حاميءَ وٽ سچل جي صوفياڻي فڪر جون خصوصيتون
تحقيق عقيدت بجاءِ دليل سان
ڀٽائي ۽ سچل مذهبي رهنما ۽ اولياءَ به آهن ان ڪري کين ماڻهن ۾ هڪ تقدس حاصل ٿي ويوآهي سندن ڏانهن منسوب ڳالهين يا شاعريءَ جو جائزو نه وٺڻ جو رجحان تحقيقي اصولن خلاف آهي ڊاڪٽر عطا محمد حاميء، سچل يادگار ڪميٽيءَ جي تحقيقي جنرل ”سرمست“ جي پهرين ۽ ٻي شماري ۾ ان تي زور ڏنو ته تحقيق ۾ عقيدت بجاءِ دليل کان ڪم ورتو وڃي. هن سرمست 1 – 1981ع جي مقالي ۾ سچل سرمست ڏانهن منسوب چئن ڳالهين هفت زبان هجڻ، سنڌي سرائيڪي غزل – اردو غزل ۽ بحر طويل جو دليلن سان رد ڏنو، جن سان اختلاف ٿي سگهي ٿو يا ان تي تنقيد ڪري سگهجي ٿي پر حامي صاحب سچل تي تحقيق دليل سان ڪئي وڃي ۽ سڀ کان پهريائين سچل بابت غلط فهمين کي دور ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، لکي ٿو:
”سنڌ جي سنڀي عالمن، اديبن، شاعرن ۽ طريقت وارن بزرگن کي گذارش آهي ته ڪجهه وقت سيڙائي پنهنجي بزرگ شاعر، مفڪر ۽ اهل دل درويش جي ڪلام تي توجه ڏيڻ ۽ تحقيق فرمائي غلط روايتن کي ظاهر ڪن ( سرمست 1 – 1981 ص 48)
سچل تي مريد يا عقيدت مند ٿي تحقيق ڪجي ته تحقيق جو حق ادا نه ٿيندو، قاضي علي اڪبر درازيء بابت حامي صاحب لکيو ته ”هن بزرگ جي اها حالت آهي جو پنهنجي مرشدن جي ڪلام ۾ غلطيء کان آيل ڌارئي ڪلام کي به ڌار ڪري نٿو سگهي (سرمست 1 – 1981ع ص 52)
اهو ان ڪري جو قاضي صاحب مرشدن جي نالي تي مليل شئي خراب ڪيئن چئي؟ مقامي شخصيت ۽ جاين تي تحقيق مقامي ماڻهو بهتر ڪري سگهن ٿا ڇو ته هو اتان جي ٻولي ۽ ثقافت جو حصو هوندا آهن. عطا محمد حامي صاحب به اهو خيال سچل بابت رکي ٿو.
”هن ڪڏهن به نماز روزو نه ڇڏيو آ، ڇو جو سچو سائين خيرپور ضلعي جو هو. مان ان ڪري اهو پوت لهڻ کپي ته تحقيق تقط ٻاهريون ڪري سگهي ٿو.
تصوف بابت عام غلط فهمي
تصوف بابت ڊاڪٽر عطا محمد حاميء جو چوڻ هو ته:
”دل جي صفائيء جو علم آ، دل جي صفائي ڪانه ٿي جهلي ته نماز روزو ڇڏي ڏيو يا الله ۽ رسول جي حڪم جي انحرافي ڪيو (سرمست 2 – 1982ع ص 53)
جيڪي ماڻهو تصوف ۽ اندر اجارڻ بهاني روزي نماز ۽ ٻين ديني احڪامن تي عمل کان لاتعلقي ڏيکاريندا آهن. حامي صاحب سندن ان فلسفي کي هڪ جملي ۾ داهي ڇڏيو ته ڇا دل جي صفائي جهلي ٿي ته دين جا احڪام اد نه ڪريو يا وري الله ۽ رسول جي حڪمن جي خلاف ورزي ڪريو؟
سچل شريعت جو پابند هو
ڪي ماڻهو سچل سائينءَ کي شريعت کان باغي سمجهن ٿا تن کي حامي صاحب رد ڪندي چيو هو ته: ”سچو سائين شريعت جو پابند هو، شروع کان پڇاڙيءَ تائين هن ڪڏهن به نماز روزو نه ڇڏيو آ، ڇو جو سچو سائين خيرپور ضلعي جو هو، مان هن تي گهڻو ڪم ڪيو آ، استغراق جي حالت ان تي رهي آ، ڪنهن ڪنهن وقت ۾، باقي ايئن ناهي جو هن ڪڏهن به ڪا نماز ڇڏي هجي يا جيئن شيخ ابن عربي آ، اهي متسند وڏا عالم هئا، قال الله ۽ قال الرسول جا قائل هئا ساڳئي نموني سان اسان جو سچو سائين به قال الله ۽ قال الرسول کان ڪڏهن ته ٻاهر نه هو (سرمست 2 – 1982ع ص 53)
سچل تي استغراق دائمي نه هو
ڊاڪٽر عطا محمد حاميءَ انهن ماڻهن جي ان ڳالهه کي دليل سان رد ڪيو ته سچل دين تي جڪيو عمل نه ڪيو اهو دائمي هو ۽ اهو ان لاءِ هو جو هن تي دائمي استغراق طاري هو. حامي صاحب اهوبه رد ڏنو ته سچل ڪو دنيا کان لاتعلق هو، حامي صاحب چيو هو ته:
”سچو سائين بلڪل هڪڙو مذهبي ماڻهو هو، نيڪ ماڻهو هو. انهيءَ جي ثابتي اها آهي جو هن ٽن مرشدن جو وقت ڏٺو جن ۾ سندن ڏاڏو وڏو هو، انهيء کان پوءِ جيڪي ٻه مرشد ها پير عبدالحق، سائين ميان قبول محمد، انهن ٽن مرشدن جي وقت ۾ هو ڇا هيو؟ خليفو هو درگاهه جو. درگاهه جو خليفو اهو ٿيندو آ جيڪو ٻاهر ويندو آ ۽ جيڪي به دنيوي ڪاروبار آهن اهي انهيءَ جي حوالي هوندا آهن ۽ جيڪو مرشد هوندو هو جيڪو به سجاده نشين هوندو هو، اهو معتڪف رهندو هو، اعتڪاف ۾ رهندو هو يعني لوڙهي ۾ رهندو هو. لوڙهي کان ٻاهر ڪڏهن نه نڪرندو هو، هي رسم پوءِ ٿي آ جو لوڙهي کان ٻاهر نڪتا آهن ڪجهه بزرگ نه ته سچل سائينءَ جا جيڪي به وڏا هئا اهي لوڙهي ۾ رهندا هئا انهن جو هڪڙو خليفو هوندو هو جيڪو دينوي ڪاروبار واسطي ٻاهر ويندو هو سو سچو سائين اسان جي بزرگن جو، درازي درويشن جو خليفو هوندو هو ۽ سمورا جيڪي به ڪاروبار هوندا هئا اهي بجا ڪندو هو. جيڪو دنيوي ڪاروبار ڪري ٿو هڪ جا معرفتي يا دنيوي ڪمن کان عاري ٿي سگهي ٿو؟ ان تي ايڏو استغراق نه هو جو نماز روزو ڇڏي، نماز روزي جو قائل هو شرعي پابندين کان پري نه هو (سرمست 2 – 1982ع ص 54)