جرڳي جو فيصلو
ڪجهه وقت کانپوءِ اها خبر ماکي پئي. منهنجا تاڪ لڳي ويا. مان ماٺ ڪيو پنهنجو ملڪ ئي ڇڏي وڃي ٻئي هنڌ ويٺو هوس. هن ناحق مان تي الزام هنيو. مان اتان ئي گهوڙي تي چڙهي امير آباد آيم. پنهل ماکي ڏسي ڏڪي ويو. مان کيس چيو ”اڙي بدبخت مان تنهنجو ڪهڙو ڏوهه ڪيو هو جو تون منهنجو نالو لکرايو،. هن هٿ ٻڌي ماکي چيو ”ماکي بخش ڪر. ماکان ڏوهه ٿيو. هاڻ جيئن چوندي تيئن ڪندم“. مان سندس ڳالهه تي يقين ڪيم ۽ پنهنجي ڳوٺ موٽي آيم.
صوبيدار کي خبر پئجي وئي ته ميرو نه فقط جيئرو آ بلڪه شهدادڪوٽ ۾ پنهل سان ملي به آيو آ. هن يڪدم پنهنجا ماڻهو ماکي ڳولهڻ لاءِ موڪليا. اهي ٻروچ هئا. اهي منهنجي ڀاڻيجي رستم سان مليا ۽ کيس چيائون ته ”اسين ميري جا دوست آهيون. ساڻس ملڻ ٿا چاهيون.“ هنن هن کي دم دلاسا به ڏنا. اهو منهنجو سونهون هو. هن بي خبر کي اها خبر ئي نه پئي ته هي ڪير آهن. هن بيوقوف هنن کي منهنجا پار پتا ٻڌائي ڇڏيا.
هڪ ڏينهن اهي همراهه اچي مان وٽ پهتا. مان حيران هيم. ته اهي هتي ڪيئن پهتا. هنن مان سان اها ڳالهه ڪونه ڪئي ته هنن کي منهنجو ڏس پتو ڪنهن ڏنو آ. خير مان هنن کي پاڻ وٽ ترسايو، ماني ٽڪي کارائي مان. اهي ٻه ٽي ڏينهن رهيا، پوءِ موٽي ويا. هنن وڃي صوبيدار کي ٻڌايو ته ميرو فلاڻي هنڌ رهي ٿو. فلاڻي نالي سان.
صوبيدار پنهنجي بالا آفيسر کي اطلاع ڏنو ۽ پوليس ماکي گرفتار ڪرڻ لاءِ نڪتي. پوليس اڳ ۾ پڪا چانگ آئي. پوءِ اتان ٿرپارڪر جي حد ۾ گهڙي، ڦورڙيءَ جي شهر ۾ آئي. پوليس جو وڏو اٽالو هو. چار ٽرڪون سپاهين سان ڀريل هيون. هنن ٽرڪون ڦورڙيءَ ۾ ڇڏيون ۽ پيادل رستي سان منهنجي ڳوٺ ۾ آيا. مان ڦورڙيءَ کان اڍائي ميل پري پنهنجي لڏي سان رهندو هوم. منهنجي لڏي ۾ پنجاهه سٺ ماڻهو هئا. پوليس اَسر وڏي جي ٽيم تي منهنجي ڳوٺ پهچي وئي ۽ سڄي ڳوٺ کي گهيرو ڪري ويهي رهي.
جڏهن صبح ٿيو ۽ روشني پکڙي ته اسان ڏٺو، چئني طرف پوليس گهيرو ڪيو بيٺي آ. پوليس وارن چئني طرفن کان زور زور سان چيو : ”اسين چار ٽرڪون ڀري آيا آهيون ۽ اوهين چئني طرفن کان اسان جي گهيري ۾ آهيوڱ مقابلو ڪندا ته کٽي ڪونه سگهندا“. انهيءَ پوليس سان رحمت الله جهلڻ صوبيدار به آيو هو. جيڪو ماکي جيڪماباد وٺي ويو هو. هن ماکي هڪل ڪري چيو. ”ميرا تون جوان آ، پر اسان تمام گهڻي پوليس وٺي آيا آهيون. مقابلو ڪندين ته شايد تنهنجا ٻار ٻچا به مارجي وڃن. تنهن ڪري بهتر آ ته پيش پؤ“.
مان سوچيو ته هاڻ مان ڇا ڪريان. مقابلو ڪريان يا هٿيار ڦٽا ڪريان. پوءِ سوچيم مان اڪيلو نه آهيان. لڏي ۾ ڪيترائي ننڍڙا ٻار به آهن. ماءُ پيءُ به آهن. جيڪڏهن مان مقابلو ڪيو ته پوليس فائرنگ ڪندي. پوليس تمام گهڻي آ. ظاهر آ لڏي مان گهڻين جانين جو نقصان ٿيندو. لڏي کي بچائڻ لاءِ ضروري آ ته مان جهيڙو نه ڪريان ۽ پاڻ کي پيش ڪريان.
اهو سوچي مان رحمت الله جهلڻ کي هڪل ڪئي:
”رحمت الله مان هٿيار ڦٽا ٿو ڪريان. پوليس سان مقابلو ڪونه ٿو ڪريان. پوليس کي هٽاءِ. اسان جي گهرن جي نزديڪ نه اچي“.
رحمت الله سڄي پوليس پوئتي هٽائي ڇڏي. مان هڪل ڪري چيو: ”رحمت الله تون هليو آ. بي فلڪ. ڪو به فلڪ نه ڪر. پوليس سان ڊي ايس پي به هو. هن رحمت الله کي چيو: ”رحمت الله تو چيو هيو ته هيءُ رهزن ڌاڙيل آ. تنهن ڪري تون اڪيلو هن ڏانهن نه وڃ. متان نقصان پهچي“. رحمت الله هن کي جواب ڏنو: ”ميرو جوان آ، ڀاڙيو ڪونهي، پاڻ وٽ سڏائي ڪوبه نقصان نه رسائيندو. هن زبان ڏني آ. هو پنهنجي زبان تي قائم رهندو. مان ويندم. توهان ڪوبه خيال نه ڪريو“.
رحمت الله مان وٽ بنا ڊپ ڊاءُ جي هليو آيو. مان هن سان هٿ ملايو ۽ هن سان رلجي پنهنجي اوطاق ۾ آڻي ويهاريومانس. ڊي ايس پي ۽ پوليس به اچي اوطاق ۾ ويٺي. مان سموري پوليس کي چانهن پياري. مان محسوس ڪيو ته ڊي ايس پي ۽ ٻيو جيڪو عملو هو اهو خوش ٿيو. هنن ماکي چيو تون واقعي جوان آن.
منهنجي علاوه منهنجي پٽ نياز حسن ۽ منهنجي ڀاڻيجي غلام فريد جي مٿان به دشمنن ڪوڙا ڪيس ڪيا هئا. تنهن ڪري اسان ٽنهن جا وارنٽ نڪتل هئا. پوءِ پوليس اسان ٽنهي کي گرفتار ڪري لاڙڪاڻي وٺي وئي. اسان کي هٿڪڙيون ڪونه هيون.
اسين لاڙڪاڻي رات جو پهتاسين. پوليس ماکي انهيءَ وقت لاڙڪاڻي جي ايس پي وٽ وٺي وئي. انهيءَ وقت رات جا يارنهن لڳا هئا. صوبيدار رحمت الله ماکي چيو ”ميرا تون جيڪو چاوڙي لاڪپ مان زبردستي ڀڄي ويو هئين. سپاهيءَ کي لاڪپ ۾ بند ڪري، انهيءَ تي ايس پي صاحب ڏاڍو ناراض آ. اسان توکي ڏاڍي عزت ڏني آ، شان ۽ مان سان وٺي آيا آهيون. تون جوان آهين ماکي تنهنجو قدر آ، پر هو اسان جي مٿان آفيسر آ متان هو اسان کي تنهنجي بيعزتيءَ لاءِ حڪم ڪري، انهيءَ ڪري تون ايس پي صاحب سان اهڙي نوڙت ۽ عزت سان ڳالهائجان جو هو ناراض نه ٿئي. توسان ملي خوش ٿئي“. مان چيومانس: ”ڏٺو ويندو، الله چڱي ڪندو“.
مان دل ۾ سوچيو بزدليءَ مان ڪجهه نه ورندو. مان تي هن وقت مصيبت آئي آ پر مان جهڪي نماڻو ٿي ڇو هنجي اڳيان پيش ٿيان. نه مان پنهنجي دليري ۽ بهادري ڇو ڇڏيان. مان شان سان پيش ٿيندس. مان طئه ڪري ورتو ته جهڪندم ڪونه. ايس پيءَ کي ڄاڻ ٿي. هو اندران نڪري ٻاهر ورانڊي ۾ آيو. جڏهن ايس پي منهنجي سامهون ٿيو ته مان ڏاڍي جوش ۽ زور واري آواز ۾ جنهن ۾ کڙائي هئي کيس سلام ڪيم. ايس پي مان ڏي ڏٺو ۽ هن جي چپن تي مرڪ اچي وئي.
ايس پي کي ڏسڻ سان مان سڃاڻي ويم ته هو جوان آ ۽ هن کي جوان جو قدر آ. ايس پي ماکي چيو: ”ميرا تون واقعي جوان آن“. رحمت الله خان هن کي اندر وٺي آ. مان هن سان ڳالهائڻ ٿو گهران. ميري سان اڄ ڪچهري ٿي وڃي. ماکي اندر وٺي ويا ۽ ڪرسي ويهڻ لاءِ ڏنائون. اتي فقط اسين ٽي هئاسين. ايس پي، رحمت الله خان ۽ مان.
ايس پي ماکي چيو; ”ميرا ماکي توتي ڏاڍي ڪاوڙ هئي. تون لاڪپ مان ههڙيءَ ريت ڀڄي وئين جو لاڙڪاڻي پوليس جو نڪ ڪپجي ويو. انهيءَ لاڪپ کي ٽي چوڪيون آهن ۽ لاڪپ شهر ۾ آ! ايڏي پوليس هوندي تون وچ شهر مان ڀڳو آن. اسان کي تنهنجي مٿان الزام ٺاهڻ ڏاڍو مشڪل ٿي پيو. تون سج لهڻ کان اڳ ڀڳو هئين، رپورٽ رات جو ٻين وڳي ٺاهي وئي آ. توتي ڪيس ئي نه پي هليو. ڇاڪاڻ ته تون بند لاڪپ کولي ڀڳو آن، پر مڃان ٿو تون جوان آن. ماکي تنهنجو قدر آ، توتي جيڪي لاڙڪاڻي ضلعي جا ڪيس آهن، مان انهن ۾ تنهنجي پوري مدد ڪندم. تون جوان آن، تو جهڙو جوان ڀلي آزاد هجي“.
مان ايس پي کي چيو ”مان هڪ ڏوهاري آن ۽ تون بالا آفيسر. پر تون مانسان سٺي نموني پيش آيو آن. اها الله جي مهرباني آ، شڪر الله جو“.
ايس پي وٽ اسين ڏهه پندرنهن منٽ ويٺاسين. پوءِ ايس پي چيو: ”رحمت الله خان ميري کي ڪابه تڪليف نه ڏجان. هاڻ وڃي هن کي لاڪپ ڪر“.
ماکي آڻي ساڳي لاڪپ ۾ بند ڪيائون جنهن مان ڀڳو هوم. پهريان پوليس وارا جن کان مان ڀڄي نڪتو هوم. انهن کي ڊس مس ڪري ڇڏيو هين. پهري تي ٽي ٽي پوليس وارا هئا.
پوءِ اتي منهنجيون سڃاڻپون ٿيون. هوت جي خون واري ڪيس کان علاوه سيالن جي ٻانهن کڻڻ وارو ڪيس هو. ڀٽي صاحب جي ڪمدار قادر بخش جي ڌاڙي جو ڪيس هو. انهيءَ کان علاوه به ڪجهه ٻيا ڪيس هئا. ڪورٽ ۾ سڀئي ڪيس هلندا رهيا پر ڪيس ۾ ڪوبه ماڻهو منهنجي خلاف شاهدي نه پيو ڏي. خبر نه هنن کي ماکان ڊپ ٿي لڳو يا خدا جي طرف کان ڀلائي هئي.
انهن ڏينهن ۾ لاڙڪاڻي جو ڪليڪٽر چنو هو. پاٽ جي پاسي جو هو. هن کي رپورٽ پهتي ته ميري جي خلاف ڪو شاهدي نه پيو ڏي. ڪليڪٽر وٽ منهنجي خلاف ڪافي دانهون پهتيون هيون. هن سوچيو ته : ”جيڪڏهن ميري جي خلاف ڪنهن به شاهدي نه ڏني ته هيءُ ڇٽي ويندو“. تنهنڪري هن منهنجا ڪيس جرڳي ۾ موڪلي ڇڏيا. انهن ڏينهن ۾ لوڪلي جرڳا هوندا هئا. جرڳي جو قلم ابتو آ. انهيءَ مان ڪوبه ڇٽي نٿو سگهي. جيڪو ويو هن کي سزا لڳي. تنهن ڪري ڪليڪٽر منهنجا ڪيس ڪورٽن مان ڪڍائي جرڳي ۾ موڪلي ڇڏيا.
جرڳي ۾ سيالن جي ٻانهن کڻڻ وارو ڪيس هليو. جيڪا عورت اسان کنئي هئي اها عورت جرڳي ۾ آئي هن منهنجي سامهون اهو بيان ڏنو ته ”هن ماڻهوءَ کي مان ڪونه سڃاڻان. جنهن وقت ماکي کنيو ويو هو، هي شخص انهيءَ وقت هو ئي ڪونه. نه ئي هيءَ ماڻهو ماکي کڻي ويو هو. اهي ٻيا ماڻهو هئا. ههڙي آري پاري مان هنن کي سڃاڻان ٿي“.
شام جو ايس پي لاڪپ ۾ آيو ۽ ماکي چيائين: ”ميرا مان زائفان کان اڪيلائيءَ ۾ پڇيو آ“. هن چيو آ ته ”ميري جهڙو جوان ٻيو ڪو ڪونهي. ماکي هن ڏاڍي حفاظت سان رکيو هو. ڪجهه به ٿي پوي مان هن جي خلاف بيان نه ڏيندم. ماکي ماري وجهن ته ڀلي ماري وجهن.“ مان کيس چيو آ ته: ”جيڪڏهن تنهنجي دل نٿي چوي ته تون ڀلي ميري جي مٿان بيان نه ڏي“.
جرڳي ۾ منهنجي مٿان اهو ڪيس بيهي ئي نه پيو. منهنجي وڪيل جرڳي کي چيو: ”جيڪا زائفان کڄي وئي آ، اها ئي چوي ٿي ته ميري ماکي ڪونه کنيو آ. تنهن ڪري ميرو ڏوهاري ڪونهي. پر جرڳي ۾ وڪيل جي نه هلندي آ. جرڳي کي مٿان حڪم هو ته ميري کي سزا ڏيڻي اٿؤ“.
نيٺ جرڳي ماکي انهيءَ ڪيس ۾ چار سال سخت پورهئي سان سزا ڏني.
سيالن جي ڪيس کانپوءِ هوت جي خون جو ڪيس هليو. هڪ شخص محمد بخش ڪوريءَ مان تي ڪوڙو الزام هنيو ته ”ميرو مان وٽ آيو هو ۽ زوري ماکان منهنجي بندوق ڦري ورتائين. جنهن سان هن هوت جو خون ڪيو.“ مان جرڳي کي هڪڙي درخواست ڏني ته ”قرآن تي فيصلو ڪيو وڃي ۽ مان پنهل کي قرآن تي آڏي پڇا ڪندم“.
جرڳي منهنجي ڳالهه مڃي، پر جڏهن ٻئي ڏينهن ڪيس هليو ته جرڳي چيو ”قرآن نه کڻائبو.“ مان تپي باهه ٿي ويم. مان ڪرسيون کڻي ورتيون ۽ اهي اڇلائي درن ۽ درين جا شيشا ڀڃي ڇڏيم. ڪيتريون ڪرسيون به ڀڃي ڇڏيم. جرڳي جا هڙائي ميمبر ڀڄي ويا. پوليس در تي بيٺي هئي، پر اندر ڪو به نه آيو. ايتري ۾ ڪليڪٽر آيو. هن پڇيو تون وڙهه نه. ائين ئي ٿيندو جيئن تون چئين ٿو. فيصلو قرآن تي ٿيندو. هينئر تون ڀلي وڃ. فيصلو سڀاڻي ٿيندو.
مان ڪليڪٽر جي ڳالهه مڃي جيل پهتم. اتي ٻئي ڏينهن جيل تي جرڳي جو آرڊر پهتو ”ماکي جرڳي چوڏهن سال سزا ڏني هئي. منهنجا تاڪ لڳي ويا. بنا ڪيس هلڻ جي هيڏي وڏي سزا“.
مانکي سينٽرل جيل سکر اماڻيو ويو. جتان مان ڪمشنر کي اپيل ڪئي. ڪمشنر دربار علي شاهه هو. انهن ڏينهن ۾ ڪمشنر جي آفيس خيرپور ۾ هوندي هئي. منهنجي ڀائرن ٻن هزارن ۾ وڪيل ڪيو. ماکي دربار علي شاهه آڏو پيش ڪيائون. دربار علي شاهه منهنجا ڪاغذ پڙهيا ۽ وڪيل سان ڳالهائيائين ۽ پوءِ ڪجهه لکڻ لڳو. وڪيل ماکي آهستي سان چيو ڪيس خراب ٿيل آ، بچڻ جي اميد ڪانهي. مان چيومانس جيڪو خدا کي منظور هوندو اهو ٿيندو. نيٺ ڪمشنر ماکي چيو ”ڏوهه ثابت آ، سزا برقرار رهندي“. مان کيس چيو ”سائين ڪجهه منهنجي به ٻڌو.“ هن چيو ”چؤ“.
مان کيس سربستو احوال ٻڌائڻ شروع ڪيو. هو منهنجيون ڳالهيون ٻڌڻ لڳو. ڪمشنر جي سرشتيدار ماکي اڌ ۾ روڪي چيو: ”ايڏي ڊگهي ڳالهه ڪري ڪمشنر صاحب جو وقت کوٽ نه ڪر“.
دربار علي شاهه سرشتيدار کي چيو: ”نه هن کي ڳالهائڻ ڏيو. هيءُ ڏکويل آ.“ مان کيس سڄي ڳالهه ڪري ٻڌائي. جنهن کي ٻڌائڻ ۾ ٻه ٽي ڪلاڪ لڳي ويا. مان اهو به چيومانس: ”سائين مان درخواست ڏني هئي ته فيصلو قرآن پاڪ تي ڪيو وڃي. اڳ ۾ جرڳي منهنجي ڳالهه مڃي پر پوءِ جرڳو ڦري ويو. اها درخواست به منهنجي فائيل ۾ هوندي.“ ڪمشنر سرشتيدار کي چيو: ”اها درخواست ڪڍ.“ منهنجي ٿلهي فائيل ۾ اها درخواست به لڳل هئي. ڪمشنر اها درخواست پڙهي ماکي چيو: ”توسان انصاف نه ٿيو آ، تنهنجو ڪيس وري هلندو.“ مان کيس چيو: ”منهنجو ڪيس ڪنهن ٻئي ضلعي ۾ موڪليو. لاڙڪاڻي جو ڪليڪٽر منهنجو دشمن آ.“ چيائين: ”تون فڪر نه ڪر، هاڻ توسان انصاف ٿيندو“.
مانکي ڪچو ڪري (سزا ختم ڪري) وري لاڙڪاڻي موڪليو ويو. ماکي وري جرڳي ۾ پيش ڪيو ويو. هاڻ جرڳو ساڳو ڪونه هو. هن جرڳي ۾ شهدادڪوت جو ڊپٽي ڪليڪٽر ۽ ٻيا ماڻهو هئا. ڪيس ٻيهر هليو. سڄو ڪيس منهنجي فائدي ۾ بيٺو. مان جرڳي کي چيو ته پنهل کي چئو ته پنهل جي سوٽ فيض محمد کي سڏائي، قران پاڪ ڏيو، مان کانئس آڏي، پڇا ڪرڻ ٿو گهران“.
ڊپٽي ڪليڪٽر ۽ جرڳي جي ٻين ميمبرن ماکي جهليو ته قرآن نه ڏي ڪيس تنهنجي فائدي ۾ آ. قرآن تي جيڪڏهن هن تنهنجي خلاف ڳالهايو ته توکي نقصان رسندو پر مان نه مڙيس مان چيو: ”هن کي قرآن کڻايو، پوءِ جيڪو ٿيندو ماکي قبول آ“.
نيٺ فيض محمد کي سڏايو ويو. کيس مٿي تي قرآن کڻايو ويو. مان کانئس پڇيو ”فيض محمد تنهنجي مٿي تي قرآن آ. تون ٻڌاءِ ته جيڏيءَ مهل هوت جو قتل ٿيو تون ۽ پنهل ڪاٿي هئا؟“ هن چيو ”مان قرآن کڻي ڪوڙ نه ڳالهائيندم. انهيءَ وقت اسين پنهنجي گهر ۾ هئاسين“. ”پوءِ ڇا ٿيو“؟ مان سوال ڪيو. چيائين ”پوءِ مان ۽ پنهل هوت جي گهر آياسين. هوت جي گهر هوت جي کٽ وٽ زالن رنو ويٺي“. مان پڇيو: ”انهيءَ وقت محمد بخش ڪوري هو.“ چيائين: ”نه. هو پنهنجي ڳوٺ هو. پوءِ جڏهن خبر پيس ته ٻين سان گڏ ٻن ڪلاڪن کانپوءِ آيو.“ مان پڇيومانس: ”ڀلا اوهان ڪنهن کي ڀڄندي ڏٺو“؟ چيائين ”نه“. پڇيم؟ ”پنهل به توسان گڏ هيو“؟ هن چيو ”ها“.
انهيءَ وقت ڊپٽي ڪليڪٽر ۽ جرڳي جي ٻين ميمبرن ماکي چيو ته ”ميرا تون ڪيس کٽي وئين.“ ڊپٽي ماکي بي ڏوهي ٺهرائي ڪيس ڪليڪٽر کي لاڙڪاڻي موڪلي ڇڏيو.
هوڏانهن پنهل کي اچي سر سان لڳي ته ميرو نڪتو ته ماکي جيئرو ڪونه ڇڏيندو. هو پهنجي ٻارن ٻچن کي وٺي ڀرسان وارن ٻين زميندارن ٻانهون خان ۽ تنيو ۽ پيرل جت وٽ ويو ۽ روئي کين عرض ڪيائين ته ”جيڪڏهن ميرو نڪتو ته ماکي ۽ منهنجي ٻارن ٻچن کي جيئرو نه ڇڏيندو. ڪوشش ڪري هن کي نڪرڻ نه ڏيو“.
اهي ٻئي زميندار ڪليڪٽر وٽ ويا ۽ هن کي چيائون ”ميروئي ڏوهي آ، هن کي نه ڇڏيو.“ ڪليڪٽر چيو: ”پر شاهديون ڪير ڏيندو ته ميرو ئي ڏوهي آ.“ هنن چيو ”اسين ڏينداسين“.
ٻئي پاسي پنهل جيئن ٻڌو اٿم ته ڪليڪٽر کي ڏهه هزار رپيا رشوت ڏني. ڪليڪٽر وري منهنجو ڪيس ڊپٽي ڪليڪٽر کي موڪليو ۽ اهو به چيائين ته: ”ٻيا به ٻه شاهد هلندا. خون ميري ڪيو آ. کيس سزا ضرور ايندي“.
جرڳي جا ساڳيا ميمبر هئا. ساڳيو ڪليڪٽر هو. ٻانهو خان ۽ پيرل جت شاهدي ڏيڻ پهتا. پيرل پنهنجي شاهديءَ ۾ چيو مرڻ کان ڪجهه ڏينهن اڳ هوت اسان وٽ آيو هو. هن ماکي چيو هو ”ميري ماکي چيو آ ته مان توکي ماريندم. سو ميرو ماکي ماريندو. ماکي بچايو“. انهيءَ جي ٻئي ٽئين ڏينهن شهدادڪوٽ ۾ ميرو ماکي مليو. مان کيس چيو: ”هوت مان وٽ دانهين ٿي آيو هو. تون ڇو ٿو هن کي تنگ ڪرين.“ ته هن ماکي چيو ”مان هوت کي ضرور ماريندم ۽ انهيءَ جي ٻن ٽن ڏينهن کانپوءِ خبر پئي ته هوت مارجي ويو“.
ڊپٽي ڪليڪٽر ماکي چيو .تون هن کان ڪجهه پڇڻ چاهين ٿو.“ مان چيو ”ها“. مان پيرل کان پڇيو: ”هوت جو توکي چيو ته ميرو ماکي مارندو ته تو ڪنهن زميندار کي چيو ته هنن جو فيصلو ڪرائي“؟ هن جواب ڏنو: ”نه“ مان پڇيم: ”ڀلا تونکي جي خبر هئي ته مان هوت کي مارڻ ٿو گهران ته تو پوليس ۾ رپورٽ لکرائي“؟ هن جواب ڏنو ”نه“. مان وري پڇيم ”ڀلا ايترو وقت اهو ڪيس هلندو رهيو آ. تون ڪنهن سان اها ڳالهه ڪئي؟ “ چيائين ”نه“. مان ڊپٽي ڪليڪٽر کي چيو: ”بس ماکي وڌيڪ ڪجهه پڇڻو ناهي“.
ٻانهي خان پنهنجي بيان ۾ چيو: واردات کانپوءِ ميري جا پٽ ڀائر ۽ مامو مان وٽ آيا ۽ اچي چيائون ”ڏوهه برابر ميري اڪيلي ڪيو آ. پر اوهين وچ ۾ پئجي فيصلو ڪرايو.“ مان ٻيءَ ڌر کي سڏايو. هنن ميري وارن کان سڱ گهريو پر هنن سڱ نه ڏنو. پئسن ڏيڻ جي آڇ ڪئي. جيڪا ٻي ڌر نه مڃي.
ڊپٽي ڪليڪٽر ماکي چيو: ”توکي هن کان ڪجهه پڇڻو آ.“ ٻانهي خان تنئي اهو سراسر ڪوڙ ڳالهايو هو، هاڻ مان هن کان ڇا پڇان، مان چيو نه مان نٿو پڇڻ چاهيان.
ڊپٽي ڪليڪٽر ماکي اڪيلائي ۾ چيو: ”ميرا اهو ثابت ٿي چڪو آ ته تون ڏوهي ناهين. پر مانکي مٿان حڪم مليو آ ته توکي سزا ڏني وڃي. تنهن ڪري مان مجبور آهيان توکي سزا ملندي“.
نيٺ جرڳي ماکي چوڏهن سال سزا ڏئي ڇڏي. ماکي سينٽر جيل سکر آندو ويو. مان ڪمشنر وٽ وري اپيل ڪئي، پر هاڻ دربار علي شاهه جي بدلي ٿي وئي هئي. نئين ڪمشنر منهنجي سزا برقرار رکي.
ڪجهه وقت ماکي سکر سينٽرل جيل ۾ رکي، حيدرآباد سينٽرل جيل اماڻي ڇڏيائون. اهو ون يونٽ جو دؤر هو. هر قيديءَ جي نه فقط مختلف جيلن ۾ بدلي ٿيندي هئي پر جيئن ته صوبن کي ختم ڪيو ويو هو تنهن ڪري ڪڏهن پنجاب جي جيلن ۾ قيدين کي موڪليندا هئا، ڪڏهن بلوچستان جي جيلن ۾، ڪڏهن سرحد جي جيلن ۾ ۽ اتان جا قيدي وري سنڌ جي جيلن ۾ موڪليا ويندا هئا.
ماکي به ڪڏهن بهاولپور جيل ته ڪڏهن (بلوچستان) جي جيل ۾ موڪليو ويو. ڪراچي سينٽرل جيل ۾ اماڻيائون. پوئين دفعي مان ست سال جيل ۾ رهي ويو هوم. جيلن ۾ مان ڦڏا به ڪيا جهيڙا به ڪيا، ماکي جيل جي سخت ۾ سخت سزائون ڏنائون. هڪ سئو ويهه ڦٽڪا به کاڌم، ابتو ٽنگي ڪٽيائون. برف تي سمهاريائون. پر مان مڙيس اصل ڪونه. جيئن ٿي ماريائون، تئين ٿي گار ڏنم. تنهن ڪري گذريل سزا ۾ پويون عرصو ماکي تنگ ڪرڻ ڇڏي ڏنائون ۽ مان به جيل وارن کي تنگ نه ڪيو.
اڳئين دفعي جو منهنجو (رڪارڊ) خراب رهيو هو، تنهن ڪري هن دفعي ماکي جيل ۾ بلڪل تنگ نه ڪيائون ۽ مان به ڪنهن کي ڪونه ستايو. حالانڪه هن دفعي وڏي سزا لڳي هئي، ارڙهن سال. ٽي سال ڪچو رهيم. ڪيس پي هليو پر پورو وقت سٺو گذريو. بس هاڻ ڇٽڻ وارو آهيان. چاهيان ٿو ته هاڻ وقت خير سان گذري وڃيم.