جديد عصري تعليم (اسڪولي تعليم) لاءِ سندن ڪيل ڪوششون:
ٻنهي بزرگن جاگيرداڻي سماج ۾ رهندڙ ماڻهن جي مستقبل تي غور ڪيو ۽ اتي جي مذهبي حالتن سان گڏ سياسي، سماجي ۽ اقتصادي حالتن جو به جائزو وٺي ديني تعليم سان گڏ دنياوي تعليم جي سخت ضرورت محسوس ڪئي جيئن ته مولانا صاحبن جو پروگرام هو بنا اجوري خلق جي خدمت ڪرڻ. سو ته تڏهن ئي مڪمل ٿي سگهيو ٿي جو اهڙو ادارو هلائن جيڪو زندگي جي سڀني شعبن ۾ رهنما ثابت ٿئي، ڇو ته دنيا ۾ رهندي هر ماڻهو کي جيئن دين جي ضرورت آهي تيئن دنيا جي به ضرورت آهي انهن ٻنهي شين بابت مڪمل تعليم کانسواءِ زندگي ته جانورن واري گذرندي.
اسلام به اهائي تلقين فرمائي ٿو جيڪا قران شريف ۾ آيل هن دعا مان ثابت آهي ته،
ربنا آتنا في الدينا حسنة و في الآخرة حسنة وقنا عذاب النار
(ترجمو: اي پالڻهار اسان جا! اسان کي دنيا ۾ به ڀلائي نصيب فرماءِ ته آخرت ۾ به ڀلائي نصيب فرماءِ ۽ اسان کي دوزخ جي باهه کا بچاءِ)
انهي ڪري ٻنهي بزرگن قوم جي ديني ۽ دنياوي رهبري لاءِ، قوم جي جهالت ۽ پسماندگي ختم ڪرڻ لاءِ ديني تعليم جي اداري مدرسه دارالهديٰ سان گڏ هڪ دنياوي تعليم جي اداري کولڻ جو پڪو پهه ڪيو. سندن اهڙي سوچ پيدا ٿيڻ جو سبب مقامي حالتن سان گڏ مولانا عبيدالله سنڌي، جي اها تلقين به هئي جنهن ۾ مولانا سنڌي فرمايو هو ته، اسان انگريز جي مخالفت ۽ انهي جي هتان نيڪالي لاءِ ڪيل جدوجهد ۾ حق بجانب هئاسون پر انگريزي ٻولي جي مخالفت ڪرڻ اسان جي غلطي هئي. انهي ڪري اسان انگريزي جا بحيثيت ٻولي جي مخالف ڪونه آهيون. تنهن ڪري اهڙو انتظام ڪرڻ کپي جو اسان جو نوجوان جديد عصري تعليم يعني انگريزي وغيره پڙهي، ته جيئن مستقبل جي بدلجندڙ حالتن کي منهن ڏيڻ جي لائق بنجي سگهي، ڇو ته هن جديد دور جي حوالي سان جيڪي نت نيون ايجادون، سائنس ۽ ٽيڪنالاجي وغيره سڀ انگريزي ٻولي ۾ آهن. انهي ڪري اسان جي سڀني ساٿين کي اهڙا ادارا کولڻ کپن جتي انگريزي پڙهڻ پڙهائڻ جو بندوبست هجي. انهي ۽ اهڙن ٻين سببن جي ڪري، انهي رٿا کي عملي جامو پارائڻ لاءِ سڀ کان پهرين کڏي ڪراچي ۾ مولانا محمد صادق ميمڻ صاحب پنهنجي مدرسه مظهرالعلوم ۾ اهڙو ادارو کولي ابتدا ڪئي. پوءِ حيدرآباد ۾ سيد علي اڪبر شاهه صاحب جامعه عربيه هاءِ اسڪول نالي اهڙو ادارو شروع ڪيو. انهي بعد مولانا عبيدالله سنڌي جي خاص شاگرد ۽ شاهه ولي الله جي فلسفي جي پرچارڪ شيخ السنڌ مولانا عبدالحق رباني نصرپوري ميرپورخاص ۾ دارالعلوم القاسميھ نالي اسڪول کوليو.
جيئن ته، مولانا محمد اسماعيل لغاري ۽ مولانا عبدالڪريم لغاري جو سڌو سنئون تعلق حضرت مولانا عبدالحق رباني، مولانا محمد صادق کڏو ڪراچي ۽ امام انقلاب حضرت مولانا عبيدالله سنڌي سان هو. انهي ڪري پاڻ پنهنجي قوم کي ديني تعليم سان گڏوگڏ دنياوي تعليم به روشناس ڪرڻ لاءِ اسڪولي تعليم جي 1944ع کان ملا مڪتب سان شروعات ڪئي، جيڪو اڳتي هلي مستقل مسلم سنڌي پرائمري اسڪول جي نالي سان خانگي طرح مولانا جن جي هيڊ معملي ۾ 29 سال تائين هلي 1972ع ۾ گورنمينٽ جي تحويل ۾ ڏنو ويو. علاوه ازين 1953ع ۾ مسلم پرائمري اسڪول کان الڳ، انگلش ڪلاس به شروع ڪيو ويو جنهن جي منظوري لوڪل بورڊ حيدرآباد کان ورتي وئي. انگلش ڪلاس اڳتي وڌي مڊل اسڪول ٿيو ۽ نيٺ 1961ع کان هاءِ اسڪول جي سطح تائين پهچايو ويو. انهن ٻنهي اسڪولن جي نظام کي بهتر نموني هلائڻ ۽ سنڀالڻ لاءِ هڪ ڪاميٽي رجسٽر ڪرائي وئي جنهن جا سربراهه مولانا محمد اسماعيل لغاري هئا ته، سيڪريٽري مولانا عبدالڪريم لغاري جن هئا. رٿيل پروگرام مطابق پوري جدوجهد سان جديد عصري تعليم کي زور وٺرايو ويو. جيتوڻيڪ ديني مدرسه به پنهنجي پراڻي روايت مطابق پوري آب تاب سان هلندو رهيو.
مولانا جن جي اڳواڻِ ۾ جديد عصري تعليم جو ادارو (هاءِ اسڪول) روز افزون ترقي ڪندو رهيو جنهن جي شهرت هنڌين ماڳين پهچي وئي ان ۾ نه رڳو مسڻ وڏي ۽ آسپاس جا مقامي شاگرد پڙهڻ لڳا پر پري پري جا پرديسي شاگرد به اچي پڙهڻ لڳا، جن لاءِ الڳ هاسٽل جي بلڊنگ ٺهرائي وئي جنهن ۾ رهندڙ 60 شاگردن جي کاڌي خوراڪ، علاج معالجه، سفر خرچ وغيره جو ذمو انهي ڪاميٽي جي ذمي هو جيڪا ٻنهي بزرگن جي سربراهي ۾ هلي رهي هئي. اسڪول ٽائم کانپوءِ جڏهن شاگرد هاسٽل ۾ اچي رهندا هئا ته شام جي وقت مولانا عبدالڪريم صاحب انهن شاگردن کي عربي ۽ ديني تعليم سان گڏ اسلام جا اصول ۽ مباديات اسلام جي اخلاقي تعليم بابت درس ۽ ليڪچر ڏيندا هئا. هاسٽل ۾ رهندڙ شاگردن لاءِ ضابطھ اخلاق، پنج وقتي نماز جي پابندي، قرآن شريف جي باقاعده تلاوت، شرعي مسئلن جي سکيا جهڙيون لازمي پابنديون هيون. قاعدي جي خلاف ورزي ڪندڙ شاگرد کي هاسٽل مان بيدخل ڪيو ويندو هو. مولانا لغاري جن جي سربراهي ۾ اسلاميه هاءِ اسڪول جي اهميت جو اندزو هن ڳالهه مان لڳائي سگهجي ٿو ته، پوري تعلقي ٽنڊي الهيار ۾ هاءِ اسڪول فقط ٻه هئا، هڪ حاجي صادق ميمڻ وارو اسٽيشن ٽنڊوالهيار وٽ ايس-ايم هاءِ اسڪول ۽ مولانا لغاري جن جو اسلاميه هاءِ اسڪول مسڻ وڏي. انهن کانسواءِ پوري تعلقي ۾ هاءِ اسڪول سطح جو ٻيو ڪوبه ادارو ڪونه هو. اهڙي طرح مذڪوره اسلاميھ هاءِ اسڪول مسڻ وڏي جي تعليمي رزلٽ ۽ تدريسي ڪارڪردگي اهڙي ته بهتر آئي جو پوري ضلع حيدرآباد ۾ اسلاميه هاءِ اسڪول مسڻ وڏي جا شاگرد پوزيشن کڻڻ لڳا. جنهنڪري اسلاميه هاءِ اسڪول مسڻ وڏي جي نالي کي اڃا به وڌيڪ شهرت ملي ۽ دور دراز علائقن جا شاگرد هاسٽل جي سهولت ملڻ تي داخلا وٺي جديد هنري تعليم سان گڏ ديني تعليم به پرائڻ لڳا. مولانا لغاري جن جي اڳواڻي ۽ نگراني ۾ اسلاميه هاءِ اسڪول 19 سالن تائين پوري ڪاميابي سان هلندو رهيو. بعد ۾ 1972ع ڌاري گورنمينٽ جي تقاضا تي سرڪاري تحويل ۾ ڏنو ويو.
مولانا محمد اسماعيل لغاري ۽ مولانا عبدالڪريم لغاري ۽ سندن معاون جماعت جي گڏيل جدوجهد ۽ محنت سان گڏوگڏ ٻنهي تعليمي ادارن يعني مدرسه دارالهديٰ ۽ اسلاميه هاءِ اسڪول مان هڪ طرف دين جا عالم فاضل تيار ٿي پئي نڪتا ته ٻئي طرف دنياوي جديد عصري تعليم جا تربيت يافته اڳتي هلي ماهر انجنيئر، ڊاڪٽر وڪيل، اديب، دانشور، سياستدان، تاجر، سماجي ورڪر ۽ ماهر استاد بنجي پنهنجي پنهنجي شعبي ۽ حلقي ۾ سماج، ملڪ ۽ قوم جي بهترين خدمت ڪرڻ لڳا ۽ پوري معاشري لاءِ نفعي بخش ثابت ٿيا. جيتوڻيڪ وقت جي نزاڪت ۽ حالات جي تبديلي سبب انهن مذڪوره ادارن جو هاڻي اهو اڳوڻو عروج نه رهيو آهي پر پوءِ به علم جي اها لاٽ جيڪا اهي ٻئي بزرگ ٻاري ويا سا اڃا تائين ٻري رهي آهي ۽ انشاءَالله ٻرندي رهندي ۽ پنهنجي آسپاس کي روشن ڪندي رهندي، بتوفيق الله وعونھ.