پهاڙن تي
[/b]
ٻاهران وڏن ٽهڪن جا آواز اچي رهيا هئا ۽ هڪ نوجوان زور سان ڳائي رهيو هو. ريڙهن ۽ ٽريفڪ جو زوردار آواز هوا ۾ شور برپا ڪري رهيو هو.
مطالعي واري ڪمري ۾ هڪ ماڻهو جو پورو ڌيان پٿر تي اُڪريل لکت تي کتل هو. دريون کليل هيون. هنجا ڀورا وار هوا ۾ اُڏامي رهيا هئا، ۽ پنا کڙ کڙ ڪري رهيا هئا. پر اسڪالر ٿڌڙي هير ۽ سڙڪن جي شور کان بي نياز پنهنجي ڪم ۾ رڌل هو.
شايد هي منظر ٻئي نموني به بيان ڪري سگهجي ها.
ته ٻاهران نه ئي وڏن ٽهڪن جا آواز اچي رهيا آهن. نه ئي ڪو نوجوان زور سان ڳائي رهيو آهي ۽ نه ئي ڪو اسڪالر پٿر تي اُڪريل عبارت کي پڙهڻ جي ڪوشش ڪري رهيو آهي.
ها مان مڃان ٿو ته هن قصي کي اڃان به ٻئي نموني ٻڌائي سگهجي ٿو............
بتي جي جهڪي روشني ۾، نوجوان عورت جو ڌنڌلو چهرو چٽو نظر اچي رهيو هو. هو پٽ تي ٽنگ مٿان ٽنگ چاڙهيو ويٺي هئي. هرڪو ڏسي سگهيو ٿي ته، هوءِ هڪ هٿ سان هندوري کي لوڏي رهي هئي. هڪ ماڻهو جنهنجون مڇون ڪاريون هيون، سندس سامهون ويٺو هو. جهڪي روشني ۾ هنجون مڇون اصل کان به وڌيڪ ڪاريون ۽ گهاٽيون نظر آيون ٿي. هن جون اُداس ۽ پريشان اکيون ڦڙ ڦڙ ڪندڙ شعلي تي اٽڪيل هيون.
شعلي مان مسلسل گهوريندي هن کي لڳو ته ڄڻ ڪنڊ ۾ پيل ڏانٽو به چمڪي رهيو هو. ايئن لڳي رهيو هو ته ڄڻ وَٽ نه پر پٽ تي پيل ڇلي روشن ٿي اُٿي هئي ۽ اُنجي سوراخن مان ترورا گذرندا ديوار جي ڀرسان پيل دلي تي اُڪريل ڪرمچي چٽن کي وڌيڪ چٽو ۽ روشن ڪري رهيا هئا. هندوري خاموشي ۾ ڌيمي ڌيمي موسيقي پيدا ٿي ڪئي ۽ ڪنڊ ۾ پيل ڪوري دلي اُن موسيقي کي پڙاڏي ۾ منتقل ڪري ٿي ڇڏيو. هزارين سال پراڻي، اڌ گولائي ۾ اڏيل ڪمري جون ڀتيون گواهه هيون ته هتي ڪافي وقت کان خاموشي رهي هئي.
پر ساڳئي وقت ٻاهر......
ٿورڙو پري لڳاتار فائرنگ ٿي رهي هئي، جنهن ڀر واري جڳهه ۾ پڙاڏو ٿي پيدا ڪيو ۽ اونداهي ڪاري رات ۾ روشني جا لڙڪ ٿي ڳاڙهيا.
گهرن ۾ روشني گهڻي وقت کان اُجهامي چڪي هئي پر هڪڙي دري، روشن ۽ حيرت ڀريل اکين سان اوندهه کي گهوري رهي هئي. اهو داشنڪ هيڊ ڪوارٽر هو. يارهين فوج جا هراول دستا ائگرا جي کاٻي ڪناري پهچي چڪا هئا. ايندڙ حملو آخري مورچي کي تباهه ڪري ڇڏيندو، جنهن کي داشنڪ پهاڙي آرمينيا چوندا هئا.
داشنڪ هيڊ ڪوارٽر جي هڪ ڪمري ۾ ليفٽيننٽ گلمباروف هڪ هاري کي ٿڏا هڻي ماري رهيو هو. هاري ذري به دانهه ڪانه ٿي ڪئي. هاري جي خاموشي ليفٽيننٽ کي وڌيڪ وحشت ۾ آڻي ٿي ڇڏيو ۽ هو مٿس وڌيڪ تشدد ڪرڻ لڳو، ۽ کيس وارن کان گهلڻ لڳو. هاڻ هو آپي کان ٻاهر نڪري زور سان چلائڻ لڳو، ”ته تون انقلابين سان ڪونه وڙهندين؟ ته تون بيمار آهين؟ ڇا تون.....؟“
اندر ڪئپٽن انوش آگمئين پنهنجي هڪڙي ٽنگ ٽيبل مٿي رکي، ريوالور کي آڱرين ۾ ڦيرائيندي ٽيليفون تي ڳالهائي رهيو هو. ”آءٌ پڇان ٿو توهان حملي ۾ ڪيترا ماڻهو موڪليا هئا؟“ ”بڪواس بند ڪر نالائق،“ هن پنهنجو ريوالور ٽيبل تي اُڇليو ۽ مڇين کي وٽڻ لڳو،”ڇا؟ اهو نه سوچ ته تون هتان ڀڄي ويندين گلمباروف ڪلاڪ کن ۾ اچي ويندو. آءٌ هن کي چوندس ته جيڪڏهن تو ۾ ذري به مستي ڏسي ته هو تنهنجو پيٽ ڦاڙي ڇڏي.“
هن رسيور رکيو ۽ جلدي ٻيهر کنيو.
”ڇا هي سئچ بورڊ آهي؟“ ”مون کي ڏي خان“ ته تون برخوردار؟ ڇا تو ڪمڪ رواني ڪئي؟“ انوش پنهنجي ريوالور جو منهن ٽيليفون ڏانهن ڪيو، ڄڻ هو ساڻس ڳالهائيندڙ کي ڊيڄارڻ چاهيندو هجي. ”ڇا تون اتي ويهي انقلابين جو انتظار ڪري رهيو آهين؟ منهنجي ڳالهه ڌيان سان ٻڌ! تون مصيبتن کي پاڻ ڏي سڏي رهيو آهين. انقلابي توکي ڪونه ماريندا پر آءٌ ايئن ضرور ڪندس. ڇا تون مونکي ٻڌي رهيو آهين؟ آءٌ پنهنجي سنڀال پاڻهي ڪندس. ڏهه گاڏيون صبح ٿيڻ کان اڳ موڪلي ڏي. ها هڪ ٻي ڳالهه. اهو غريب هاري گولين سان اُڏائي ڇڏ. اُن جو حال ڏسي شاهوڪار اسانکي سڀ ڪجهه جيڪي وٽن آهي پاڻهي ڏيڻ لاءِ راضي ٿي ويندا.“
هن رسيور هيٺ رکيو ۽ مڇن کي وٽڻ لڳو. ۽پوءِ مرجهايل گلن کي هٿن ۾ مهٽڻ لڳو، جن ڪافي وقت کان پهاڙن تي گهمريون پائيندڙ هوا ۽ سورج جي ڪرڻن کي نه ڇهيو هو.
ٽيليفون جي گهنٽي وڳي. انوف رسيور کنيو.
چيف آف آرمي اسٽاف ڳالهائي رهيو هو. ”ها جنرل“ هن پنهنجي ٽنگ ميز تان هٽائي ۽ سڌو ٿي ڪرسي تي ويهندي ڳالهائڻ شروع ڪيو. ”ايڪسيلنسي آءٌ توهان کي ٻڌائيندو هلان ته اسانجي بهادر دستن دشمن جا ڪافي فوجي ماريا آهن جن اسانجي ڪئمپ تي حملو ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي هئي. ۽ ها سونا کمبر ۽ خان سياگ جا ڪافي هاري رضا ڪارانه طور تي انقلابين خلاف وڙهي رهيا آهن. توهان ڇا ٿو چئو سر؟ ته منهنجي سيڪشن ۾ سپلاءِ پروگرام جي مطابق جاري رهندي.“
ڪئپٽن پنهنجي ٽنگ غيرارادي طور ميز مٿي رکي پر جلد ئي هو ڪرسي تي سڌو ٿي ويٺو.
”جيڪو حڪم سر.“
هن واپس رسيور ايئن آهستي رکيو ڄڻ هنکي ڊپ هجي ته متان وري نه گهنٽي وڄي ۽ پوءِ ٿوري دير تائين جڏهن هن کي گهنٽي ٻيهر نه وڄڻ جو يقين ٿيو ،ته نهايت اطمينانن سان ٽنگ ٽنگ تي چاڙهي هن پاڻ سان ڳالهايو. ”انوف! اهو ته نسورو ڪوڙ هو. پر مونکي ڇا چوڻ گهريو هو؟ جي صحيح صورتحال ٻڌايان هانس ته هو ڪتو ته مونکي شوٽ ڪري ڇڏي ها. هنن نالائق انقلابين سڄي دنيا کي ڊانوا ڊول ڪري ڇڏيو آهي. خدا جي شل مار پوين.“
”ڪئپٽن!“ گلمباروف رڙيون ڪندي اندر داخل ٿيو. هو پنهنجو نيٽ هوا ۾ ايئن هلائي رهيو هو ڄڻ ڪو وحشي گهوڙو واڳ ڇنائي ڀڳو هجي. ”هو اچي رهيا آهن.“
انوف پاڻ کي بستري ۾ اُڇلايو ۽ پنهنجو منهن وهاڻي ۾ لڪائي ڇڏيو، جيئن هو وساري سگهي ۽ ايئن ڪندي آٿت محسوس ڪري سگهي ته انقلابي اڃان آگارا ۾ ئي آهن.... ته هاري هنن کان نفرت ڪن ٿا ۽ داشنڪ جي مدد ڪرڻ کان انڪاري آهن... ته هن جرنل سان ڪوڙ ڳالهايو هو ته ان قسم جو آرمينيا نٿو ٺهي سگهي..... هو ٽپ ڏيئي اُٿيو. ”تنهنجي ڇا مراد آهي؟“
گلمباروف ڪجهه ڪونه ڳالهايو. هو ٿوري دير رکي هليو ويو. هاري پٽ تي ليٽيو پيو هو. هن ٿورو ڪنڌ مٿي کنيو ۽ دروازي جي پويان ايندڙ آوازن کي ٻڌڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳو.
ڏيئو هاڻ اُجهامي چڪو هو. ڇلي ۽ نار جو نيسر هاڻ اوندهه ۾ گم ٿي ويو هو. پر ڏانٽو اڃان به اوندهه ۾ چمڪي رهيو هو. دلي تي اُڪريل ڪرمچي چٽ جيتوڻيڪ اوندهه ۾ الوپ ٿي ويا هئا. پر پوءِ به اُهو اڳي وانگر انساني آوازن جيان پڙاڏو پيدا ڪري رهيو هو.
”نازان! آءٌ وڃي رهيو آهيان.“
مرد جو هٿ پينگهي ۾ ويٺل عورت جي نرم هٿن کي ڇهڻ لاءِ وڌيو.
”هينئر آڌي رات آهي. تون ڪيڏانهن ويندين؟“
”آءٌ ڏسڻ چاهيان ٿو ته هو انقلابين متعلق ڇا ٿا چون؟ ۽ آءٌ اهو به ڄاڻڻ گهران ٿو ته ڇا انقلابي واقعي اسانجي مدد ڪن ٿا؟“
گهگهه اونداهي ۾ اسٽيپن هڪ لڪل جاءِ تان جتي دلي مان زون زون جو آواز گونجي رهيو هو رائفل کنئي.
نازان پنهنجو هٿ رسڪايو ۽ ڊپ وچان رڙيون ڪرڻ لڳي. ٻارڙو ڇرڪ ڀري جاڳي پيو. اسٽيپن پنهنجي زال کي ٿورو پري وٺي ويو ۽ هنجي پيرن تي ڪري پيو. هن نازان کي ٻيهر ڏيو جلائڻ لاءِ چيو ۽ پوءِ هن حسرت ڀرين نيڻن سان پنهنجي هڪ سال جي ٻارڙي مٿان رلي لاٿي.
”ڊئوڊ!“ هو ٻارڙي جي نرم ڳلن کي پنهنجي آڱر سان ڇهندي ڀڻڪيو ”۽ آءٌ تنهنجي لاءِ وڃي رهيو آهيان جيڪڏهن انقلابي واقعي سٺا ماڻهو آهن ۽ جيڪڏهن توکي سٺي زندگي ملي ته پوءِ ڪا پرواهه ناهي جي آءٌ زندهه موٽي نه اچان.“
هن ٻارڙي کي چميو ۽ ڪمري مان ٻاهر نڪتو.
”اسٽيپن!“ ڏيڊي وٽ اُگهاڙن پيرن بيٺل نازان بيقراري مان پڪاريو.
”آءٌ موٽي ايندس!“ اسٽيپن جي آواز اوندهه جي ڪرب کي ٽوڙيو. هنجي قدمن جو آواز جيئن پوءِ تيئن ڌنڌلو ٿيندو ويو.
نازان ڪجهه دير ڊپ ۽ حسرت ڀرين نگاهن سان بيٺي رهي. هوءِ پري کان ايندڙ گولين جا ٺڪاءُ ٻڌي سگهي ٿي جيڪي جبلن سان ٽڪرائجي پڙاڏو پيدا ڪري رهيا هئا. ۽ هن کي لڳو ته اهي ٺڪاءُ اوندهه ۾ جلندڙ ڏيئي جي روشني کي ڳڙڪائي ڇڏيندا. هن جي چوگرد هر شئي اوندهه جي ڪرب ۽ ڊپ ۾ گهيرجندي ويئي. ننڍڙو ٻارڙو اوندهه جي خوف کان زوردار رڙيون ڪرڻ لڳو.
پرهه ڦٽڻ مهل انقلابي فوج هڪ ٻيو حملو ڪيو ۽ کين وري ناڪام ٿي موٽ کائڻي پيئي. داشنڪ جو ايگل جبل جي چوٽي تي قبضو هو، جتان هو آساني سان کيتن کي باهه لڳائي سگهيا ٿي. آگارا وادي ڏانهن سواءِ غفا جي ٻيو ڪو به رستو نه هو. گذريل يارهن ڏينهن کان انقلابي غفا مان لنگهڻ جون ناڪام ڪوششون ڪري رهيا هئا.
................
اها هڪ جون جي روشن صبح هئي. آگارا جا ميدان ڪوهيڙي ۾ ڍڪيل هئا. اوچتو ايگل جبل جي چوٽي سج جو پهريون ڪرڻو جهٽي ورتو.
اسٽيپن ايگل جبل تي اُڳيل گاهه تي ليٽيو پيو هو. سڄو جبل هنجي چوگرد ڦهليل هو. گن مشينون هنجي کاٻي پاسي کان گجي رهيون هيون. سج مٿي چڙهي آيو هو ۽ سڄي وادي ۾ سونهري ماکي پکيڙي ڇڏي هئي. انقلابين جا دستا تيار بيٺا هئا. جيئن ئي اسٽيپن سج جي سونهري ڪرڻن ۾ وهنجيل وادي ڏانهن نهاريو، هن انقلابين بابت سوچڻ شروع ڪيو.
جتي هو ليٽيل هو اُتان داشنڪ جي ڪيمپ پڻ نظر اچي رهي هئي. پر هن اُن بابت سوچڻ نٿي چاهيو. اسٽيپن کي اُنهن بابت اڳي ئي ڪافي ڄاڻ هئي. داشنڪ مشين گنن جي پويان ٿي بيٺا ۽ ڌڙاڌڙ فائر ڪرڻ شروع ڪيا. انهي عمل انقلابي فوج کي مورچن اندر رهڻ تي مجبور ڪيو ۽ جوابي عمل کي روڪي رکيو. انقلابين جبل جي چوٽين تي فائر ڪرڻ شروع ڪيا. کيتن ۾ ايئن پڙاڏو پيدا ٿيو ٿي جيئن هنجي ڪمري ۾ دلي پڙاڏو ٿي پيدا ڪيو. سڀ ڪجهه ڌنڌلن بادلن ۾گم ٿي ويو ٿي. جڏهن ڌنڌ هٽي ٿي ته داشنڪ جي پوزيشن وري چٽي نظر آئي ٿي، ۽ هڪ ڀيرو وري مشين گنن مان آواز اُٿيا ٿي.
ڊئوڊ جي زندگي ۽ مستقبل، هيٺ سونهري وادي ۾ ساهه کڻي رهيو هو. کاٻي پاسي ته اسٽيپن پنهنجو پاڻ کي چئي رهيو هو ”ان جو مطلب ته داشنڪ منهنجي پٽ تي فائرنگ ڪري رهيا آهن.“
هن پنهنجو رڍ جي کل مان ٺهيل ٽوپلو بندوق جي مٿان رکيو ۽ هيٺ چتائي نهاريو. اُن کانپوءِ هن پنهنجو ساهه بند ڪيو ۽ توبچي جي فائرنگ جو انتظار ڪرڻ لڳو ته جيئن داشنڪ هنجي بندوق جي ٺڪاءُ جو آواز ٻڌي نه سگهن.
توبچي جيئن ئي توب جو منهن کوليو اسٽيپن فائرنگ شروع ڪري ڏني. داشنڪ پنهنجو سڄو بدن مشين گن تي اُڇلي ڇڏيو.
داشنڪ جو ڪمانڊر ترخان دستن وٽ وڃي اُنهن جي همٿ وڌائڻ ۽ پوزيشن ڏسڻ لڳو. هن پنهنجو گهوڙو تيزي سان ڊوڙايو ۽ جبلن ۾ گم ٿي ويو. گهوڙي پنهنجي ڳچي لوڏي ۽ هڻڪار ڪندي خطري جي نشاندهي ٿي ڪئي، ترخان پاسي ۾ لڳل پنهنجو ريوالور ڪڍيو. جيئن ئي هو لاش جي ڀرسان لنگهيو، هو جهٽڪي سان سڌو ٿي بيٺو ۽ هنجي نطر چشمي کان ٿيندي جبل جي چوٽي ڏانهن کڄي ويئي. هن کي پڪ ٿي ته مشين گن هلائيندڙ تي پٺ تان حملو ٿيو هو.
اسٽيپن پنهنجي ڳل کي آڱرين سان دٻائي رکيو ۽ انقلابي فوج کي ڏسڻ لڳو، جيڪا هاڻ مورچن مان ٽپا ڏيئي وادي ۾ ڪاهي رهي هئي. مشين گن هن کان ٿورڙي مفاصلي تي هئي، جيڪا گهڻي وقت کان خاموش هئي ۽ منجهائنس باهه جا اُلا نڪري رهيا هئا.
هن ڀيري اسٽيپن توبچي جي رڙ جو انتظار نه ڪيو. هن فائرنگ ڪئي ۽ مشين گن خاموش ٿي ويئي. ترخان جون نظرون ايگل جبل تي کتل هيون. اسٽيپن ٿوري ساعت لاءِ پريشان ٿي ويو ۽ پوءِ وري فائرنگ شروع ڪري ڏني. هن ڀيري هنجو نشانو هو داشنڪ ڪمانڊر ترخان. هن فائر گسي وڃڻ تي هڪ ڊگهو ٿڌو شڪارو ڀريو. داشنڪ هن کي نشانو بنايو ۽ پوءِ سڀني طرفن کان هنتي گولين جو وسڪارو شروع ٿي ويو. ڪلهي ۾ پهتل گهري گهاءُ هنجي سموري جسم کي سور ۾ وڪوڙي ڇڏيو.
توبچي جنگ جي ٻولي ۾ گجگوڙ ڪندي ،سائي شرٽ پاتل ماڻهو جيڪو جبل تان ڪلٽيون کائي رهيو هو ۽ جنهن جي هٿ ۾ ڳاڙهو بينر هو، هاءِ ڪمان کي اطلاع ڏنو. سج جا ڪرڻا، جن جبل کي ٻهڪائي ڇڏيو هو اُنهن بينر کي پڻ چمڪائي ڇڏيو هو.
اسٽيپن جي سگهه هاڻ جواب ڏيئي رهي هئي. هو پري کان ايندڙ فائرنگ جي آوازن کي خواب سمجهي رهيو هو.... هر شئي هنجي اکين اڳيان ڌنڌلي ٿي رهي هئي. وهيل خون ايگل جبل تي اُڳيل گاهه کي ڳاڙهو ڪري ڇڏيو هو. ۽ اُهو سج جي ڪرڻن ۾ اُڪريل چٽن جيان ڏيکائي ڏيئي رهيو هو.
”هيلو! هيلو! ڇا هي سئچ بورڊ آهي“ ڪئپٽن ٽيليفون تي ڳالهائي رهيو هو. ۽ جلد ئي هن ٽيليفون رکي ڇڏيو. ”شايد لائن ڪٽجي ويئي؟“ هو گلمباروف ڏانهن مڙيو جيڪو سندس ويجهو بيٺو هو ۽ اڃان تائين نيٽ هنجي هٿ ۾ هو. هنجي هٿ ۾ نيٽ ايئن لڳي رهيو هو جيئن ڪتي ۾ پڇ.
”ڇا ٿيو؟“ ليفٽيننٽ ايئن پڇيو ڄڻ هو ڪجهه نه ڪجهه ڄاڻڻ چاهيندو هجي.
ڪئپٽن هن کي پاسيرو وٺي ويو. ”هو اچي رهيا آهن! انقلابي اچي رهيا آهن!“ ڪنهن دري مان بيچيني وچان ڳالهايو ۽ اهي اکر انوف جي دل ۾ ڇپي ويا.
”اهو وڏو حملو آهي؟ ايئن نه!؟“ انوف ڊوڙيو ۽ ٻاهر ويو جتي سنجهيل گهوڙو سندس انتظار ڪري رهيو هو. هن پير رقيب ۾ پائي اڃان لانگهه ئي مس ورائي جو گلمباروف هنتي فائر ڪيو. انوف پويان مڙيو. هن پنهنجو ريوالور ڪڍڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ ليفٽيننٽ ڏي حقارت ڀرين نظرن مان نهاريو. جلد ئي هن جي اکين اڳيان ڌنڌ ڦهجلي ويئي ۽ هن کي زمين ڦرندي محسوس ٿيڻ لڳي.
گلمباروف پنهنجي ڪمانڊر جي گهوڙي تي ڳوٺ ۾ داخل ٿيو. اوچتو فائر ٿيو ۽ گهوڙي پوئتي ڀاڄ کاڌي، هڪ هاري جنهنجي هٿ ۾ بندوق هئي گهوڙي کي جهلڻ لاءِ ڊوڙيو. جيتوڻيڪ هنجو بدن گلمباروف جي ڀڳل نيٽن ڪري چور چور ٿي چڪو هو، هو تڏهن به ڊوڙيو پر هنکي جهلي نه سگهيو. انقلابي فوج جا دستا ڳوٺ ۾ داخل ٿيا. اُهي مٽي ۾ ڀريا پيا هئا. ۽ ڪافي ٿڪل نظر اچي رهيا هئا. عورتن مردن ۽ ٻارن جا انبوهه اُنهن کي ورائي ويا. اُنهن سپاهين کي چميو، اُنهن سان هٿ ملايا ۽ عورتن اُنهن کي دلن جو ٿڌو کير پياريو.
نازان اُگهاڙي پيرين گهر جي ٻاهر ڌڪي تي بيٺي رهي. ٻارڙو سندس ڪڇ ۾ هو. هو انقلابي فوجين ۾ پنهنجي ور کي نظرون گهمائي ڳولڻ لڳي.
ڪارو آسمان تارن سان روشن ٿي ويو. آسمان ۾ تارا ڪيڏا نه مٿي هئا ۽ هيٺ ڪافي ڏور... اسٽيپن کي سمجهه ۾ نه آيو ته هو ڪٿي هو؟ هي ڪارو آسمان ۽ ٿڌا تارا ڪهڙي جڳهه تي هئا؟ هن ٻيهر اُٿڻ جي ڪوشش ڪئي، پر هنجي اکين جا ڇپر بند ٿي رهيا هئا. هن محسوس ڪيو ته جيڪڏهن هن هڪ دفعو ٻيهر ڇپر بند ڪيا ته اُهي سدائين لاءِ بند ٿي ويندا. هن کي محسوس ٿيو ته سندس ساڄي ٻانهن نستي ٿي چڪي هئي. هن کاٻي هٿ سان ماڪ ڦڙن کي پنهنجي اُڃايل چپن ۽ اکين تائين آندو. هن اوندهه ۾ نهارڻ جي ڪوشش ڪئي، جنهن ۾ بيپناهه فائرنگ جي ڪري سفيد دونهون اُٿي رهيو هو. پر هو پنهنجي چو طرف ڦهليل اوندهه کي هٽائي نٿي سگهيو. هر ڪا شئي جيئن پوءِ تيئن وڌيڪ ڪاري ٿيندي ويئي. سفيد دونهون آهستي آهستي گم ٿي رهيو هو. هاڻي اُهو وکري ڏيئي جي ڦڙڪندڙ جهڪي روشني جي شڪل اختيار ڪري رهيو هو. اسٽيپن کي محسوس ٿيو ته هاڻ هو ايگل جبل تي نه پر پنهنجي گهر ۾ ئي هو. کليل دروازي مان هو آساني سان پنهنجي گهر ۾ ٻڙندڙ ڏيئي جي روشني کي ڏسي سگهيو ٿي. هر گهر ۾ ڏيئا ٻري رهيا هئا. ’ڏيئن جي مدهم روشني ۾ ڪيڏي نه پيڙا، انتظار ۽ ڊپ سمايل هو!‘ هو ننڍ مان جاڳڻ مهل نازان جي مٺڙن پر ٿڌن شوڪارن، هندوري مان پيدا ٿيندڙ آواز جيڪي جبلن ۾ پڙاڏو برپا ڪندا هئا ۽ ڊئوڊ جي رڙين ٻڌڻ جو بي چيني سان انتظار ڪري رهيو هو.
جيئن ئي هنجي اکين جا ڇپر هڪ ٻئي جي ويجهو ٿيڻ لڳا هنجي آڏو ڏيئن جون روشنيون وڌيڪ جهڪيون ٿينديون ويون. هڪ ڀيرو وري اسٽيپن پنهنجي ٻرندڙ پيشاني ۽ لرزندڙ چپن کي ماڪ ڦڙن سان آلو ڪيو. هو هاڻ سڀ ڪجهه ڏسي رهيو هو. هڪ دفعو وري رات جي پيٽ ۾ اُٿندڙ باهه جا اُلا. اسٽيپن اوچتو محسوس ڪيو ته اصل ۾ اُهي تارا هئا ۽ هو جبل جي چوٽي مٿي هو. هن ياد ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ سڀ ڪجهه هنجي اکين آڏو سئنيما سلائڊ جيان چٽو نظر اچڻ لڳو. هنجي بندوق... اُن مان ڪيل فائر جيڪو هن مشين گن هلائيندڙ داشنڪ تي ڪيو... هنجو وادي ۾ ڦٿڪندڙ لاش.... انقلابي فوجن جو مورچن مان نڪرڻ ۽ وادي ۾ داخل ٿيڻ... ۽ اُن کان پوءِ هنجو وري داشنڪ ڪمانڊر تي فائر ڪرڻ ۽ گسي وڃڻ.... انقلابي فوج جي سپاهين جو وادي ۾ پهچڻ.... هٿن ۾ ڳاڙها بينر ۽ اُنهن جو سج جي روشني ۾ ٻهڪي پوڻ.
”جيڪڏهن هو...... سٺا.... ۽ مهربان...... ته منهنجو ڇوڪرو ضرور هميشه لاءِ خوشيون ماڻيندو....
هڪ دفعو وري هنجا ڳرا ڇپر بند ٿي ويا. هنجا چپ خشڪ ٿي ويا ۽ هنجي دل ٻڏي ويئي.
هنجي بي جان ٻانهن مان خون اڃان به وهي رهيو هو جيڪو جبل تي اُڳيل گاهه ۾ رات ۾ کڙندڙ گلن کي تازگي بخشي رهيو هو ۽ پوءِ اسٽيپن بي يارو مددگار ڪاري ڪارو نڀار ۾ گم ٿي ويو.
ٻاهران تمام وڏن ٽهڪن جا آواز اچي رهيا هئا ۽ هڪ نوجوان زور سان ڳائي رهيو هو. گاڏن ۽ ٽريفڪ جو زوردار آواز هوا ۾ شور برپا ڪري رهيو هو.
مطالعي واري ڪمري ۾ هڪ اڌڙوٽ عمر جي اسڪالر جو پورو ڌيان، پٿر تي اُڪريل لکت تي هو. دريون کليل هيون. هنجا ڀورا وار هوا ۾ اُڏامي رهيا هئا ۽ پنا کڙ کڙ ڪري رهيا هئا. پر اسڪالر ٿڌڙي هير ۽ سڙڪن جي شور کان بي نياز پنهنجي ڪم ۾ رڌل هو. هو ماضي بلڪل ڏور ماضي ۾ هليو ويو هو، جڏهن اڃان موٽرون ۽ ڪارون ايجاد نه ٿيون هيون ۽ ماڻهو فقط اُڏامڻ جا خواب ڏسندو هو. ۽ جڏهن شهر قلعن ۾ گهيريل هوندا هئا ۽ جڏهن ڇيڻين سان ٽڪيل مجسما ڀتين ۾ نسب ٿيل هوندا هئا. هو اُنهن ڪردارن جي زندگي ۽ ماحول جي اڀياس ۾ محو هو، جو هڪ نرم ۽ نازڪ خوشبوءِ سان واسيل هوا جي جهونڪي هنجي پيشاني کي ڇهيو.
هفتن جي پويان مهينا گذري ويا. هن جا سگريٽ جلي رک جي شڪل وٺندا ويا. هاڻ هنجي ڀورن وارن ۾ اڇا وار به داخل ٿيندا ويا. پر هن اُن جي پرواهه نه ڪئي. هن هر حال ۾ ماضي جو انت ڳولڻ چاهيو ٿي.
هن جي مطالعي جي ڪمري جو دروازو کليو ۽ هڪڙو ٻارڙو ”بابا بابا“ چوندو اندر داخل ٿيو.
اسڪالر ٻارڙي جي آواز تي ڪنڌ کڻي مٿي نهاريو ۽ ماضي مان حال ۾ موٽي آيو.
”اسٽيپن هيڏانهن اچ.“ هنجي پي ايئن چوندي پنهنجي ٻانهن هنجي ڪلهن تائين آندي.
”بابا! توهين گهڻو وقت هنن پراڻن پٿرن تي ڇو ٿا خرچ ڪريو؟“
”پٽ! انهي ڪري ته جيئن آءٌ توکي تنهنجن وڏن بابت ٻڌائي سگهان ته هنن پنهنجي زندگي ۾ ڇا ڇا ڪيو ۽ ڪيئن پنهنجي زندگي گهاري.“
ٻارڙي مرڪي ڏنو ۽ پٿر تي اُڪريل لکت تي جهڪي اُن کي غور سان ڏسڻ لڳو. هنجو پي واپس ڪرسي تي اهلي پيو. هڪ ڀيرو وري گهٽين جا گوڙ جهڪا ٿي ماٺا ٿي ويا. هن پنهنجي هٿن ۾ نهاريو. پراڻي دور ۾ ڪجهه ته هو جيڪو هن تي دير سان ظاهر ٿي رهيو هو. هن پنهنجي جواني جي ڏينهن کي ياد ڪيو ۽ پنهنجي پي کي.... جنهن بابت هنکي ڪا ڄاڻ ڪونه هئي. هو حيرت ۾ پئجي ويو. سندس پي پنهنجي پويان ڌرتي تي ڪابه نشاني يا فوٽو وغيره ڪونه ڇڏيو هو. هنجي ماءُ کيس ٻڌايو ته هنجي پي آڌي رات جو هڪ لڪل جاءِ تان رائفل کنئي ۽ اهو چوندي گهران روانو ٿيو ته ”آءٌ هڪ ڏينهن واپس موٽي ايندس.“ پر هو وري ڪونه موٽيو.
اسڪالر انت پائي نه سگهيو. هن کي اها سڌ تا عمر نه پئجي سگهي ته، ڪو هنجو پيءُ ايگل جبل جي چوٽي تي رهي ٿو. هو اهو به نٿو ڄاڻي ته، هنجي پي جي بهادري ۽ موت ئي هنجي لاءِ اهو ممڪن ڪيو ته هو هڪ آزاد ۽ بي بها زندگي جو تحفو ماڻي سگهي ۽ اسڪالر ٿي سگهي، جيڪو ماضي ۽ مستقبل ٻنهي جي سڌ لهي سگهي.
***