مهاڳ
لياري ندي جي کاٽيءَ دوران ان ۾ هيٺ هڪ پل ظاهر ٿي. مان اتان لنگهيندي ان پل کي ڏسندو هيس. اها پراڻي پل جيڪا پٿرن جي ٺهيل هئي، پنهنجي اصلوڪي حالت ۾ ڏسجي رهي هئي. ان ۾ ڪمانيءَ جهڙا در هيا، جيڪي ڀيمن تي بيٺل هيا.
پل ڏسي مون اندازو لڳايو، ضرور ٻن کان اڍائي سئو سالن تائين پراڻي هوندي انگريز دور ۾ ان پل تان ڪيترائي ماڻهو لنگهيا هوندا، آمدرفت لاءِ استعمال ڪيو ويو هوندو. اهڙو خيال اچڻ شرط ذهن ۾ پراڻي ڪراچيءَ جو تصور اچي ويو.
مون سوچيو ان تي ناول لکان، جنهن ۾ ڪراچيءَ جي گذريل وقت جو ذڪر هجي. اها ڪراچي جيڪا هاڻي واري ڪراچيءَ کان مختلف هئي.
سٺ واري ڏهاڪي ۾ ڪراچي اچڻ ٿيندو هيو. منهنجي ذهن ۾ اها ڪراچي هئي، ٽرام، ڪيبري ڊانسز، شرابخانا، وڪٽوريا بگيون، اڌ اگهاڙا سياح، نپيئر روڊ ۽ صاف سٿرا رستا جن تي سدائين مينهن جون بوندون وسنديون هيون.
ڪراچيءَ جي پراڻي تاريخ ڳولهڻ لاءِ ڪتابن جي ضرورت پئي. ڪجهه ڪتاب مليا جن ۾ ڪراچي جي انگريز دور واري وقت جو ذڪر هيو پر گل حسن ڪلمتيءَ جي ڪتاب “ڪراچي سنڌ جي مارئي” ان کوٽ کي پورو ڪيو. گل حسن ڪلمتيءَ ڪمال ڪيو آهي. هن ڪراچيءَ جي وارثي ڪندي، ان کي ڪوزي ۾ سمايو آهي، ڪوزي مان ڍڪ ڀريو ۽ ڪراچي توهان جي اندر سمائجي ويندي.
مون ڪراچيءَ جو تصوراتي پس منظر ٺاهيو ۽ ان ۾ اهڙن ڪردارن جي تخليق ڪئي جيڪي علامتي ۽ سرئلسٽڪ هيا. ناول کي خوابناڪ ۽ سحرانگيز ماحول ۾ لکڻ جي ڪوشش ڪئي. مون ماضيءَ ۾ وڃي اهي واقعا ۽ ڪردار جيئرا ڪيا جن جو سنڌ جي مستقبل تي اثر هيو.
مون ان وقت جي ڪراچيءَ کي هاڻوڪي ڪراچيءَ کان بهتر محسوس ڪيو. ڇو جو هاڻي ڪراچيءَ ۾ قتل عام آهي، آپگهاتي ڌماڪن ۽ لساني تنظيم جيڪو قهر ڪيو، شايد سنڌ ان ظلم جا داغ ڪڏهن ڌوئي نه سگهي.
مون ٻه سال اڳ ناول جا ڇهه باب لکيا هيا ۽ پوءِ مايوس ٿي ڊائريءَ کي ڪنڊ ۾ اڇلائي ڇڏيو هيو، خبر نه آهي اهو احساس ڪيئن پيدا ٿيو ته لکڻ فضول آهي، وقت برباد ڪرڻ آهي، جيڪر اهو وقت مان ميڊيڪل کي ڏيان ته سجايو ٿيندو، ان عرصي ۾ مون ميڊيڪل جا تحقيقي مضمون لکيا ۽ ڪجهه وقت پهريان واندو ٿيس، ڪرڻ لاءِ ڪو ڪم نه هيو، بي چين ٿي ويس.
سوچون ماکيءَ جون مکيون آهن يا اهي ماکي ٺاهينديون، يا ڏنگينديون، مون انهن جا ڏنگ پنهنجي وجود تي محسوس ڪيا.
ٽيبل جي ڪنڊ ۾ ان ڊائريءَ تي نظر پئي جنهن ۾ ناول جا ڇهه باب لکيل هيا. مون وري ناول لکڻ شروع ڪيو، جيئن لکندو ويس دل کي سڪون نصيب ٿيو، ان جي ڌڙڪڻ روانيءَ ۾ اچي وئي.
مون گوگول جو ناول “ڊيڊ سول” پڙهيو هيو، اهو ناول لکڻ ۾ کيس اٺ سال لڳا، هن ناول لکي اڌ ۾ ڇڏي ڏنو هيو، ڇو جو اهو ناول قسطوار هڪ رسالي ۾ شايع ٿيندو هيو، پادري هن وٽ آيا ۽ احساس ڏياريائون ته هو لکي ڪفر ڪري رهيو آهي، پادرين جي ڳالهه جو هن تي ايڏو اثر ٿيو جو ناول جا اڻ ڇپيل حصا باهه ڏئي ساڙي ڇڏيا، آخري ڏينهن ۾ کائڻ پيئڻ ڇڏي ڏنو، گناهه جي احساس ۽ مايوسيءَ جي حالت ۾ گذاري ويو.
گوگول جي اهڙي ڪيفيت پڙهي مون کي حيرت ٿي هئي ته ڇا واقعي هڪ اديب جا احساس اهڙا ٿي سگهن ٿا.
اهو احساس مون کي ان وقت ٿيو، جڏهن مون هن ناول جا ڇهه باب لکي ڪنڊ ۾ اڇلايو، اها وڌندڙ عمر آهي، عمر انسان کي مايوس ۽ محتاج ڪري ٿي، سوچن جا ڇڙواڳ گهوڙا رسا ڇنائي هيڏانهن ۽ هوڏانهن ڊوڙن ٿا. انهن کي لگام ڏيڻ لاءِ هم مرڪزيت (Concentration) ۽ واڳون هٿ ۾ رکي رستو مٽائڻ لاءِ لکڻ جو سهارو وٺڻو پوي ٿو. انسان زندگيءَ تي سوچي، موت کي مايوس ڪري ٿو.
مون کي هي ناول لکي دلي سڪون مليو. ڪجهه ڏينهن اهڙي دنيا جو سير ڪيو جيڪا منهنجي پنهنجي دنيا هئي. ان دنيا جو در دوستن لاءِ کليل آهي.
[b]رسول ميمڻ
[/b]ڪراچي
03 اپريل 2019ع