8. فساد
ڪئين ڪنواريون ڇوڪريون پيٽ سان ٿي چڪيون هيون ۽ ڪئين ٻار مائرن جي پيٽ ۾ زخمي ٿيا ۽ سندن مائرن جا پيٽ ئي انهن لاءِ قبرون بڻجي ويا. رات ڪيترين ئي حياتين کي ڳڙڪائي ٿي وئي، جنهن ڪري شهر جا قبرستان ڏينهون ڏينهن وسيع ٿي رهيا هئا پر گهڻائي اهڙا هئا، جن کي قبر جي مٽي ۽ ڪفن به نصيب نه ٿيو. اخبارون چچريل لاشن ۽ لڄ لٽيل عورتن ۽ رک ٿي ويل گهرن جي خبرن سان ڀريل هيون. بيگناهه ماڻهن جا لاش اخبارن جي زينت بڻيل هئا. اخباري مالڪن جا پيٽ ڀرجڻ لڳا، ماڻهن جي موت جون خبرون سڀني اخبارن وڏين وڏين سرخين ۾ ٿي ڇاپيون، هزارين ماڻهن مختلف ڪئمپن ۾ پناهه ورتي، جن کي موت اڃا ڇُهي نه سگهيو هو.
هڪ ڪئمپ احمد آباد جي اترين پاسي به لڳائي ويئي، جنهن ۾ هزارين ماڻهن پناهه ورتي، اتي موجود هر ماڻهو جي دل ۾ وڳوڙين کان بدلي وٺڻ جي باهه ٻري رهي هئي پر ڪنهن کي به همت نٿي ٿي.
اڄ صبح جو محمد علي ڪئمپ ۾ فجر جي نماز پڙهي، دعا لاءِ هٿ کنيا ۽ وڳورين کي پٽڻ لڳو. “اي رب انهن کي برباد ڪري ڇڏ، تون هنن کي بخش نه ڪجان،” اهو چئي هن دعا پوري ڪئي، محمد علي شهر جي هڪ مسجد جو پيش امام هو، هن جي ٻنهي پٽن کي وڳوڙين ڇرين جا وار ڪري ماريو هو ۽ انهن جا لاش مسجد ٻاهران اڇلائي ويا. هڪ رات جڏهن هو سومهڻي جي نماز پڙهائي گهر ڏانهن موٽي رهيو هو ته هن جو گهر باهه ۾ سڙي اڱارا ٿي چڪو هو، جنهن ۾ هن جي زال ۽ ٻيا گهر ڀاتي ڦلهيار ٿي ويا. تنهن کانپوءِ هن جي اکين ۾ وڳوڙين لاءِ رت لهي آيو ۽ ڪا به اهڙي نماز نه هئي، جنهن ۾ هن وڳوڙين کي نه پٽيو هجي.
ڪئمپ ۾ اڪرم چريو به هو. جيڪو انهن ئي فسادن دوران چريو ٿيو هو، اڪرم چريي جي ڌيءَ کي وڳوڙين هن جي اکين آڏو ماريو هو، تنهن کانپوءِ هن کي ڪو به هوش نه هو. پنهنجي ڌيءَ جي موت کانپوءِ هن پنهنجو پاڻ کي سنڀالڻ جي گهڻي ڪوشش ڪئي پر نيٺ هو ذهني سگهه وڃائي ويٺو. انهي کانسواءِ هن کي ڪير به سهارو ڏيڻ وارو نه هو، سندس زال آڳاٽي گذاري چڪي هئي، هو سڄي ڪئمپ ۾ هر وقت ڦيرا پيو ڏيندو هو ۽ سندس ڪڇ ۾ پنهنجي ڌيءَ جي ٺاهيل گڏي هئي، جنهن کي هر وقت پاڻ سان رکندو هو ۽ انهي سان ئي راند پيو ڪندو هو. ڪنهن مهل انهي گڏي کي لولي ڏئي سمهارڻ جي ڪوشش ٿي ڪيائين، پوءِ جڏهن گڏي جون اکيون کليل ڏسندو هو ته پنهنجن هٿن سان ٿيپڙڻ لڳندو هو. هو ڪئمپ ۾ هر وقت پنهنجي ڌيءَ کي ڳوليندو هو. “تون منهنجي ڌيءَ آهين” هو ڪنهن ڇوڪريءَ کي گلي لڳائي سوال ڪندو هو، “ٻاهر نه نڪرجان ٻاهر ڪتا ويٺا آهن توکي کائي ويندا” هو ڪيترين ئي ڇوڪرين جي مٿي تي هٿ رکي انهن کي شفقت ڀريل نظرن سان ڏسندو هو ۽ انهن جي ئي چهرن ۾ پنهنجي ڌيءَ جو چهرو ڳوليندو هو. زليخا جنهن ڪجهه ڏينهن اڳ ڪئمپ جي چائنٽ تي پير رکيا هئا، زليخا جي مٿي تي هٿ رکي هو چوندو هو ته “تون منهنجي ڌيءَ آهين نه؟ تنهنجي گڏي ڏس مون سنڀالي رکي آهي.” اڪرم چريو ڪنهن مهل ماڻهن کي وڏي آواز ۾ ڇڙٻون ڏيندو هو،”اوهين هنن کي گرفتار ڪندا يا نه جن منهنجي ڌيءَ کي ماريو آهي” زليخا اڪرم چريي کي سهارو ڏئي اٿاريو ۽ هن کي هڪ جاءِ تي سمهاري ڇڏئين.
زليخا تي مسلسل ماٺ ڇانيل هئي. هو هميشه گوڏن تي مٿو رکي ڪجهه نه ڪجهه سوچيندي رهندي هئي پر ڪنهن ڪنهن مهل اڪرم چريي جي رڙ خاموشي جي ٺاهيل گهر کي هڪ ئي ڌڪ سان ڊاهي ڇڏيندي هئي، هو گهڻو ڪري پنهنجي انهي ساهيڙي بابت سوچيندي هئي، جنهن جي ڇاتين ۽ جسم جي ٻين عضون تي چاقن جا جهير ڏنل هئا، هن زليخا جي اکين آڏو اسپتال ۾ دم ڏنو هو. جيڪا هن کان اڃا تائين نه وسري هئي، يا سندس مائٽن جا لاش اکين آڏو ڦرندا هئا. زليخا جي ڪئمپ ۾ پهچڻ جو سبب هن جي مائٽن جو موت هو، هڪ ڏينهن زليخا جڏهن گهر موٽي رهي هئي ۽ جيئن ئي گهر ۾ گهڙي هن جي ماءُ پيءُ جا لاش گهر جي اڱڻ ۾ پيل هئا. پوءِ هن اها رپورٽ به ٿاڻي تي لکرائي پر پوليس انهي واقعي کي ڪن لاٽار ڪري ڇڏيو. پوءِ هو ڪئمپ هلي آئي. هر ماڻهو هن جي خاموشي کي محسوس ڪندو هو پر هن کي ڪنهن جي پرواهه نه هئي. هو مسلسل گوڏي تي مٿو رکي ويٺي هوندي هئي ۽ هن جي ذهن ۾ سوچن جو سيلاب اٿل ڏيندو هو، جڏهن هو ڪئمپ ۾ ٻارن کي راند ڪندي ڏسندي هئي ته هن جي خشڪ چپن تي ڦڪي مرڪ ظاهر ٿيندي هئي.
ڪئمپ ۾ سڪينه به هئي. جنهن کي وڳوڙين مڙس اڳيان اگهاڙو ڪري لڄ لٽي به پوءِ هن جي مڙس کي مٿي ۾ سريا هڻي ماري ڇڏيو ۽ سڪينه کي اگهاڙو ڇڏي ڀڄي ويا. هن مڙس کي بچائڻ جي گهڻي ڪوشش ڪئي پر نه بچائي سگهي، ڪئمپ ۾ هو پنهنجي چئن ورهين جي پٽ کي راند پئي ڪرائيندي هئي پر ڪيڏي مهل هن جون نظرون مڙس جي انهي لاش تي ڄمي ٿئي ويون، جنهن جو ميڄالو سريا لڳڻ ڪري ٻاهر نڪري آيو، جنهن کي هن جي پٽ وڌيڪ ڦلهورڻ شروع ڪري ڇڏيو هو، انهي مهل هو ڇرڪي ٿي پئي. هن جو پٽ گهر هلڻ تي ضد ڪندو هو ۽ هن کي ماٺ ڪرائڻ لا چوندي هئي ته پٽ جلدي هلنداسين.
عنايت خاتون ڪئمپ ۾ ڪجهه ڏينهن اڳ آئي هئي، جنهن جي ننهن پيٽ سان هئي ۽ وڳوڙين انهي کي باهه ۾ ساڙي ڇڏيو ۽ سندس پٽ رستي ۾ ئي موت جي ور چڙهي ويو، جنهن جو لاش شام جو گهر پهتو. تنهن کانپوءِ عنايت خاتون ايترو رني جو هن جي اکين جو نور چٽ ٿي ويو، پوءِ هن کي ڀاءُ ڪئمپ وٺي آيو، جتي هو پنهنجي مرڻ لاءِ دعا گهرڻ لڳي پر موت هن کي اڃا نصيب نه ٿيو هو.
نوجوان ڇوڪرين مان ڪيتريون اهڙيون هيون، جيڪي پنهنجيون لڄون بچائي نه سگهيون ۽ گهڻن کي اهو خوف هو ته اهي هتي غير محفوظ آهن، وڳوڙي ڪنهن وقت به ڪئمپ تي حملو ڪري سگهيا ٿي. زينت ڪلهه ئي هن ڪئمپ ۾ شامل ٿي هئي، جنهن جو مڙس ماستر هو ۽ هن کي سندس ئي گهر ۾ وڳوڙين ڪهاڙين جا ڌڪ هڻي سسيءَ ڌڙ کان ڌار ڪري ڇڏي هئي پوءِ زينت جي لڄ لٽي هن جي نازڪ عضوي تي ڏنڀ ڏئي کيس بيهوش ڇڏي فرار ٿي ويا. جڏهن زينت کي هوش آيو ته هو ڪئمپ ۾ هئي، جتي هن جي چوڌاري ڪيترائي اوپرا چهرا هئا، زينت جي شادي کي اڃا 3 مهينا ئي مس ٿيا هئا ۽ مڙس کي لڳل ڪهاڙين جا ڌڪ هو پاڻ به محسوس ڪندي هئي.
ڪئمپ ۾ ڪافي زخمي به هئا، جن جو انڌومنڊو علاج ٿي رهيو هو، گهڻين ماين ڪئمپ ۾ ئي ٻار ڄڻيا ۽ گهڻيون ئي موت حوالي ٿيون. وڳوڙي رام جي نالي تي ماڻهن جو رت وهائي رهيا هئا. ڪٿي ڪٿي ڪئمپن تي وڳوڙين جي حملن جون خبرون به اچي رهيون هيون ۽ اتان ڇوڪرين کي اغوا ڪري مندرن ۾ زوري شاديون رچايون ويون. ڊاڪٽر احمد علي کي انهي ڪري زهريلي انجيڪشن هڻي ماريو ويو، ڇاڪاڻ ته هن زخمين جو علاج پئي ڪيو. رات جي ڪاراڻ سڄي شهر جي گهٽين ۾ ائين پکڙجي چڪي هئي، جيئن وڳوڙي شهرين کي مارڻ لاءِ شهر جي هر گهٽي ۾ پکڙيل هئا. شهر جون بتيون روشن ٿيڻ لڳيون، زليخا کي رات ٿيڻ جو ڪو خاص احساس نه ٿيو، اڪرم چريو وري اٿيو ۽ ڪئمپ ۾ روشن ٿيل بتين ڏانهن چتائي ڏسڻ لڳو ۽ چوڻ لڳو “اسان کي روشني گهرجي. ڪٿي آهي روشني؟ ها! هي روشني آهي... اهڙي روشني گهرجي، منهنجي ڌيءَ جي گڏي لاءِ ٿوري روشني گهرجي.... ۽ ها ڪجهه انڌن کي به روشني گهرجي، جيڪي انسان جي وهندڙ رت کي نٿا ڏسن، منهنجي ڌيءَ جي رت کي نٿا ڏسي سگهن.” هو زليخا ڏانهن وريو، ته ڪئمپ ۾ اوچتو ڀاڄ پئجي ويئي، هر ماڻهو کي پنهنجي سر جي اچي لڳي، ڪئمپ ۾ وڳوڙي ڪاهي پيا ۽ ڪئمپ تي حملو ٿي ويو. هنن جي رستي ۾ جيڪو آيو ٿئي، ته ڪات، ڪهاڙن انهن جي جسمن مان ساهه جي ڏوري ڌار ٿي ڪري ڇڏي. زليخا گهٻرائڻ لڳي، اڪرم چريي کي زليخا ٻانهن مان جهلي ڀڄڻ جي ڪئي پر هو اتان نه چريو ۽ اهو تماشو ڏسڻ لڳو. ايتري ۾ هڪ ٿلهي ۽ گنجي وڳوڙي زليخا جي چني ۾ هٿ وجهي چني سرڪائي ورتي، هو خوف ۾ پيلي ٿي ويئي، اڪرم چريي جي چهري تي ڪئين ڪاوڙ جون ريکائون اڀرڻ لڳيون، هن زليخا کي ڇڏائڻ لاءِ وڳوڙي جي گلي ۾ هٿ وڌا، وڳوڙي پنهنجا هٿ زليخا مان ڍارا ڪيا ۽ هن جو تيز ڌار وارو خنجر اڪرم چريي جي سسيءَ تي ڦري ويو ۽ هن جي رڙ نڙي ۾ ئي اٽڪي پئي. سندس ڪڇ ۾ پيل گڏي هيٺ پٽ تي ڪري ماڻهن جي پيرن هيٺ لتاڙجي وئي ۽ هن جو هٿ پنهنجي ڌيءَ جي گڏي تائين پهچڻ کان اڳ ۾ ڪيترن ئي پيرن هيٺ چيڀاٽجي زخمي ٿي پيو پر گڏي تائين نه پهچي سگهيو ۽ هو ڦٿڪي ڦٿڪي مري ويو.
زليخا ڪئمپ کان ٻاهر نڪري ڊوڙڻ لڳي، پر هن کي ائين لڳو ته ڪير سندس پٺيان اچي رهيو آهي، هو شهر جي ويران رستن تي مسلسل ڊوڙندي رهي، پوءِ ڊوڙندي ڊوڙندي هو پريان ڪچي آبادي ڏانهن نڪري آئي، هن جون وکون آهستي ٿيڻ لڳيون. ڪچي آبادي ۾ لائيٽ نه هجڻ ڪري مڪمل اونداهي هئي، هو ڊجندي هڪ اهڙي بند گهٽي ۾ داخل ٿي جتان نڪرڻ جو گس نه هو، هو بند گهٽي جي ڀت سان ٽيڪ لڳائي ويهي رهي، اڃا هن تي خوف طاري هو ۽ اڪرم چريي جي موت وارو منظر هن جي اکين آڏو ڦرڻ لڳو، انهي مهل هو سڄي ڏڪي ٿئي وئي. ڪجهه دير کانپوءِ هن جي ساهه جڏهن هڪ سريکا ٿيا ته هن محسوس ڪيو ته گهٽي جي ٻنهي پاسي گهرن جون قطارون آهن، گهر جي درين جي ٽٽل تاڪن مان بتين جي جهيڻي روشني ظاهر ٿي رهي هئي پر اها ايتري نه هئي جو گهٽي کي روشن ڪري سگهي. هن جي ساڄي هٿ تي پهريون گهر هو جيڪو هن کي بلڪل ويجهو هو پر انهي مان ڪا به روشني ٻاهر نٿي آئي، پگهر هن جي جسم کي آلو ڪري ڇڏيو هو، هن پنهنجيون ٻئي ٻانهون ڇاتي تي ڏئي ڇڏيون. هن کي اهو ڊپ ٿيڻ لڳو ته ڪو ماڻهو گهر مان نڪرندو ۽ هن کي ماري ڇڏيندو. هن پنهنجيون نظرون انهي بند گلي ۾ ڊوڙايون پراتي ڪير به موجود نه هو، پريان کان ڪتن جي ڀونڪڻ جو آواز آيو پئي، ايتري ۾ ڪنهن جي پيرن جو آواز هن جي ڪنن تي پيو، هن محسوس ڪيو ته انهن پيرن جو رخ انهي گلي ڏانهن آهي، ڪجهه دير کانپوءِ گهٽي ۾ روشني ٿيڻ لڳي، هن کي لڳو ته وڳوڙي هتي پهچي ويا آهن پر گهٽي ۾ هڪ پوڙهي ظاهر ٿي، جنهن جي هٿ ۾ بتي هئي. جيڪا زليخا جي ويجهو ٿيندي وئي، اها پوڙهي انهي گهر جي در کي اچي بيٺي جيڪو زليخا کي ويجهو هو، زليخا خوف وچان ڀت ۾گهڙڻ لڳي ۽ انهي دوران اتي چرپر ٿي پوڙهي بتي کي هيڏانهن هوڏانهن گهمايو ته بتي جي روشني زليخا جي چهري تي وڃي پئي. پوڙهي جيئن ئي بتي کڻي زليخا ڏانهن وڌائي ته پوڙهي جو گهنجن سان ڀريل چهرو ظاهر ٿيو ۽ زليخا جي چهري تي خوف وچان اڀري آيل پگهر جا ڦڙا بتي جي روشني ۾ چمڪڻ لڳا.
“تون ڪير آهين؟” پوڙهي اوريان ايندي پڇيو، زليخا جي چهري تي خوف جا پاڇا لهندا ۽ چڙهندا ويا. هن کان آواز نٿي نڪتو.
“آئون توکي ڪجهه ڪونه ڪنديس،”پوڙهي هن کي آٿت ڏيندي چيو،” تون منهنجي ڌيءَ جهڙي آهين،” پوڙهي ائين چئي وڌيڪ ويجهو ٿيندي وئي ۽ هن زليخا جي مٿي تي هٿ رکي کيس گهر هلڻ لاءِ چيو.
“تون گهٻرائي نه، هليا منهنجي گهر هل توکي ڪجهه ڪونه ٿيندو” زليخا جو ڊپ ڪجهه گهٽ ٿيو ۽ هو اٿي بيٺي، پوڙهي گهر جو در کوليو ۽ هن کي اندر اچڻ لاءِ چيو. زليخا گهٻرائيندي اندر آئي ۽ گهر کي وائڙي ٿي ڏسڻ لڳي ۽ پوءِ پوڙهي زليخا کي کٽ تي ويهڻ لاءِ چيو، هو گهٻرائيندي کٽ تي ويٺي پوڙهي مائي هن لاءِ پاڻي آندو، هن پاڻي هڪ ساهي ۾ ختم ڪيو.
“تون ڪير آهين؟ ۽ هتي ڪيئن پهتي آهين؟” زليخا ڪو به جواب نه ڏنو ۽ پوڙهي کي ڏسندي رهي، پوڙهي زليخا کان وري پڇيو
“تون هتي ڪيئن پهتين؟”
“آئون... آئون ... ڪئمپ ۾ وڳوڙي اچي ويا هئا، آئون اتان ڀڄي نڪتي آهيان ۽ .. ۽” ... هن جا لفظ نڙي ۾ اٽڪي پيا، ڪجهه دير لاءِ ٻئي ڄڻيون ماٺ رهيون.
“تون ويهه آئون تنهنجي لاءِ ماني کڻي اچان.” ساعت ۾ پوڙهي ماني کڻي آئي ۽ زليخان ماني کائڻ لڳي، هن ماني کائي دنگ ڪيو ته پوڙهي کان زليخا پڇيو.
“تون هيتري رات جو ڪيڏانهن وئي هئين؟” پوڙهي کان زليخا پڇيو.
“آئون پنهنجي ڌيءَ سان ملڻ وئي هيس” پوڙهي جواب ڏنو.
“ڪٿي رهندي آهي، تنهنجي ڌيءَ جو تون رات جو ملڻ وئي هئين؟”
“هو هوڏانهن قبرستان آهي نه اتي رهندي آهي” پوڙهي وراڻيو.
“ قبرستان ۾ پر .... “
“ها! قبرستان ۾ رهندي آهي، اتي ئي هن جي قبر آهي. آئون هن سان روز رات جو ملڻ ويندي آهيان” پوڙهي زليخا جي ڳالهه کي ڪٽيندي جواب ڏنو.
“ڇو تنهنجي ڌيءَ کي ڇا ٿيو؟ “
“تون جنهن کٽ تي ويٺي آهين، انهي کٽ تي وڳوڙين منهنجي ڪنواري ڌيءَ جي لڄ لٽي ۽ هن کي ماري ڇڏيو. انهي مهل پوڙهي جي ٿڪل اکين مان لڙڪ ٽمڻ لڳا، هن پنهنجي چُني سان لڙڪ اگهيا ۽ وري ڳالهائڻ لڳي
“هو به تو جهڙي هئي، ساڳيون اکيون ۽ نڪ نقش، اهڙا ئي هئا، تون به انهن جي ستايل آهين، خدا انهن تي عذاب آڻيندو، آئون هتي اڪيلي رهندي آهيان. تون چاهين ته رهي سگهين ٿي. تون منهنجي ڌيءَ جهڙي آهين، رات ڪافي ٿي وئي آهي تون هاڻي آرام ڪر.”
انهي و قت پاڙي ۾ گوڙ شروع ٿي ويو، پوڙهي پنهنجي گهر جي تاڪ مان ڏٺو ته گهرن کي باهه لڳي پئي هئي. وڳوڙي اتي به پهچي ويا، پوڙهي جهٽ ۾ در بند ڪيو. زليخا جي چهري تي گهٻراهٽ واضح ٿيڻ لڳي، پر انهي مهل ڀڄڻ جو ڪو به رستو نه هو، اوچتو گهر جي در جو تاڪ ٽٽو ۽ پوڙهي کي وڳوڙي ڌڪو ڏئي اندر گهڙي آيا. زليخا ڏٺو ته انهن ٽنهي وڳوڙين ۾ اهو گنجو ۽ ٿلهو وڳوڙي به هو، جنهن اڪرم چريي جي سسي تي خنجر وهايو هو، جيڪو هن جي هٿ ۾ هو ۽ رت سان ٻڏل هو. هن جون اکيون رت هاڻي ٻوٽي وانگر پئي لڳيون.
ٻيا وڳوڙي گنجي جي اشاري تي زليخا ڏانهن وڌيا. هن ڀڄڻ جي ڪوشش ڪئي پر وڳوڙين جي ٻانهن جي گرفت زليخا کان وڌيڪ مضبوط هئي. فرش تي ڪريل پوڙهي هٿن جي سهاري تي اٿڻ لڳي ۽ زليخاکي بچائڻ لاءِ اڳتي وڌي پر انهي کان اڳ گنجي وڳوڙي جو خنجر پوڙهي جي پيٽ کي چريندو سندس آنڊن ۾ گچي ويو ۽ پوڙهي اتي جو اتي ٺري وئي. وڳوڙين زليخا کي کٽ تي ليٽائي سندس هٿن کي قابو ڪيو، زليخا ڇڙيون هڻندي ۽ رڙيون ڪندي رهي. پوءِ گنجو وڳوڙي زليخا مٿان چڙهي ويٺو ۽ هن جي ڇاتين کي پنهنجي هٿن سان مهٽڻ لڳو. آهستي آهستي هن جا هٿ زليخا جي سلوار ڏانهن وڌيا. وڳوڙي هن جي اڳٺ جون ڳنڍون کولي سلوار هيٺ سرڪائي ڇڏي ۽ زليخا جو هانوءَ ڏاريندڙ رڙيون انهن وڳوڙين جي ٽهڪن ۾ دٻجي ويون.