄي آيو آن. تون بزدل آن. تون انهيءَ قابل نه آهين جو توکي رکجي. تون جاڏي وڻئي تاڏي وڃ. تنهنجي نوڪري مان وٽ ڪانهي“.
قادر بخش ۽ بهادر منهنجا دشمن هئا. مان تي ڪوڙا الزام هڻي ماکي ذولفقار علي ڀٽي صاحب جي نگاهن ۾ ڪيراين. ناحق جيل ۾ اماڻيائون. مان هنن کان بدلو ورتو. سڪندر علي ڀٽي کيس نوڪريءَ مان ڪڍيو. منهنجي دل جو مطلب پورو ٿيو.