جيل ۾ جهيڙو
سپرنٽينڊٽ ماکي ٻاهر کان سڃاڻندو هو. هن صوبيدار کي چئي ڇڏيو هو ته ”هيءُ ماڻهو ڏنگو آ، هن کي تنگ نه ڪجو، جي ڪندؤ ته پوءِ منهنجو واسطو نه اٿؤ“. آهستي آهستي سزا جا ڏينهن گذري رهيا هئا. پنج مهينا ڏاڍي آرام سان گذريا ويا. ان جيل ۾ ڪو ڪم نه ڪندو هو. جيل به ٿڌو هو. ٿورو گهڻو پئسو ڏوڪڙ پاڻ وٽ رکي سگهبو هو. هڪ ڏينهن مان ڊيوٽي ڏيندڙ پوليس واري کي ڏهه رپيا ڏنا ۽ ڪا شيءَ گهرائيم. مان کيس خرچي ڏيان ها، پر هن بدبخت ڇا ڪيو جو ماکي ٻارهين آني جي شيءَ آڻي ڏني ۽ باقي هڙيئي پئسا کائي ويو. ماکي انهيءَ ڳالهه تان بخيلي وٺي وئي. مان کيس چيو: ”بابا مان قيدي آ، تون منهنجي هڪ رپئي جي شيءَ به نه آندي ۽ ڏهه رپيا کائي وئين. منهنجا پئسا موٽائي ڏي“. هو ماکي گاريون ڏيڻ لڳو: ”جائو مان ڪا.... نهين هين تمهاري پئسي، ڪيا ڪري گا .... ڪاٽي گا“. هو هليو ويو ته مان جمعدار کي چيو: ”هن کي جهلي ڇڏ ته منهنجي سامهون نه اچي. نه ته جهيڙو ٿي پوندو“.
هن ڪمبخت جمعدار نه ڄاڻ هن کي چيو يا نه. هڪ ڏينهن ٻنپهرن جو ريسٽ جي ٽائيم تي (انهن ڏينهن ۾ ڪم جي وچ ۾ ريسٽ ٽائم به ملندو هو ۽ جيل کان ٻاهر ڪم ڪبو هو) ٻاهر جهڙو جهنگ هو سو ريسٽ ٽائم هجي. گرمي ڏاڍي هئي. مان هڪ وڻ جي هيٺان ڇانو ۾ ليٽيو پيو هوم. اهو پوليس وارو جيڪو منهنجا پئسا کائي ويو هو. هن جي رائفل سان اتي ڊيوٽي هئي. هن جي ڊيوٽي ته پري هئي پر هن کي به کٽي کنئين جو پنهنجي پهري واري جاءِ ڇڏي. جتي مان هوم اتي ڀرسان اچي بوٽن جا ٺڪاءُ ڪيائين. مان ليٽي ئي ڪنڌ ورائي کيس ڏٺو ۽ ڪاوڙ ۾ چيومانس: ”هتي ڇو آيو آن. ٽري وڃ هتان“. هن ماکي گار ڏئي چيو: ”تون قيدي ٿي ڪري مان تي ٿو حڪم هلائين. چپ ڪري ويهه، نه ته هيءَ سنگين تنهنجي.... ۾ وجهي وات مان ڪڍندس“. تنهنجي ته ماءُ کي....اسين سنڌي ماڻهو، گار ڪاٿي ٿي برادشت ٿئي. هن اڳ ۾ ماکي گار ڏني هئي. ماکي بخيلي وٺي وئي. هوش جاءِ نه رهيا ٽپ ڏئي وڃي مٿانس بيٺس. هو حيران ٿي ويو. مان چيم: ”مري وئي ڀيڻ جا .... مري وئين“.
جيستائين هو ڪجهه ڪري مان جهٽ هڻي کانئس رائفل ڦري ورتي ۽ ٺڪاءُ ڪرايو مانس قنداڪ. هو وڃي ڦهڪو ڪري ڪريو. رائفل لوڊ ٿيل ڪونه هئي ٻاويهه رائونڊ گوليون هنجي کيسي ۾ پيل هيون. اهي مان ڪڍي ورتيون. جمعدار حاجاڻو، منهنجي ڪڍ لڳو ته مان هن کي ٽنگ ۾ گولي هنئي ۽ ڊوڙندو وڃي ڦليليءَ جو ڪنارو ورتوم. ٽي چار ميل پري تائين ڊوڙندو ويم. جيل جي سموري پوليس منهنجي ڪڍ هئي. ٻاهران به پوليس گهرائي وئي هئي. هن مان تي فئر ڪيا. جواب ۾ مان به فائر ڪيا. نيٺ هنن فوج گهرائي. جيڪا ٽنڊي يوسف کان ڦري منهنجو اڳ وٺيو بيٺي هئي. مان ٻنين مان ڀڄندو پي ويم. اتي مانکي ٻه هاري مليا. هنن ماکي چيو: ”جوان تون ته رائفل کنيو ڀڄندو ٿو وڃين پر اڳيان ملٽريءَ جا ماڻهو اٿئي، جيئن مٿي جا وار“.
اڳيان دڙا هئا. مان ان تان چڙهي ڏٺو. پريان برابر مليٽري ۽ پوليس جا سپاهي بي انتها هئا. اهي گوڏا کوڙي رائفلون اڀيون ڪيو ويٺا هئا. پوءِ مان کٻڙن ۾ ڍڍري ڪري، آڏ ڪري ويهي رهيس. جيئن سپاهي ويجها ٿيا. مان انهن تي فائرنگ ڪئي. رائفل جو استعمال ماکي ايندو هو. مان ڏاڍي طريقي ۽ احتياط سان گوليون هلايون ٿي.
ڇهه ڪلاڪ اها ويڙهه هلي. پر هو ماکي گرفتار نه ڪري سگهيا. نيٺ هنن قيدين جون ٽوليون مان ڏانهن موڪليون. چار چار ٿي آيا پي جڏهن اهي منهنجي سامهون آيا ته مان هڪل ڏني ”خبردار اڳيان نه وڌجو.“ قيدين مان هڪڙي چيو ”ادا، مارڻو ٿئي ته ڀلي مار. اسان کي حڪم ٿيو آ ته هلندا هلو. اسان جي پٺيان پوليس رائفلون کنيو پئي اچي“. منهنجي سامهون قيدي هئا. منهنجا ڀائر. هنن سان ته منهنجو ڪوبه جهيڙو ڪونه هيو. هو ته مظلوم هئا. مان هنن تي ڪيئن گولي هلايان. جيڪڏهن گولي هلايم ٿي ته هو ٿي مئا ۽ هنن کي ماري نٿي سگهيس. سوچيم ته ”منهنجي ته قدرت پڄائي آ، منهنجي ته اچي پڳي آ. پوءِ جي مري ويس ته ماشالله، پر اهو لعنتاڻو ته نه کڻان جو دنيا چوي: قيدي به ماري ويو.“ مان بيوس ٿي پيس. مان رائفل کڻي اڇلي. هنن مان کي جهلي ورتو. پوءِ جو پوليس وارا آيا ته ڌڪن سان بيهجي ويا. لتون هنيون، ٿڏا هنيائون، هڪ بندوق جي قنداڪ منهنجي مٿي ۾ لڳي، مٿو ڦاٽي پيو سنگينون ٽنبيائون.
۽ پوءِ جيل جو صوبيدار جمعو خان پريان کان هڪلون ڏيندو ڀڄندو آيو: ”خبردار مت مارو ، بهن ڪي... مت مارو، پهلي جاتي نهين ٿي، جب قيديون ني پڪڙا هي تو مارت هو“.
پوءِ مان بيهوش ٿي ويم. ماکي سول اسپتال کڻائي ويا. ماکي ڪنهن وقت هوش آيو ٿي ڪڏهن بيهوش ٿي ويم پي. جڏهن اسپتال پهتس ته ڪافي رات ٿي وئي هئي. منهنجي جسم تي زخم ڌوئي پٽيون ٻڌيون ويون هيون. ماکي هوش آيو ته ڏٺم ته انگريز بيٺو هو. پوءِ پتو پيم ته اهو فوج جو وڏو آفيسر هو. هن کي ٿوري ٿوري اڙدو ايندي هئي. ماکان اڙدو ۾ پڇيائين. ”تنهنجي طبيعت ڪيئن آ؟“ مان چيم ”هاڻ منهنجي طبيعت ٺيڪ آ“. هن مرڪي چيو: ”قيدي آهين نه ته ههڙيءَ بهادريءَ تي توکي انعام ڏيان ها. جهڙي بهادريءَ سان تو مقابلو ڪيو آ.“ مان دل ۾ سوچيم: ”شايد ٽوڪ ٿو هڻيم. پڪ اهو ڦاسي ڏياريندو“.
هن سان گڏ سول (سرجن) به بيٺو هو. هيءُ هنن سان ڳالهائڻ لڳو پوءِ مان سان هٿ ملائي ويو. سندس وڃڻ کانپوءِ ننڍن ڊاڪٽرن ماکي ٻڌايو ته ”ڪرنل سول (سرجن) کي چيو آ ته: هن تي ڪيترو به خرچ اچي هن کي تندرست ڪريو. هن اڪيلي سر ڇهه ڪلاڪ پوليس ۽ ايس پي آر سان مقابلو ڪيو آ. اسان جي ماڻهن کي جرئت نه ٿي جوهن گرفتار ڪري سگهن. اسان قيدي گهرائي هن کي گرفتار ڪيو آ“. تڏهن منهنجي دل تي پاڻي پيو ۽ مان دل ۾ چيو ته: ”هيءُ منهنجو همدرد آ. هيءُ شايد ماکي فائدو رسائي“.
سول ۾ مان اڍائي کن مهينا هوم، ٻه پوليس وارا سدائين مان تي پهرو ڏيندا هئا. انگريز آفيسر مان سان ٻه ٽي دفعا ملڻ آيو. ماکي هن چيو: ”مان جيل مان جانچ ڪرائي آ. تون بيگناهه آهين. تون فڪر نه ڪر. مان توکي بچائڻ جي پوري ڪوشش ڪندم“. هن سول جي وڏي ڊاڪٽر کي به منهنجي پارت ڪئي هئي. تنهن ڪري اسپتال وارا به منهنجو ڏاڍو خيال رکندا هئا. جيترا ڏينهن مان سول ۾ هوم منهنجو ڪيس ڪونه هليو. ڇاڪاڻ ته مان هلڻ جهڙو ڪونه هوم.
جڏهن مان ٺيڪ ٿي ويم ته هڪڙي ڏينهن لاءِ ماکي ناري جيل وٺي ويا. ڇاڪاڻ ته مان انهيءَ جيل مان آيو هوم. پوءِ منهنجي هتي انٽري ڪري، ٻئي ڏينهن جيل بدليءَ جا ڪاغذ ٺاهي، ماکي سينٽرل جيل حيدرآباد اماڻي ڇڏيائون.
سينٽرل جيل حيدرآباد ۾ انهيءَ وقت هادي بخش شيخ سپرينٽينڊنٽ هو، هو تمام ظالم سپرنٽيڊنٽ هو. قيدن تي ڏاڍا ظلم ڪندو هو.
ناري وارو ڪيس مان تي ٻه سال هيو. اهي ٻه ڪيس هئا. هڪڙو پوليس ۽ ايس پي آر سان جهيڙي جو ۽ ٻيو جيڪو سپاهي مئو هو. اهو سپاهيءَ وارو ڪيس سيڪنڊ سب جج گهلو صاحب جي ڪورٽ ۾ هلندو هو ۽ ايس پي آر سان جهيڙي وارو سٽي مئجسٽريٽ جي ڪورٽ ۾. پنجين ڇهين ڏينهن هڪڙو ڪورٽ ۾ ۽ انهيءَ جي پنجين ڇهين ڏينهن ٻي ڪورٽ ۾ ڪيس هلندو هو. ڏنڊا ٻيڙي رات ڏينهن لڳل هوندي هئي. سمهندو به ڏنڊا ٻيڙِيءَ سان هوم. شروع ۾ پهرين نمبر بند وارڊ ۾ رکيو هئائون اٺن نون مهينن کان پوءِ ڪاري چڪر ۾ ڊبل ۾ رکيائون (ڊبل: ڪن جيلن ۾ ماڙيون آهن. جن کي جيل وارا ڊبل چوندا آهن. هر جيل ۾ ٻه چڪر ٿيندا آهن، اڇو چڪر ۽ ڪارو چڪر. اڇي چڪر ۾ ننڍي سزا وارا ۽ ڪچا قيدي رکبا آهن. ڪاري چڪر ۾ وڏي سزا وارا ۽ خطرناڪ قيدي رکبا آهن).
ڏيڍ سال ڪيس الڳ الڳ ڪورٽن ۾ هلندا رهيا پوءِ ٻئي ڪمبند ٿي سيشن (ڪورٽ) ۾ويا، جڏهن ٻئي مسلون سيشن ۾ ويون ته، سيشن ٻئي ڪيسن گڏي هلايا. جن شاهدن هيٺين ڪورٽن ۾ شاهديون ڏنيون هيون. سيشن ۾ انهن شاهدن جون شاهديون وري هليون.
منهنجي ڀاءُ غلام حيدر ٻه هزار رپيا ڏئي وڪيل ڪيو هو. سيد هو، ڊگهو نوجوان هو، ماکي سندس نالو وسري ويو آ. هن منهنجو ڏاڍو بچاءُ ڪيو. ڏاڍو سٺو ڪيس وڙهيو. شاهدن منهنجي خلاف جيڪو آين سو چئي ويا. پر منهنجي وڪيل شاهدن کي ڪوڙو ڪري ڏيکاريو. البت سپرينٽينڊنٽ ۽ ڊپٽي (سپرنٽينڊٽ) جيڪي بيان ڏنا، اهي منهنجي فائدي ۾ ويا. منهنجي وڪيل انهن جي شاهديءَ کانپوءِ ڪورٽ کي چيو ته: ”هنن جي شاهديءَ مان ثابت آ ته ڏوهه سپاهيءَ جو هو. قيديءَ جو ڪو ڏوهه ڪونه هو“.
آخر ۾ اهو انگريز آفيسر شاهدي ڏيڻ آيو. ماکي اها خبر ڪانهي ته اهو ايترو عرصو حيدرآباد ۾ ئي رهيل هو يا ڪاٿون ٻاهران آيو هو. هن منهنجي فائدي ۾ بيان ڏنو ۽ ماکي بي ڏوهي ٺهريائين.
مان به پنهنجي بيان ۾ ڏوهه قبول ڪرڻ کان انڪار ڪيو. ڇاڪاڻ ته منهنجو ضمير صاف هو. مان ڏوهه ڪيو ئي ڪونه هو. ڏوهه سراسر هن پوليس واري جو پنهنجو هو. منهنجي بيان کانپوءِ سيشن (جج) ماکي چيو: ”چوٿين ڏينهن تنهنجي ڪيس جي فتوا آ“.
مان جيل موٽي آيم. چوٿين ڏينهن مانکي وري ڪورٽ وٺي ويا. سيشن جج ماکي چيو ته ”توتي ڏوهه ثابت ٿي نه سگهيو آ. هن ٻنهي ڪيسن مان توکي آزاد ڪريان ٿو“.
مان جيل موٽي آيم. ڏنڊا ٻيڙي تي لڳل هوندي هئي. انهيءَ کان علاوه ٻانهن ۾ ريوٽ به لڳل هوندي هئي. جڏهن حاضريءَ تي ڪورٽ ويندو هوم، ته جيل جي ماڙيءَ وٽ اها ريوٽ لاهيندا هئا ۽ ٻاهرين پوليس هٿڪڙيون لاهيندي هئي ۽ جيل وارا ريوٽ لڳائيندا هئا. انهيءَ ريوٽ لهرائڻ لاءِ مان پنهنجي وڪيل کي به چيو هو پر هن چيو ”اهو جيل جو قانون آ. انهيءَ لاءِ مان ڪجهه نٿو ڪري سگهان“.
اها ريوٽ وڏي مصيبت هئي. وڏو آزار هو. اها ريوٽ لوهه جي هڪ ٻانهيءَ وانگر هوندي آ. ٻانهين ته هڪ هٿ ۾ پائبي آ، پر هيءَ ٻنهي هٿن کي ملائي ڪرائين کان ڪجهه مٿي تائين چڙهيل هوندي آ. انهيءَ جي لڳڻ سان ٻئي ٻانهون پاڻ ۾ ڳنڍجيون وڃن ۽ ٻانهون سخت تڪليف سان چوري پوري سگهبيون آهن. هٿ ڪڙيون ته انهيءَ جي ڀيٽ ۾ ڪا شيءَ ڪانهي. سال کن کان اها ريوٽ لڳل هئي ۽ اهو هڪ سال ڏاڍو عذاب ۾ گذريو. حاجت وقت ڏاڍي تڪيلف ٿيندي هئي. ماني به عذابن سان کائي سگهندو هوم، نماز به سڌي نموني نه پڙهي سگهندو هوم.
ريوٽ ڪري ڪرائين تي ڦٽ ٿي پيا. جن جا نشان اڃان بيٺا آهن. جيلرن کي سپرنٽينڊنٽ کي گهڻو ئي چيم، پر ڪو به ريوٽ لاهڻ لاءِ تيار نه هو. نيٺ هڪ ڏينهن جيلن جو آءِ جي آيو. هن جو نالو زيڊ زيڊ احمد هو. پهرين کولي منهنجي هئي. جڏهن هو منهنجي کوليءَ جي سامهون آيو ته مان چيو: ”هڪ عرض ڪرڻو آهي.“ هن چيو ”چئو“. مان چيومانس ”هي ريوٽ کولائي، ماکي ڏاڍي تڪليف آ. مان نماز به نٿو پڙهي سگهان“.
انهن ڏينهن ۾ ٿيندو ائين هو ته جيڪو بند وارڊ ۾ هوندو هو يا خطرناڪ قيدي هوندو هو. انهيءَ جا سمورا اعمال ۽ حرڪتون لکيل صورت ۾ کوليءَ جي ٻاهران ڀت تي ٽنگيل هوندا هئا. آءِ جيءَ منهنجا سمورا اعمال پڙهيا ۽ پوءِ چيائين ”نه نه، مان تنهنجي ريوٽ لهريان، مان ائين نٿو ڪري سگهان. ماکي ايتري طاقت ڪانهي مان اها ريوٽ کولڻ جو آرڊر نٿو ڏئي سگهان“.
۽ پوءِ اڳيان وڌي ويو. ماکي باهه وٺي وئي. منهنجي رڳ ٿڙي وئي. مان وٺي گاريون ڏيڻ شروع ڪيون. او تنهنجي جوءِ کي.... او تنهنجي ڌيءَ کي .... تنهنجي ته ما کي.... گارين جو ڌوڙيو لائي ڏنم. سپرنٽينڊٽ، ڊپٽي جيلر، صوبيدار، پوليس وارا سڀئي هجن. ڪن ڪنڌ کڻي هيٺ ڪيا. ڪي آهستي مرڪڻ لڳا. ڪي ماٺ ڪيو بيٺا هئا. منهنجي گار جي رَئي پي پئي. نيٺ آءِ جي رڙ ڪري چيو ”هن کي چئو بڪ بند ڪري. مان اچان ٿو. هن جي ڳالهه ٻڌان ٿو“. صوبيدار ڊوڙندو آيو چيائين: ”ميرا ميرا ماٺ ڪر، صاحب اچي ٿو. هو تنهنجي ڳالهه ٻڌندو. تون خالي ماٺ ڪر“.
مان ماٺ ڪئي. آءِ جي سڀني کولين جو چڪر ڏئي، مان وٽ آيو. چيائين: ”هاڻي چئو، ڇا ٿو چئين“. مان ڏاڍي ڍرائي ورتي. مسڪين صورت بڻائي چيم ”سائين مان اوهان کي عرض ڪيو هو. پر اوهان منهنجو عرض نه مڃيو، ريوٽ جي ڪري ماکي ڏاڍي تڪليف آ. مان نماز به ڏاڍي مشڪل سان پڙهي ٿو سگهان. ڀلا ٻڌايو ته مان ڪنهن کي دانهن ڏيان. اوهين ابا آهيو، ته سائين به آهيو. مان اوهان جو ٻچو آهيان. ڀلا ڪنهن کي دانهن ڏيان. ڀلا اوهان ئي انڪار ڪيو ته پوءِ ڀلا ڪير منهنجي ڳالهه ٻڌندو.“ آءِ جي ڪنڌ ڌوڻيو ۽ سپرنٽينڊنٽ کي چيائين: ”ڏسو هنجي چال چلت ٺيڪ هجي ته هن جي ريوٽ کولي ڇڏيو“.
آءِ جي ويو هليو. اهو سومر جو ڏينهن هجي. هفتي کانپوءِ ٻئي سومر تي سپرنٽينڊٽ آيو. ماکان اچي پڇيائين. ”ميرا ڪو ڪم ڪار، ڪا تڪليف اٿئي“؟ ماکي خار ته ڏاڍا لڳا ڇاڪاڻ ته کيس سڄي ڄاڻ هئي. پر چيومانس : ”نه صاحب ڪو به ڪم ڪار ڪونهي. نه ئي ڪا تڪليف اٿم. سپرنٽينڊٽ ٿوري دير ترسيو ۽ پوءِ هليو ويو. پوري هفتي کانپوءِ وري آيو ۽ اچي پڇيائين: ”ميرا ڪو ڪم ڪار، ڪا تڪليف اٿم“. مان کيس ڏٺو ”صاحب ڪو ڪم ڪار ڪونهي. نه ئي ڪا تڪليف اٿم.“ سپرنٽينڊنٽ ڪجهه در ترسي ماکي چيو: ”تو آءِ جيءَ کي ريوٽ لهرائڻ لاءِ چيو هو. هاڻ چئين ٿو ڪو ڪم ڪونهي، ڪا تڪليف ڪانهي“. چيومانس: ”مان آءِ جي صاحب کي عرض ڪيو هو. هن اوهان کي چيو، پر اوهين نٿا لاهيو. هاڻ مان منٿ نه ڪندس“. سپرنٽينڊٽ کليو ۽ چيائين: ”وڏو بدمعاش آن“. پوءِ ڊپٽي (سپرنٽينڊٽ) کي چيائين: ”هن جي ريوٽ لاهي ڇڏيو“.
پوءِ ماکي لوهر وٽ وٺي ويا. جنهن ريوٽ جي ڪلي ڪڍي ۽ انهيءَ عذاب مان منهنجي جند ڇٽي. مان ڪاري چڪر واري ڊبل جي کوليءَ ۾ رهيل هوم. کوليءَ کي سڄو ڏينهن تالو لڳل هوندو هو ۽ ورانڊي واري در کي به. هڪڙي منٽ لاءِ به ماکي کوليءَ کان ٻاهر نڪرڻ نه ڏيندا هئا. صبح جو جڏهن ڀنگي ايندو هو ته به اڳ ۾ ماکي هڪ ٻانهن ۾ هٿڪڙي هڻندا هئا ۽ هٿڪڙيءَ جو ٻيو سرو لوهي در جي سيخ ۾ هڻي. پوءِ ڀنگيءَ لاءِ در کوليندا هئا. مان سڄو ڏينهن کوليءَ ۾ بند پيو هوندو هوم. کوليءَ مان آسمان به مس ڏسڻ ۾ ايندو هو. انهن ڏينهن ۾ هتي هڪ جمعدار (جيل پوليس جو) جي ڊيوٽي هوندي هئي. هنجو نالو سعدو هو. اهو ڀيڻسان رهزن هو. مان تي نظر پوندي هئي ته رت ٽمندو هوس. جڏهن به ماکي ليٽيل ڏسندو هو ته در ٻاهران ٻيهي چوندو هو: ”هماري ساٿي ڪو مار ڊالا، اب حرامزادا ڪئسي آرام سي سويا پڙا هي“. مان کيس ڪيترا دفعا جهليو مانس ته: ”گار نه ڏي“، پر هو نه مڙيو. هن کي پنهنجي ساٿي پوليس واري (ناري جيل وارو پوليس وارو) جي مرڻ تي ڏاڍا خار هئا. ٻئي پاسي ماکي به هن تي خار بيٺا هئا. ڇاڪاڻ ته جنهن وقت ماکي ستل ڏسندو هو. لوهي سيخن تي ڏنڊو هڻي چوندو هو. ”اٺ سالي هماري ساٿي ڪو مارڪر خود آرام ڪي نيند سوتا هي“.
انهيءَ ڏينهن ۾ ڊبل تي جنهن سپاهيءَ جي ڊيوٽي هئي. مان هڪ ڏينهن هن کي چيو: ”سعدي جمعدار ماکي ڏاڍو بيزار ڪيو آ، جنهن وقت اچي ٿو ماکي گاريون ٿو ڏي. مان موت جي سزا کان يا ويهه سال جي سزا کان ڪونه ٿو ڊڄان. پر هنن ڪمبخت جي گارين کان بيزار آهيان. ناري جيل ۾ جهڳڙو به گارين تان ٿيو هو. مان ڪنڌ ته ڪپائي سگهان ٿو پر مان کان گار برداشت نه ٿيندي“.
پوليس واري ماکي چيو: ”تون سچ ٿو چئين هن کان سڀئي بيزار آهن. هيءُ وڏو حرامي آ، پر مان ڇا ڪريان. مان لاچار آهيان.“ مان کيس چيو ”ٺيڪ آ، تون منهنجي مدد نٿو ڪري ته نه ڪر. مان اڳ ئي مئو پيو آن. پر ياد رک جڏهن به ماکي وجهه لڳو، مان تنهنجو به سر غرق ڪندم“. هن کي اچي پنهنجي سر جو ڊپ لڳو. هن ماکي چيو : ”تون ترس جڏهن به ماکي وجهه لڳو مان تنهنجي مدد ڪندم.“
هڪ ڏينهن هن پوليس واري ماکي چيو: ”اڄ مان تالو ڪنڍي ۾ ڪونه هڻندم. ڪڙو مٿان هوندو. ٻاهر واري کي يڪدم خبر نه پوندي. پوءِ چئي ڇڏيندس ته نه ڄاڻ ڪنهن کان ڀل ٿي. ڇاڪاڻ ته چاٻيون جمعدار وٽ رهنديون آهن“. ڀنگي آيو ۽ صفائي ڪري هليو ويو. جوابدار ڪڙي کي ڇڏي فقط ڪنڍي ۾ تالو لڳائي هليو ويو. سعدو جمعدار مٿي رائونڊ ڪرڻ آيو. مان هنجو ڳالهاءُ ٻڌو ته مٿي چڙهي پيو. دروازو ته اڳ ۾ ئي بند هو. مان ليٽي پيس. دل ۾ چيم: ”اڄ توسان ٻه پاڻي آهن“. سعدو اندر آيو. ٻين کولين وٽان لنگهي، جڏهن منهنجي کوليءَ جي سامهون آيو ته در تي پير رکي گار ڏنائين ”مان ڪا.... ڦدي ڪ، ادهر قتل ڪرڪي آيا هي، جهڳڙا ڪرڪي آيا هي، اب سويا پڙا هي“. مان ڪنڌ مٿي ڪري کيس چيومانس جمعدار ”آپ هم ڪو ڪيون گالي ديتي هو؟ هم ني آپڪا ڪيا گناهه ڪيا هي“. هن ماکي چيو ”چپ ڪر، هم تمهاري... نه ڦاڙي“. مان دل ۾ سوچيم: ”اڄ توسان ملاکڙو آ، پر تون ٿورو اڳتي وڃ ته توکي منهنجي خبر پوي ٿي“.
پوءِ سعدو جعمدار اتان مٽي اڳتي ويو، چار کوليون جڏهن اڳتي مٽي ويو، انهيءَ لائين ۾ ٽيهه کوليون آهن. يعني هيٺ مٿي سٺ کولين جو آ. جڏهن سعدو چار کوليون مٽي ويو ته مان اٿيم. ڏنڊا ٻيڙي ماکي لڳل هئي. مان اها ڇڪي قابو ڪئي ۽ آهستي سان دروازو کولي ٻاهر نڪتم. کڙڪي تي سعدي مڙي پوئتي ڏٺو، سعدي جي جڏهن مان تي نظر پئي ته وات ڦاٽي پيس. چيائين؛ ”هان يه ڪيا هئا“. ۽ مان هڪل ڪئي مانس. ”يهي رهه تنهنجي ماءُ کي.... گهڻا ڏينهن تو گاريون ڏنيون آهن“. هڪل جو ڏنم ته هو ويچارو پنهنجي ليکي ڪري پيو. هن جي هٿ ۾ جيڪو ڏنڊو هو. سو ڇڏائي ويس. مان وڃي اهو ڏنڊو کنيو. روز هو ماکي گاريون ڏيندو هو. مان سندس ئي ڏنڊي سان بيهجي ويو مانس. مٿي جي ڪيپري ڀڃي ڇڏيمانس. جڏهن مک (ميڄالو) نڪري پيس. پوءِ ڇڏيو مانس. هن جي رڙين تي سڀني کي خبر پئجي وئي. ماڙِيءَ تي الارم ٿيو. جيل سڄو بند ٿي ويو. مان سڀئي مٽ ۽ ڪونڊا ڏاڪڻ جي در وٽ رکي، ڏنڊو هٿ ۾ جهلي بيهي رهيم چيم: ”خبردار جو ڪو مٿي اچي. ماکي اڄ موت کنيو بيٺو آ“.
سپرنٽينڊٽ هادي بخش، جيلر عثمان خان سورهياڻي اچي ويا، مقدم ۽ پوليس وارا ڏاڪڻ تي چڙهڻ لڳا ته مان هڪل ڪري چيم: ”چڙهو مٿي ته اوهان کي خبر پوي.“ اهي ڊپ ۾ هيٺ ڀڄي ويا. هن مانکي چيو: ”بابا قرآن مان کڻي ٿو اچان. تون وڃي بند ٿي. اسين توسان وڙهنداسين ڪونه (جيل وارا ڪونه ماريندا)، قانوني ڪاروائي ٿيندي تون دلجاءِ رک“.
پوءِ جڏهن مانکي قرآن شريف ڏيکاريائون ته مان دل ۾ چيو ته: ”هاڻي منهنجو سر وڃي ته ڀلي وڃي.“ پوءِ مان چپ ڪري، انهيءَ ساڳي کوليءَ ۾اندر وڃي ويهي رهيم. جيل وارن کوليءَ کي ٻاهران تالو ڏئي ڇڏيو. سعدي جمعدار کي کڻائي ويا. پوءِ ٻڌڻ ۾ اهو آيو ته هن جو دماغ خراب ٿي ويو هو. کيس نوڪريءَ مان ڪڍي ڇڏيائون. منهنجي دل ٺري پئي، منهنجو بدلو ٿي ويو.
عثمان علي سورهياڻي جيلر ماکي چيو هيو ته جيل وارا توسان نه وڙهندا. قانوني ڪاروائي ٿيندي. سو ائين ئي ٿيو. جيل وارا مان سان ڪونه وڙهيا. نه ته شل نه جيل ۾ ڪو قيدي اهڙي حرڪت ڪري. جيل وارا هنجون ٽنگون ٻانهون ماري ماري اصل ڀڃي ڇڏيندا هئا. پر مان سان نه وڙهيا. البت جيل جي قانوني ڪاروائي ڪيائيون.
واحد بخش شيخ رهزن سپرنٽينڊٽ هو، کيس ڊپ لڳو ته متان ڪيس ڪورٽ ۾ موڪلڻ سان هو پاڻ نه ڦاسي پوي ته تنهنجي جيل ۾ غفلت سان ڪم ورتو ويو آ، تنهنجي ڪري هن ماکي جيل جي قانوني سزا ڏني. جيڪڏهن مانکي نٿو ڏي ته قيدين تي خراب اثر پوندو. ٻيا قيدي اهو سمجهندا ته شايد سپرنٽينڊنٽ هڪ قيديءَ کان ڊڄي ويو.
انهيءَ واقعي جي ٻئي ٽئي ڏهاڙي سپرنٽينڊنٽ رائونڊ تي آيو. جڏهن مان وٽ پهتو ته منهنجو ڪتاب (جيل ۾ هر قيديءَ جو هڪ ننڍڙو رجسٽر هوندو آهي، جنهن ۾ هنجي سزا، سزا جي نوعيت، گرفتاري جي تاريخ، معافي، ڇٽڻ جي تاريخ لکيل هوندي آهي.) گهرايائين ۽ لکيائين ته هن کي پندرنهن ڦٽڪا هنيا وڃن پر جنهن وقت هو لکي پيو. مان ڏسان پيو ته سندس هٿ ڏڪيو پي، ڇاڪاڻ ته ماکان ڊنو پي، هن کي ڊپ هو ته متان مان وري گوڙ نه ڪيان.
جڏهن هن مانکي ٻڌايو ته: ”مان توکي پندرنهن ڦٽڪن جي سزا ڏني آ“ ته ماکي جوش اچي ويو. ڪاوڙ چڙهي وئي مان چيم: ”بس ايتري سزا“، اها حقيقت آ، ماکي واقعي ڪاوڙ لڳي ته هن ماکي سزا گهٽ ڇو ڏني. جوانيءَ جو جوش هجي. سوچيان پيو ته ماڻهو چوندا ته فقط پندرنهن ڦٽڪا کاڌائين. بهادر ته اهي جيڪي ٽيهه ٽيهه ڦٽڪا کائيندا آهن
سپرنٽينڊنٽ حيران ٿي ماکي ڏسڻ لڳو. هن کي ڳالهه سمجهه ۾ نه پئي اچي. هو سمجهي پيو ته مان انهيءَ ڳالهه تي ڪاوڙيل آن ته ماکي سزا ڇو ڏني اٿس. مان کيس چيو: ”مان ڀاڙيو نه آن جو تو ماکي گهٽ سزا ڏني آ. گهٽ سزا ڪمزور يا بيمار کي ڏبي آ. مان جوان آن. تنهنجي هٿ ۾ جيڪا وڌ ۾ وڌ سزا آ. سا ماکي ڏي. مان اها خوشيءَ سان منظور ٿو ڪيان.“ سپرنٽنڊنٽ منهنجي ڊپ ۾ پندرنهن ڦٽڪا لکيا هئا. پر مان جو پڻ چيومانس ته هن وڌ ۾ وڌ سزا ڏني. جيڪا هن جي هٿ ۾ هئي. يعني ٽيهه ڦٽڪا.
ماکي ٽيهه ڦٽڪا لڳا. سڀني جي سامهون. پر مجال آ جو منهنجي واتان اُف نڪتي. ڦٽڪا کائي پهرين کان به وڌيڪ کڙائيءَ سان اٿي بيٺس. هيڏانهن هوڏانهن سڀني تي نظر وڌم ۽ وڏي فخر سان ڪنڌ مٿي ڪري وڏا وڏا قدم کڻندو پنهنجي کوليءَ ۾ موٽي آيم. پٺا چچرجي پيا هئا. ميڊيڪل (ميڊيڪل آفيسر) گهڻو ئي چيو ته اسپتال هل پر اسپتال نه ويم. اسپتال وڃڻ پنهنجي بيعزتي سمجهيم.
انهيءَ واقعي کانپوءِ ڪافي وقت تائين ماکي کوليءَ ۾ بند رکندا هئا. پر سختي گهٽائي وئي. کوليءَ مان ڪجهه وقت لاءِ نڪرڻ به ڏيندا هئا ۽ جيئن جيئن جيل وارن کي اهو يقين ٿيندو ويو ته مان هاڻ تنگ نه ڪندم ته هنن به مان سان نرمي ڪرڻ شروع ڪئي. جيئن جيئن جيل وارن مان سان نرمي شروع ڪئي. تيئن تيئن مان ڍرائي اختيار ڪئي.
هادي بخش شيخ سپرنٽينڊنٽ شڪارپور جو هو. انهيءَ لاءِ ٻڌايو اٿم ته رهزن سپرنٽينڊنٽ هو. هرڀرو به قيدين سان وڙهندو هو. هڪ دفعي پنجاب کان هڪ قيدي آيو. سپرنٽينڊينٽ بي گناهه هن کي ڪٽايو. سپرنٽينڊنٽ جڏهن مان ڏانهن آيو ته مان کيس ڏاڍي نرميءَ سان چيو : ”صاحب تو هن پنجابيءَ سان ناجائزي ڪئي آ. هنجو ڪو به ڏوهه ڪونه هو“. سپرينٽينڊنٽ تپي باهه ٿي ويو. ماکي چيائين ”تون ڪير ٿيندو آن ماکي چوڻ وارو“. مان به ڪاوڙ ۾ چيم: ”تون ناجائزي ڪندين ته مان ضرور چوندم“.
سپرنٽينڊنٽ مان کان لهرائندو هو. پر انهيءَ وقت سخت ڪاوڙ ۾ هو. ماکي گار ڏئي ڪڍيائين. گار تي اڳ ئي جهيڙا ٿي چڪا هئا. مان کيس چيم: ”ماءُ جا ... ماکي گار ٿو ڏين“. هن جيل عملي کي حڪم ڏنو ته: ”ٻڌو هن کي.“ جيل وارن يڪدم کڻي ماکي ٻڌو. هادي بخش سپرنٽيٽينڊنٽ منهنجي ڪتاب ۾ ٽيهن ڦٽڪن جي سزا لکي ۽ انهيءَ وقت ماکي ٽيهه ڦٽڪا هڻي اسپيشل وارڊ ۾ بند ڪري ڇڏيائون.
اسپيشل وارڊ هڪ وڏو وارڊ آ، هن جا ٽي حصا آهن. هڪ حصي ۾ هڪ باريڪ (بئرڪ) آ، ٻئي حصي ۾هڪ وڏي کولي آ، ۽ ٽئين حصي ۾ ٻه ننڍيون کوليون آهن. اهو حصو باقي جيل کان صفا ڪٽيل آ. ماکي انهن مان هڪ کوليءَ ۾ بند ڪيائون.
ٻئي ڏهاڙي جيلن جو وزير ڄام غلام قادر، لسٻيلي وارو، جيل جي رائونڊ تي آيو. قيدين جو معائنو پي ڪيائين ته ٻن پنجاب مان آيل قيدين قاسم شاه ۽ سندس هنڊي وال (هنڊي وال : جيل ۾ جيڪي روز ماني گڏ کائيندا آهن) همٿ ڪري ڄام غلام قادر وٽ فرياد ڪئي ته ”هادي بخش سپرنٽينڊنٽ پنجاب مان آيل هڪ قيديءَ کي بي گناهه ڪٽايو آ. جڏهن ميري نالي قيديءَ انهيءَ تي احتجاج ڪيو ته هن سپرنٽينڊنٽ کيس به ٽيهه ڦٽڪا هنيا. هاڻ خبر ناهي هو غريب ڪٿي زخمي حالت ۾ پيو آ .يا هن کي ماري سندس لاش گم ڪري ڇڏيو اٿن. اوهان داد ڪريو“.
غلام قادر، سپرنٽنڊنٽ کان پڇيو. سپرنٽينڊنٽ صفا الي ويو چيائين: ”اهڙي ڪا ڳالهه ٿي ئي ڪانهي، نڪو ميري نالي قيدي هن جيل ۾ آ.“ ڄام رائونڊ ڪري واپس وري ويو. قيدي ڏاڍا مايوس ٿيا ته ڄام هنن جي فرياد تي داد نه ڪيو. پر حقيقت اها هئي ته ڄام کي سپرنٽينڊنٽ جي ڳالهه تي اعتبار ڪو نه آيو هو.
ڄام جي ويندي ئي سپرنٽينڊنٽ جيل ۾ موٽي آيو ۽ هنن ٻنهين قيدين کي جن ڄام وٽ فرياد ڪيو هو. ٽيهه ٽيهه ڦٽڪا هڻايا.
ڄام ڪراچي هليو ويو. پر ٻئي ڏينهن اوچتو موٽي آيو. اڃان سج به نه نڪتو هو. هڪڙي جيلر کانسواءِ جيل جو ڪو آفيسر به جيل تي ڪونه پهتو هو جو ڄام غلام قادر جيل تي پهچي ويو ۽ سنڌو جيل ۾ اندر هليو آيو ۽ اچي وڏي بورچي (بورچي خاني) وٽ پهتو. بورچيءَ ۾ هڪ پنجابي بورچي ڪم ڪندو هو. امداد نالو هوس. هن ڄام کي چيو: ”ڪلهه اوهان وٽ ٻن قيدين فرياد ڪيو پر اوهان هنن جو داد نه ڪيو. سپرنٽينڊنٽ ميري کي ته ڪٽايو. پر ڪلهه هنن ٻن کي به ٽيهه ٽيهه ڦٽڪا هڻايا آهن. اوهان وزير ٿي ڪري به فرياد نٿا ٻڌو، پوءِ اسين ڪنهن وٽ فرياد ڪريون“. ڄام چيس: ”فرياد نه ٻڌڻي هجين ها، داد نه ڪرڻو هجيم ها ته اڄ وري ڇو اچان ها. هاڻ تون ماکي ٻڌاءِ ته ميرو آهي ڪاٿي“. هن قيديءَ ٻڌايس ته: ”ڪلهه جڏهن اوهين آيا هئا ته ميري کي اسپيشل وارڊ جي هڪ کوليءَ ۾ رکيو هئائون. پر هو زخمي آ ڪافي، ميڊيڪل کيس کڻائي ويو آ، هن وقت ميرو اسپتال جي ڊبل ماڙيءَ تي آ“. ڄام غلام قادر کيس چيو: ”هل هلي ماکي ڏيکار ته ميرو ڪاٿي آ“. هن قيديءَ ڄام کي سڌو آڻي منهنجي سامهون بيهاريو، ڄام ماکان پڇيو. ”مان کيس سڄي حقيقيت ٻڌائي ۽ جيل ۾ ڇا پيو وهي واپري اهو به ٻڌايو مانس“.
ڄام غلام قادر ڇا ڪيو جو يڪدم تيرهن نمبر (جيل وارن جي ڪا شڪايت هوندي آهي يا سزا ڏيڻي هوندي آهي ته اها جيل جي قانون 13 ۾ لکبي آهي) ۾ نوٽ هنيو ته سپرنٽينڊنٽ ڦٽڪن جي سزا لکي. آءِ جي جيل کي موڪلي. پوءِ آءِ جي جانچ ڪرائي. آءِ جي جيڪڏهن ڦٽڪن هڻڻ جي اجازت ڏي ته ڦٽڪا لڳايا وڃن، نه ته سپرنٽينڊنٽ کي اهو اختيار نه هوندو جو هو پنهنجي مرضيءَ سان ڦٽڪا هڻي. ڄام غلام قادر، هادي بخش کي نوڪريءَ مان پيو ڪڍي. پر مير رسول بخش ٽالپور وچ ۾ پئجي هادي بخش کي بچايو، پر ڄام هادي بخش جي جيل تان يڪدم بدلي ڪري ڇڏي.
ماکي سٺ ڦٽڪا ته رڳو هادي بخش شيخ هڻائي ڇڏيا. وري الاهي بخش شيخ سپرنٽينڊنٽ ٿي آيو. انهن ڏينهن ۾ رحيم هنڱورو (سنڌ جو هڪ ناميارو ڌاڙيل هو) به حيدرآباد سينٽرل جيل ۾ هو. هن تي ڏاڍي سختي هئي. ڦاسي گهاٽ ۾ هو. مان هن سان لڪي ڇپي ٻه ٽي دفعا مليو هوم. جڏهن رحيم هنڱوري جيل مان ڀڄڻ جي ڪوشش ڪئي هئي. (ڪامياب ڪونه ٿيو) ته جيل ۾ سختي ڪيائون. جيڪي به ڏنگا قيدي هئا. هنن سڀني کي بند وارڊ ۾ موڪليائون. ماکي بند ڪرڻ لڳا ته مان الاهي بخش شيخ کي چيو ”ماکي بند نه ڪر. مان نه ڪا حرڪت ڪئي آ نه ڪندم“. الاهي بخش شيخ ماکي چيو ”سڀ قيدي ماءُ جا... آهن. تون وري ڪهڙو چڱو آن“. ماکي چوچڙي وٺي وئي. وڃي ڪنڌ ۾ هٿ وڌومانس. جيل عملي ماکي جهلي ورتو ۽ ماکي ٽيهه ڦٽڪا هنيائون. هڪ دفعي وري ڪنهن سپرنٽينڊنٽ ماکي گار ڏني هئي ۽ مان به کيس اٿلائي گار ڏني، ڳالهه ته خبر نه ڪهڙي ٿي هئي، هينئر يادگيرو نه اٿم. بهرحال هن به ماکي ٽيهه ڦٽڪن جي سزا ڏني. اڄ به جيل ۾ منهنجي ڪتاب تي ڏسندا ته هڪ سئو ويهه ڦٽڪا لکيل نظر ايندا. گهٽ قيدي اهڙي هوندا جن هڪ سو ويهه ڦٽڪا کاڌا هوندا.
آهستي آهستي مان تان وري سختي گهٽايائون ۽ مان به نرمي اختيار ڪئي. منهنجو وقت هاڻ چڱو گذرڻ لڳو. ماکان ڪو ڪم نه وٺندا هئا ۽ ماکي اجازت هئي ته جيل ۾ جاڏي وڻي مان وڃي ٿي سگهيس. هڪڙي ڏيهاڙي مان اڇي چڪر ويس. اوڏهون ڦري اچي ڦڪٽر (فئڪٽري) ۾ ويس. اتي جو انچارج هڪ پٺاڻ سپاهي هو. اڇي ڦيڪٽري ۾ درزي به آ. مان انهيءَ وٽ پئي ويم. مان جڏهن اتي ويم ته پٺاڻ سپاهيءَ ڪاوڙ ۾ ماکي چيو: ”تون هتي ڇو آيو آن. تنهنجو هتي ڪهڙو ڪم آ. هتان وڃ، نه ته سڌو ڪندوسائين“. مان هن کي چيو: ”بابا، ماکي ڪوئي نٿو جهلي. تون ڇوٿو جهلين.“ هن ماکي چيو ”جائو ورنا تمهاري..... ڦاڙ دونگا“. ماڻهو جاڏئون ڪاڏئون ٻڌن پيا. ماکي ڪاوڙ چڙهي وئي. اتي ڦڪيٽريءَ ۾ رول هلائنيدا آهن. جيڪي ڪپڙن جو تاڃو ڪڍندا آهن. انهيءَ جو هڪڙو ڏنڊو پيو هو. اهو سٽ ڏئي مان وڃي کنيو. کڻندي ئي ٺڪاءُ ڪرايومانس ڪنڌ ۾. هو وڃي ڦهڪو ڪري پٽ تي ڪريو. ٺڪاءُ ڪرايومانس ٻيو ڏنڊو ڄنگهه ۾، ڄنگهه ٽڪرا ٿي پيس. هو اتي ئي غش ٿي ويو.
جيل وارن سيٽيون هنيون. گوڙ مچي ويو. شور پئجي ويو. پريان جمعدا بيٺو هو. هڪل ڏنم جمعدار کي ”خبردار ڏسين ٿو تنهنجي سپاهي مان سان ناجائز حرڪت ڪئي آ. منهنجي بيعزتي ڪئي ٿئين. سپرنٽينڊنٽ به منهنجي بيعزتي نه ڪندو آ. هن ٽڪي جي پوليس واري ماکي گاريون ڏنيون آهن.“ جمعدار ماکي ڏٺو پي. ٻڌو پي. پر نه ويجهو آيو نه ڪجهه ڪڇيو. ٻيا پوليس وارا به پهچي ويا. پر منهنجي ويجهو ڪو به نه پيو اچي. منهنجي هٿ ۾ ڏنڊو هو. سڀئي پريان پريان بيٺا هجن. اڇي ڦڪيٽريءَ ۾ جيڪي قيدي هئا سي به اچي مڙيا. هنن ماکي سمجهائي منهنجي ڪاوڙ ڍري ڪئي. پوءِ وڃي ماکي بند ڪيائون. سپاهيءَ کي سول (اسپتال) کڻائي ويا. مهيني کانپوءِ ٺيڪ ٿي آيو، ڄنگهه ٺهي ته وئي، پر منڊڪائي هلندو هو، ڄڻ ردي ٿي ويو.
سپرنٽينڊنٽ مان تي جيل ۾ ڪا سختي نه ڪئي. هن ماکان به پڇيو. ٻين کان به پڇائين. سڀني ٻڌايو ته ڏوهه پوليس واري جو هو. تنهن تي سپرنٽينڊنٽ منهنجو ڪيس ڪورٽ ۾ اماڻي ڇڏيو. ڪيس ساڳي ڪورٽ، يعني گهلو صاحب جي ڪورٽ ۾ هليو. جنهن ڪورٽ ۾ اڳ ۾ ناري جي سپاهيءَ وارو ڪيس هليو هيو. انهيءَ ڪيس ۾ ماکي نوَ مهينا سزا لڳي، منهنجي جيل جي سموري معافي به ڪاٽي سُڪي سزا ڪري ڇڏيائون.