ڊاڪٽر تنوير عباسيءَ وٽ سچل جي صوفياڻي فڪر جون خصوصيات
تصوف مذهب نه آهي
ڪيترا ماڻهو ان ڀل ۾ آهن ته تصوف به ڪو مذهب آهي ۽ ان سبب اهي ماڻهو ٻن طبقن ۾ ورهائجي وڃن ٿا.
1. تصوف مخالف: هي ماڻهو تصوف کي مذهب جي مد مقابل سمجهي ان جي خلاف ٿي وڃن ٿا.
2. مذهب مخالف: هي ماڻهو تصوف جا حامي بڻجي تصوف کي مذهب جي مقابلي جو نظام سمجهي مذهب جا مخالف بڻجي وڃن ٿا.
اهي ٻئي طبقا غلطيء تي آهن ڇو ته تصوف مذهب يا نظامِ زندگي نه آهر پر هڪ تحريڪ آهي يا هڪ روشن آهي جيڪا مذهبي تحريڪ يا مخصوص مذهبي روشن آهي. ڊاڪٽر تنوير عباسي به تصوف کي هڪ روشن مڃي ٿو. هو پنهنجي مضمون ”سچل سرمست ۾ لکي ٿو: ”تصوف خاص ڪري وحدت الوجود ڪو باقاعده فلسفو نظريو يا مسلڪ نه آهي پر اها هڪ روشن (Attitude) آهي جيڪا آفاقي آهي (سچل سوونيئر 1992ع)
اسلام ۾ تصوف
ڊاڪٽر تنوير عباسيء تصوف کي اسلامي تحريڪ يا روشن نه فقط سمجهي ٿو پر ان کي ثابت به ڪيو آهي هن پنهنجي انگريزي مضمون ۾ لکيو آهي ته:
Islam is the religion to preach tolerance. For a Muslim, it is compulsory to have faith in all the holy books and all the prophets his fiath is not complete till he believes all the Holy Books and Prophets:
آمنت باالله و ملائڪته وڪتبم ورسله
Not only this but he does not have to differentiate between the prophets:
لاتعرق بين احد من رسله
This is truly panthesstic approach (Sachal Sarmat P: 94,95)
ترجمو: اسلام اهو مذهب آهي جيڪو برداشت يا رواداري سيکاري ٿو. هڪ مسلمان لاءِ اهو ضروري آهي ته هو سڀني مقدس ڪتابن ۽ سڀني پيغمبرن تي ايمان رکي، هن جو ايمان تيستائين مڪمل نٿو ٿئي جيستائين هو سڀني مقدس ڪتابن ۽ پيغمبرن کي نٿو مڃي. آمنت باالله و ملائڪته و ڪتبه ورسلم (مان ايمان آڻيان ٿو الله تي، ان جي ملائڪن تي، ان جي ڪتابن تي ۽ ان جي اصولن تي)
نه فقط اهو پر هو پيغمبرن ۾ فرق به نٿو ڪري سگهي: لاتعرق بين احدمن رسله (اسان رسولن مان ڪنهن ۾ فرق نٿا ڪريون) اها ئي آهي سچل وحدانيت (حوالو ختم)
ان ڪري انهن ماڻهن کي سمجهڻ کپي ته تصوف مذهب نه آهي پر مذهب جي اهڙي روشن آهي جنهن ۾ ٻين سان هڪ جهڙائي اختيار ڪئي وڃي ٿي. ان ڪري اهڙن سيڪيولر يا مذهب مخالف ماڻهن کي سمجهڻ کپي ته هو ڀٽائي ۽ سچل جي تعليمات کي اسلام خلاف ثابت ڪيو ڪيو وڃي.
راڳ ذريعي تبليغ اسلام
اڄوڪي شيطاني راڳ ۽ صوفين جي راڳ ”سماع“ ۾ فرق ڇا آهي؟ اڄوڪو راڳ جنسي انتشار پيدا ڪري بدڪاريء ۾ اضافو ڪري ٿي پر صوفين جي راڳ کي ٻڌبو ته خدا ياد اچي ويندو. هنن راڳ کي اسلام جي تبليغ لاءِ استعمال ڪيو. اڄ ڪلهه مختلف ٽيوي چئنل تي ڊائريڪٽر حضرات صوفياڻن ڪلامن کي اهڙيء طرح فلمائي رهيا آهن جنهن ۾ ڇوڪرو ڇوڪريء جي عشق ۾ گرفتار لڳي رهيو آهي جنهن مان اهو تاثر ملي ٿو ته صوفياء ڪرام جو عشق به ڪو اهڙو جڏهن ته سندس عشق حقيقي معبود سان هو. حقيقت ۾ اهڙي انداز ۾ فلمايل گانن سان صوفي فڪر کي ڌڪ رسي رهيو آهي، تنهن ڪري صوفياء ڪرام جي ڪلامن کي صحيح نموني فلمايو وڃي ڇو ته صوفين راڳ ان لاءِ اپنايو ته جيئن اسلام جو پيغام ماڻهن تائين جلد ۽ موثر نموني پهچي وڃي. ڊاڪٽر تنوير عباسيء پنهنجي تقرير ”راڳ – صوفي ۽ سنڌ“ ۾ چيو آهي ته، جيڪي اسان جا صوفي آهن، انهن صوفين اهو ڏٺو ته مندرن ۾ راڳ جي ذريعي هو پنهنجي مذهبن جي تبليغ ڪن ٿا ۽ راڳ کي خدا تائين پهچڻ جو هڪ ذريعو مڃين ٿاته پوءِ مسلمانن ۾ چشتي طريقي وارن موسيقيء کي پنهنجو ڪيو ۽ ڳائڻ وڄائڻ، سماع ۽ قوالي انهن جي اهميت تي هنن زور ڏنو (آشڪار 5 – 1999ع ص 26)
ڊاڪٽر صاحب اهو به ٻڌايو آهي ته قادري سلسلي جي بزرگن خصوصاََ ڀٽائي ۽ سچل به سماع وارو طريقو اختيار ڪيو جيئن حوالو اڳتي ايندو، اهو سڀ ڪجهه اسلامي پيغام پهچائڻ لاءِ هو.
ڀٽائي ۽ سچل قادري هئا
سنڌ ۾ پويئن دو رکان تصوف جو جيڪو سلسلو مقبول رهيو آهي اهو آهي قادري طريقو، قادري طريقو حضرت شيخ عبدالقادر جيلانيء سان واسطو رکي ٿو. شاه ۽ سچل جهڙا شاعر به ان سلسلي جا بزرگ رهيا آهن. ڪي ماڻهو فرقه وراڻي سوچ ڪري ان ڳالهه کان انڪار ڪن ٿا ته ڀٽائي ۽ سچل ڪو قادري هئا پر ڊاڪٽر تنوير عباسي لکي ٿو:
Shah Abdul Latif Bhatti, Sachal Sarmast and many other qadri saints no only allowed Sama in their presence, but these Dargahs turned into institution ( Sachal Sarmast: Tanveer Abbasi P: 97)
ترجمو: شاه عبداللطيف ڀٽائي – سچل سرمست ۽ ٻين ڪيترن قادري بزرگن نه فقط پنهنجي طريقي ۽ سماع جي اجازت ڏني پر اهي درگاهون ان جا ادارا ٿي پيا.
سچل جي انگريز دشمني
سچل سرمست جي دور (1170هه مطابق 1756ع کان 1242هه مطابق 1827ع) کان سورهن سال پوءِ 1843ع ۾ انگريزن سنڌ فتح ڪئي پر برصغير جي ڪيترن علائقن تي قبضو ڪري چڪا هئا. سنڌ جي حاڪم ٽالپرن سان چالاڪيء وارو معاهدا ڪري رهيا هئا ۽ جاسوسي مهمون به موڪلي چڪا هئا. سچل سرمست سنڌ تي انگريزن جو قبضو ٿيندي محسوس ڪيو ان ڪري هن جي ڪلام ۾ سرمستي آهي. هو هتان جي ماڻهن کي متحد ڪري انهن سان ٽڪر چاهي پيو ۽ هندو مسلم سياسي اتحاد جو علمبردار هو سندس وفات کان ايڪهٺ سال پوءِ اهري اتحاد ”ڪانگريس“ جو بنياد پيو. تنوير عباسيء پنهنجي تقرير ۾ چيو ته:
”سچل سرمست جي زماني ۾ سنڌ Dis-Intigration جي طرف وڌي رهي هئي ۽ سنڌ غلاميء جي طرف وڌي رهي هئي. سچل سرمست جي وفات کان 17 سال پوءِ سنڌ تي انگريزن قبضو ڪيو. سچل سرمست پنهنجي اکين سان پئي ڏٺو ته هي انگريزن جون فوجون اهي اچن پيو ۽ چيو اٿائين:
ماري ويندئي مغربي هڻي تاريڪيء ۾ تير
اهي لفظ اٿس ۽ تنهن کانپوءِ هن ڏٺو پئي ته انگريزن جون جاسوسي مهمون سنڌ ۾ هلن پيون هن اهو ڏٺو ته هندن کي هن جي درازن جي درگاهه کان ڪجهه ئي ڪلوميٽر پري زوريء مسلمان ڪيو ٿو وڃي. مٽياريء ۾ زوريء مسلمان پئي ڪيو ويو. اهي سڀ ڳالهيون سنڌ ۾ Dis-Intigration جي طرف وٺي ٿي ويون ته سنڌ ۾ مذهبي طور تي منافرت پيدا ٿئي جيئن انگريز آسانيء سان قابض ٿي سگهن. انهيء جي ڪري سچل سرمست جو لهجو شاعريء ۾ هڪڙو کلم کلا Strait Forward رهيو آهي. هن شاهه لطيف وانگر ڳجهارتن ۾ نه ڳالهايو آهي. هن جي شاعري ۾ Direct Impect آهي (آشڪار 5 – 1999ع ص 29)
ماخذ ۽ مددي ڪتاب
1. سچل سوونيئر سچل يادگار ڪميٽي خيرپور 1992ع
2. آشڪار سچل چيئر شاه عبداللطيف يونيورسٽي خيرپور 5– 1995ع
3. سرمست – سچل يادگار ڪميٽي خيرپور 8 – 1988ع
4. Sachal Sarmast : Dr. Tanveer Abbasi: Sachal Chair
Shah Abdul Latif University Khairpur – 1989.