غالب ملڪاڻي
BRIEF INTRODUCTION
غالب ملڪاڻي
(1932-2008)[/b]
پورو نالو: احمد مجتبيٰ
ادبي نالو: غالب ملڪاڻي
ولديت: مخدوم غلام احمد
جنم تاريخ: 15 مئي 1932ع وفات: 21 جنوري 2008ع.
جنم هنڌ: ملڪاڻي شريف دادو
تعليم: فارسي، عربي، مئٽرڪ
ڌنڌو: زميندار، مفتي ۽ عالم
شاعري جي شروعات: 1945ع
ڇپيل ڪتاب: ماڪ ڦڙا، (شاعري ۽ شاعري تاريخ)
شهاب ثاقب (اردو ۾)، برڪات نقشبندي (اردو ۾)
ڇپائي هيٺ ڪتاب: انوار قدسيه
فلسفي جي تاريخ ۽ ٻيا تقريبن 50 کن سنڌي ڪتاب (يادگيريون) منهنجي آتم ڪهاڻي
انعام ۽ اڪرام: ڊاڪٽر علامه عمر بن محمد دائود پوٽي، شاهه صاحب جي بيت تي پنج سو روپيه انعام ڏنو.
سوال: پنهنجي ننڍپڻ جي باري ۾ ڪجهه ٻڌايو؟
جواب: مان ننڍي هوندي کان ئي پنهنجي والد محترم مخدوم غلام احمد جي شفقت جي سائي هيٺ هوندو هوس، هو اڪثر ڪري پنهنجي خانگاهه ۾ ئي هوندو هو. سندس مريد ۽ خليفا گهڻا هوندا هئا، جيڪي هر وقت هن جي خدمت ۾ حاضر هوندا هئا. مان به انهن ۾ شامل هوندو هوس، منهنجي اها خواهش هوندي هئي ته بابا سائين جي خدمت گهڻي کان گهڻي ڪيان ۽ ثواب حاصل ڪيان. مونکي ڇهن سالن جي عمر ۾ حافظ محمد ابراهيم وٽ ويهاريو ويو، جنهن کان مون سال کن ۾ ئي قرآن جي تعليم مڪمل ڪري ورتي، ان کان پوءِ منهنجي والد ڇاڻي شاهه آباد محلي جي هڪڙي عالم نالي مولوي جمال الدين کي منهنجو استاد مقرر ڪيو. جنهن کان مون، فارسي سکي ۽ مون فارسي سڪندر نامي تائين مولوي صاحب وٽ ئي پڙهي ۽ ان کان پوءِ فارسي جا ٻيا ڪتاب مون پنهنجي والد کان پڙهيا. عربي به مولوي جمال الدين وٽ پڙهيم. ان کان علاوه ان وقت حافظ محمد احسن چنه محمدن اسڪول ملڪاڻي شريف ۾ هيڊ معلم جون خدمتون سرانجام ڏيئي رهيو هو ۽ ان ئي اسڪول ۾ سنڌي به سکي ورتم، اهڙي ريت هڪ بجي تائين اسڪول ۾ سنڌي پڙهندو هئس ۽ وري ٽين وڳي کان ڇهين وڳي تائين عربي جا ڪتاب پڙهندو هئس. ان وقت شرح جامي ۽ نورالانوار عربي گرامر جا مشهور ڪتاب هوندا هئا، خير ان کان پوءِ به جڏهن منهنجي علم جي پياس نه اجهي ته مون سجاول جو رخ رکيو، جتي مولوي حامد الله صاحب سجاولي جي وڏي هاڪ هوندي هئي. ان وٽ پڙهڻ لڳس. اتان فارغ ٿي گهر واپس ورڻ بدران علم جي پياس اجهائڻ لاءِ اڃان به اڳتي ڪاهيم ۽ ان وقت جي مشهور عالم مولوي تاج محمد وٽ وڃي نڪتس مولوي تاج محمد بدين شهر ڀرسان ”رپ“ نالي شهر کان چار ڪوهه پري هڪڙي ڳوٺ ۾ رهندو هو. اتان فارغ ٿي پنهنجي ڳوٺ ”ملڪاڻي شريف“ آيس ۽ باقي تعليم محترم محمد سليمان ميمڻ وٽ وٺڻ لڳس.
سوال: جڏهن توهان ايڏا ڪشالا ڪاٽي، پري پري علم جي تلاش ۾ ويو، ته پوءِ توهان کي ته ٻاهرئين ملڪ (ولايت) به وڃڻ گهربو هو؟
جواب: منهنجي والد صاحب جي خواهش هئي ته مان ولايت وڃي علم پرائي اچان، نه فقط ايترو پر ڪجهه ملڪ ڏسي، گهمي اچان ۽ ان کان علاوه اتان جي عالمن کان علم جا خزانا کڻي اچان، پر اصل ۾ وقت ۽ حالتن اجازت ئي نه ڏني، جو ٻاهر نڪري سگهان.
سوال: توهان جي تعليم جي مڪمل ٿيڻ کان پوءِ، اوهان جي دستار بندي ڪنهن ڪئي؟
جواب: منهنجي تعليم جي مڪمل ٿيڻ بعد، منهنجي والد صاحب ئي پنهنجي هٿن مبارڪن سان منهنجي دستاربندي ڪئي، جيڪو يادگار ڏينهن اڄ به مون کي ياد آهي.
سوال: اوهان جي شاعري جي ابتدا ڪيئن ٿي؟ ۽ اهي ڪهڙا محرڪ هئا، جنهن اوهان کي شاعري جي دنيا سان روشناس ڪرايو؟
جواب: اصل ۾ جنهن وقت مان محمدن اسڪول آف ملڪاڻي شريف ۾ پڙهندو هوس، ان وقت حافظ محمد احسن چنه صاحب به اتي هئو، ان ڪري مون تي حافظ صاحب جو وڏو اثر رهيو آهي، حافظ صاحب سنڌ جو ناميارو شاعر هو. جنهن وٽ سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ جا شعرا اڪرام ايندا رهندا هئا ۽ ان وقت هر هفتي ادبي مشاعرو منعقد ٿيندو هو ۽ مجلسون ٿيندون هيون، ان کان علاوه جمعي جي ڏينهن ڪونه ڪو ميڙاڪو متل هوندو هو. اسڪول جو نائب معلم علي حيدر (حيدري) هيو ۽ هي به سٺو شاعر هو. جهڙي ريت انهن شاعرن جي رغبت ڏيارڻ تي مون کي شاعري جو شوق جاڳيو ۽ مان ٻن ٽن سالن تائين، ڪافي ڪلام چيو ۽ چڱيرو شاعر ٿي ويس، پر اڃا علم جو پنڌ پري هيو. انهي ئي دور ۾ حيدرآباد جي برک شاعر استاد محمد بخش ”واصف“ سان ڏيٺ ويٺ ٿي.
سوال: اوهان جو شاعري ۾ ڪو استاد ۽ رهبر ته هوندو؟
جواب: شاعري ۾ منهنجو استاد ۽ رهبر محترم محمد بخش واصف ئي هيو. جنهن کان مون گهڻو ڪجهه پرايو.
سوال: اوهان پنهنجي دور ۾ ڪهڙيون ادبي تنظيمون هلايون؟
جواب: 1952/1953ع ۾ حافظم محمد احسن چنه ۽ قاضي محمد قاسم جن ”انجمن آفتاب دادو“ جو بنياد وڌو، ان جو پهريون جنرل سيڪريٽري حافظ صاحب هو، ۽ جڏهن ٻن سالن کان پوءِ حافظ صاحب حج تي ويو ته اها خدمت مون کي ڏيڻي پئي. اسان جو صدر ”ضيا الدين ”بلبل“ هو. ان وقت شهر دادو جي ٻن گهرن دوستن علي احمد قريشي ۽ تاج ”صحرائي“ سنڌي ادبي سنگت دادو جو بنياد وڌو ۽ اهڙي ريت مان ٻه سال ادبي سنگت دادو جو جنرل سيڪريٽري جي عهدي تي رهيس ۽ ڪافي مشاعرا ۽ محفلون به ڪرايم، انجمن آفتاب، سنڌي ادبي سنگت ۽ ان کان علاوه هڪڙي تنظيم ”جوهر ادب“ لاءِ به خدمتون سرانجام ڏنم.
سوال: چيو ٿو وڃي ته توهان ڪجهه سال گوشي نشيني اختيار ڪئي ۽ سڀ مصروفيتون ڇڏي ويو!؟
جواب: اهو بلڪل سچ آهي، ڇو ته مون کي ياد آهي ته اهو جنرل ايوب خان جو دور هو ۽ ماڻهن جو لاڙو سياست ڏانهن وڌي ويو هو ۽ علم ۽ ادب ڏانهن ماڻهن جو ڪو خاص ڌيان نه رهيو هو. ان ڪري قدر ناشناسي کي ڏسي مون 12/14 سال سبڪدوش ٿي گوشي نشيني ۾ گذاريو. پر بعد ۾ وري ڪن دوستن جي مشوري سان بزم غالب جي نالي سان ادبي تنظيم جو بنياد وڌو، جا اڄ تائين قائم و دائم آهي.
سوال: ”ادب“ جي معنيٰ ڇا آهي؟
جواب: عربي مستند ڪتابن ”ادب“ جي هيٺين وصف لکي آهي، ته ادب اهو علم آهي جنهن سان اديب لکڻ، پڙهڻ ۽ ڳالهائڻ ۾ خطا کان محفوظ رهي.
سوال: شاعري ڇا آهي؟
جواب: شاعري جي معنيٰ آهي، ”صاحب شعور“ شاعري دل جي وندر آهي ۽ شاعر جي طبيعت جي لاڙن جي خبر به پوي ٿي، شاعري اصل ۾ عربن جي ميراث آهي. پهريون شاعر ڏاڏو آدم عليه السلام هو. جنهن پنهنجي پٽ هابيل جي قتل تي مرثيو لکيو هو. مولانا شبلي نعماني جي قول موجب ته:
”شاعري عرب جي ميراث آهي“
عرب جي اڻپڙهيل ماڻهن ۾ سٺا شاعر پيدا ٿيا. جن اهڙا شعر چيا جو عقل دنگ رهيو وڃي، انهن ۾ المتنبي، امرالقيس، اچي وڃن ٿا. عرب کان پوءِ شاعري ايران ۾ آئي ۽ بعد ۾ وري سنڌ ۽ هند اندر اچي پهتي.
اصل شاعري تفريح طبع جو نانءُ ناهي. پر شاعري سان جاهل ۽ ڪمزور قوم کي به مٿي کڻي لائق ۽ معزز بڻائي سگهجي ٿو.
سوال: اوهان جي پسنديده صنف ڪهڙي آهي؟
جواب: منهنجي پسنديده صنف غزل آهي، ان حساب سان توهان کي هتي وضاحت سان ٻڌائيندو هلان ته فارسي جا شاعر، اصل ۾ شاعري جا استاد آهن. فارسي هڪ سلوڻي ۽ سهڻي ٻولي آهي، ان فارسي جي ميٺاج کي ڏسي منهنجي دل به غزل ڏانهن راغب ٿي.
سوال: اسان وٽ غزل تمام گهڻو لکيو ٿو وڃي، ان جا ڪهڙا ڪارڻ آهن؟
جواب: ان جا ڪيئي ڪارڻ ٿي سگهن ٿا پر منهنجي نظر ۾ غزل جي شاعري ٻي شاعري کان عروض جي بندشن اندر آهي ۽ غزل بحر ۽ وزن کان سواءِ نه ٿو لکي سگهجي ۽ ٻي شاعري بغير وزن جي لکي سگهجي ٿي، جيئن نثري نظم، آزاد نظم وغيره.
سوال: موجود دور جي شاعري اوهان جي نظر مان گذرندي هوندي، اوهان اهو فرمايو ته اڄڪلهه سينيئر اديبن ۾ ڪهڙا شاعر سٺو لکن ٿا؟
جواب: ادا سٺو لکڻ وارا ته هاڻي آهن ئي ڪونه، پر اڃا به ڪي ڪاپڙي آهن، جيڪي لکن ٿا ۽ سٺو لکن ٿا. انهن ۾، تاجل بيوس، شمشير الحيدري، امداد حسيني، تاج بلوچ، سرڪش سنڌي، احسن الهاشمي ۽ الهنواز رڪڻائي اچي وڃن ٿا.
سوال: ڇا اوهان ڪهاڻيون يا ڪو ناول لکيو آهي؟
جواب: نه ادا، نه ئي مون ڪا ڪهاڻي لکي آهي ۽ نه ئي وري ڪو ناول، مون لاءِ اهي شيون ڪابه حيثيت نه ٿيون رکن، ۽ مون جهڙي عالم کي زيب نه ٿيون ڏين.
سوال: شاعري لکڻ ويل اوهان ڪهڙِ ي ڪيفيت مان گذرندا آهيو يا اوهان ڇا محسوس ڪندا آهيو؟
جواب: جڏهن مان ڪاغذ ۽ قلم کڻي شعر لکندو آهيان ته خبر ڪانه پوندي آهي ۽ مان شعر لکندو آهيان. ان ويل قافيه ۽ رديف منهنجي اڳيان ڦرندا رهندا آهن ۽ نتيجي ۾ مان گهڻو لکي ويندو آهيان ۽ وقت جي خبر ئي ڪانه پوندي آهي.
سوال: علم عروض جي اهميت جي باري ۾ ڪجهه ٻڌايو؟
جواب: علم عروض بلڪل شاعري لاءِ ضروري آهي، جهڙي طرح هر فن ۾ علم جا قائدا قوانين مقرر ٿيل آهن. اهڙي طرح علم عروض به قوانين ۽ قائدن ۾ هوندو آهي، علم جي بندش کان ٻاهر چيل شعر کي مان شعر نه ٿو چئي سگهان.
سوال: ”تنقيد“ جي صحيح معنيٰ ڇا آهي؟ ڇا صحيح تنقيد جو اسان وٽ پورو حق ادا ٿئي ٿو؟
جواب: ”تنقيد“ جا ٻه قسم آهن.
1. تنقيد براءِ اصلاح، 2. تنقيد براءِ تخريب.
اصلاحي تنقيد تمام ضروري آهي. پر ان لاءِ نقاد کي علم جي ضرورت پوي ٿي. جهڙو تهڙو پڙهيو تنقيد براءِ اصلاح نه ٿو ڪري سگهي. باقي تنقيد براءِ تخريب ته هر ڪو پنهنجي مخالف لاءِ ڪري سگهي ٿو.
سوال: اوهان کي فارسي سان ڪافي لڳاءُ آهي ۽ رهيو به؟ اوهان ڇا فارسي ۾ ڪجهه لکيو آهي ۽ ڇا اوهان جي فارسي شاعرن سان ڪا خط و ڪتابت رهي آهي؟
جواب: جي ها! منهنجو فارسي سان بيحد لڳاءُ آهي ۽ ان ۾ پورو ديوان لکيو اٿم.. منهنجي خواجه حاجي هاشم جان سرهندي، خواجه محمد حسن جان سرهندي رح عليه جي ننڍي ڀاءُ سان خط و ڪتابت رهي آهي.
سوال: زندگي جو ڪهڙو واقعو جيڪو اوهان جي ذهن مان نه نڪرندو هجي؟
جواب: منهنجي زندگي جو دردناڪ واقعو ۽ ايذائيندڙ اهو ڏينهن هو، جنهن ڏينهن منهنجو والد هن فاني دنيا مان لاڏاڻو ڪري ويو. جنازي کي غسل ڏيڻ وقت مان پيرن ۾ چنبڙي، پيرن کي بوسا ڏيندو رهيس. وفات جي ان واقعي مون کي گهرو صدمو ڏنو.
سوال: زندگي جي باري ۾ ڪجهه ٻڌايو؟
جواب: زندگي هڪ خواب آهي، ٻيو ته زندگي زنده دلي جو نانءُ آهي. انسان زندگي ۾ جيڪڏهن زنده دل ناهي ته اهو مردي کان به وڌيڪ بيڪار آهي. زندگي جو مقصد، خلق خدا جي خدمت ڪرڻ، ڇو ته انسان هتي، هن زماني ۾ مسافر ٿي آيو آهي، الله جو به اهوئي فرمان آهي ته ”مون جن ۽ انسان عبادت واسطي خلقيا آهن.“
سوال: ڪائنات ڇا آهي؟
جواب: ڪائنات الله جي اها پراسرار تخليق آهي جنهن جي متعلق ڪنهن ڏاهي چيو ته: من مي دانم که من نمي دانم.
يعني: ”مان اهو ٿو ڄاڻان ته مان ڪجهه به نه ٿو ڄاڻان“ باقي ايتري اسان کي خبر آهي ته اسين مسلمان آهيون ۽ هن ڪائنات جو خالق، وحده لاشريڪ هڪ الله آهي.
سوال: جيڪڏهن شاعر نه هجو ها ته ڇا هجو ها؟
جواب: مان فطري شاعر آهيان، پر جيڪڏهن فطرت ۾ شاعري نه هجي ها ته مان مذهبي عالم هجان ها ۽ هن وقت به آهيان، منهنجي فتويٰ دور دراز جي ملڪن تائين هلي ٿي، خاص ڪري ورثي جي علم ۾ مون کي خاص مهارت حاصل آهي.
سوال: اوهان جي رهجي ويل تمنا؟
جواب: منهنجي هڪڙي خواهش آهي سا هي آهي ته مون جيڪي ڪتاب لکيا آهن. پنهنجي حياتي ۾ شايع ڪرائي وڃان. مون تقريبن 50 کن ڪتاب لکيا آهن ۽ منهنجي شاعري ۾ ديوان الف – ب وار ترتيب ڏنل آهن.
سوال: اوهان کي سنڌي قوم جو آئندو ڪيئن ٿو نظر اچي؟
جواب: مان پوري اعتماد سان چوان ٿو ته سنڌي قوم جو مستقبل روشن آهي. هينئر وقتي اسين مشڪلاتن جي شڪار آهيون، پر جيڪڏهن سنڌي پاڻ ۾ ٻڌي ڪري هڪ فڪر ڪري هلندا ته سنڌ کي ڪير به لوڏي نه ٿو سگهي. اسان جا اوليا، سچل، ڀٽائي، قلندر اسان کي مردانگي جو سبق ڏين ٿا. اسان ته اها قوم آهيون. جيڪا عربن کي پڙهائيندي هئي. بايزيد بسطامي جو استاد / مرشد سيوهڻ جو ابو علي سنڌي هو.
سوال: شاعري لاءِ عشق ڪيترو ضروري آهي؟
جواب: شاعري جا ٽي قسم آهن.
1. صوفيانه شاعري، 2. قومي شاعري، 3. مجازي شاعري
مجازي شاعري ۾ مجاز عشق جي ضرورت پوي ٿي ۽ وري صوفيانه شاعري ۾ حقيقي عشق جي ۽ جڏهن ته قومي شاعري ۾ قوم کي سجاڳ ڪرڻ لاءِ ڪجهه سياسي سرگرمين جي به ضرورت پوندي آهي، اهي ماڻهوءَ کي اتساهينديون آهن، ان ڪري عشق ته هر صورت ۾ ضروري آهي.
سوال: اوهان جو ڪو پيغام؟
جواب: حقوق الله ۽ حقوق العباد جي پوئواري ڪئي وڃي.
[b]غزل[/b]
زمانو زيب پنهنجو اڄ ڇڏي بي زيب ٿي ويو آ،
پريشان حال انسان اڄ ڏسو لاريب ٿي ويو آ.
زمين ۽ آسمان ساڳيا، ستارا ڪهڪشان ساڳيا،
مگر دنيا جو چرخو، بدنما ازغيب ٿي ويو آ.
شرافت ناهي شاهن ۾، گداگر گند ۾ آهن،
شريفن کي شرافت سان گذارڻ عيب ٿي ويو آ.
گڏهه گهگير ۽ گهوڙا، سڏائين سيٺ ٿا اڄ ڪلهه،
چڱن چوکن جو اڄ پئسي کان خالي جيب ٿي ويو آ.
نه ٿو ڪنهن کي سڃاڻي ڪو، وطن ۾ اجنبي آهيون،
وطن پنهنجو اسان لاءِ گويا سرانديب ٿي ويو.
چوڻ سچ شان آ شاعر جو، ”غالب“ هر زماني ۾،
چوڻ سچ پنهنجي پيرن جو سدا پازيب ٿي ويو آ.