باب ڏهون
عثمان عليءَ جون اکيون پالارا جي پلي جهڙيون هيون. هن محسوس ڪيو، ڦهليل ڪوهيڙو اکين ۾ پيدا ٿيل جهلين ڪري آهي، هن کي هر شيءِ ڌنڌلي نظر آئي سواءِ لزا جي. لزا ۽ هن جي وچ ۾ ڪو به ڌنڌ نه هيو. لزا اهڙي صاف هئي جيئن سوڀيا.
عثمان علي ڪيترا دفعا هن ويجهو ويو ۽ کيس يقين ڏياريو ته هو ان جو همدرد آهي ۽ ٻين کان مختلف آهي، جنهن تي لزا سوال ڪيو ته “مختلف مان هن جي ڪهڙي مراد آهي؟”
ان جي اهڙي سوال تي کيس کنگهه جو دورو پيو. پوءِ نڙي صاف ڪندي جواب ڏنائين “هو آهي به، نه به آهي، ان ڪري جو نظر اچي ٿو ۽ نه آهي انڪري جو پنهنجي هجڻ جي پڪ نه آهي.”
اهڙي جواب تي لزا جي ذهن ۾ ڪيترن ئي سوالن ڪَرُ کنيو پر هن ضروري نه سمجهيو ته ان بابت وڌيڪ ڄاڻي ڇو جو وڌيڪ ڄاڻي، هوءَ ڇا حاصل ڪري پئي سگهي؟ عثمان عليءَ لزا کي يقين ڏيارڻ جي ڪوشش ڪئي ته هو سندس گهڻگهرو آهي. ان کي پنهنجو سمجهي ۽ ڪنهن به قسم جو خوف محسوس نه ڪري پر لزا محتياط هئي.
“تنهنجي ان همدرديءَ جو سبب ڪهڙو آهي؟” لزا سوال ڪيو.
عثمان عليءَ جي اکين ۾ ڳوڙها تري آيا. هن جو هر تصور پالارا جي ڪوهيڙي کي چيريندو اڳتي وڌندو، سنڌوءَ ڪناري پاڻيءَ ۾ ڪري پيو.
“سوڀيا” هن چپن ۾ ڀڻڪيو ته سندس آواز وقت جو پڙاڏو بنجي ويو. ڪائنات ۾ وقت جي ٽن پاسن وڇوٽي آهي. وقت جو هڪ آواز وڇوٽيءَ ۾ وڃي ٽن آوازن ۾ موٽ کائي پڙاڏو پيدا ڪري ٿو.
“تون لزا نه آهين، سوڀيا آهين” عثمان عليءَ چيو.
“تون ڪير آهين؟” لزا پڇيو.
“سوڀيا جو عاشق.” هن جواب ڏنو.
لزا هن کي غور سان ڏٺو، هو واقعي ئي ٻين کان مختلف هيو.
“پر مان سوڀيا نه آهيان.” لزا چيو.
“تون سوڀيا آهين.” عثمان عليءَ جواب ڏنو. “وقت ٿيو لزا دهشتگردن هٿان گم ٿي چڪي آهي.”
عثمان علي لزا جي چهري ۾ زمان ۽ مڪان کان آزاد ٿي چڪو هيو. ان جي اکين ۾ وقت ساڪت ٿي چڪو هيو. پاڻي صرف تاريندو نه آهي پر پاڻ به ترندو آهي. ماڻهو پاڻيءَ ۾ ۽ پاڻي اکين ۾ ترندو آهي.
“مان توکي آزاد ڪرائيندس.” عثمان عليءَ چيو. “تون سوڀيا آهين.”
“سوڀيا ڪير هئي؟” لزا پڇيو.
“سوڀيا منهنجي محبوبا” عثمان عليءَ چيو ۽ پوءِ هو اهڙي دنيا ۾ موٽي ويو جتي هر طرف نفرت جي باهه هئي. نفرت جي باهه جو رنگ ڪارو هوندو آهي ۽ دونهو زرد، دونهي جي زرد هجڻ جوسبب نفرت ۾ سڙندڙ باهه جو پڇتاءُ هوندو آهي.
عثمان عليءَ جي چپن ۾ لحظو لحظو خود ڪلاميءَ جي لفظن جو روپ ڌاري وهڻ لڳو. هن لزا کي ان الميي بابت هر شيءِ ٻڌائي جيڪا سندس من ۾ طوفان جيان گهلي رهي هئي. لزا کي يقين نه پئي آيو ته هو ڇا چئي رهيو آهي؟ هو چوڻ ڇا ٿو چاهي؟ ۽ هن جو ڪهڙو مقصد آهي؟
“مان توکي پنهنجي دنيا ۾ واپس وٺي ويندس.” عثمان عليءَ بي قرار ٿيندي چيو. “ ان دنيا ۾ جيڪا تو بنا اڌ آهي. مان ان دنيا کي مڪمل ڪرڻ چاهيان ٿو.”
لزا هن جي ڳالهين کي محسوس ڪري پرسڪون پئي ٿيندي وئي، هن لاءِ اهو سڀ راحت ۽ اطمينان جو سبب هيو ته ڪو ان کي آزاد ڪرائڻ جون ڳالهيون ڪري رهيو آهي.
“منهنجو هنن مجاهدن سان ڪو به واسطو نه آهي.” عثمان عليءَ چيو. “موقعو ڏسي مان توکي هتان وٺي هلندس، پر هڪ شرط تي ته تون منهنجي دنيا ۾ موٽي هلندينءَ جتي تو بنا منهنجي زندگي مڪمل نه آهي.”
“پر مان تنهنجي محبوبا نه آهيان.” لزا چيو ۽ پوءِ محسوس ڪيو هزارين ميل ڏور انگلينڊ ۾ ويٺل ڊيوڊ جون اکيون گهورينديون هجن.
“تون ڪير به آهين، سوڀيا آهين يا سوڀيا جهڙي، مان توکي آزاد ضرور ڪرائيندس ۽ تنهنجي آزادي منهنجي عشق جو ڪفارو هوندي.”
لزا جي من ۾ عثمان عليءَ لاءِ همدردي پيدا ٿي، هن ايترو ڄاتو ته سندس محبوبا وقت جي نظر ٿي چڪي آهي ۽ هن کي منهنجي چهري ۾ ساڳي محبوبا نظر اچي ٿي.
دنيا ۾ صورتون وقت جي نظر ٿي وڃائجي وڃن ٿيون ۽ ڪي صورتون ظاهر ٿي نظر جو وقت ٿي وڃن ٿيون، نظر جو وقت اها گهڙي آهي جنهن ۾ وقت جي نظر ٿي وڃائجي ويل صورتون ائين ظاهر ٿين ٿيون جو نظر قائم رهي ٿي ۽ وقت وجود وڃائي ويهي ٿو.
لزا عثمان عليءَ کي اڃان به سمجهي نه سگهي، بس ايترو سمجهيائين ته اهو ئي شخص آهي جيڪو قدرت ڇوٽڪاري جي روپ ۾ موڪليو آهي.
“جيڪڏهن مون کي هتان آزاد ڪرائين ته، مان توکي ان جو سِلو ضرور ڏيندس.” لزا چيو.
عثمان عليءَ لزا جي اکين ۾ ڏٺو کيس اکين ۾ مرڪ نظر آئي.
“سِلو انهن لاءِ هوندو آهي، جيڪي پوکيندا آهن.” عثمان عليءَ چيو. “منهنجو پيار گهاٽو وڻ آهي ۽ وڻن کي سِلي جي ضرورت نه هوندي آهي، وڻ پاڻ سِلو پيدا ڪندا آهن.”
لزا جي اکين جي مُرڪ هيٺ وهندي چپن تي آئي. هن وڌيڪ نه ڳالهايو ۽ عثمان عليءَ جي اکين ۾ ڏسندي رهي.
عثمان عليءَ ان ملاقات ۾ راز کان ڪم ورتو هيو. هو رات جي پهر نظر بچائي لزا وٽ پهتو هيو. سڀ ٿڪيل هيا ۽ ٿڪ ڀڃي رهيا هيا. ٿڪ سڪل ڪاٺين جيان آهي. ٿڪ جون سڪل ڪاٺيون آرام سان ڀڄي پونديون آهن. عثمان عليءَ جي ننڊ ڦٽي چڪي هئي. جڏهن سڀ ننڊ ۾ هيا ته هو اکين جي ڦٽيل ننڊ کڻي لزا وٽ آيو هيو. لزا هن جي ڦٽيل ننڊ ۾ خواب جيان جاڳي رهي هئي.
لزا سان ملاقات کانپوءِ هو سوچڻ لڳو ته ان کي ڪيئن اتان آزاد ڪرايان. هو اهڙين ئي سوچن ۾ هيو ته صبح صادق نيري ڪنول جيان ڦٽي پيو. ڀنڀرڪو اميد جو اشارو آهي. هن ڦهليل نيري آڪاش کي ڏٺو، جنهن ڪوهيڙي کي هيڊو ڪري وڌو هيو، پرڀات اميد جو اشارو هوندي آهي.
•
باب يارهون
ڌيءَ جي ڏک ۾ ڪرنل مارٽن هر شيءِ وساري ويٺو، سندس مڇون جيڪي مٿي ڳٽن تائين ڏاڙهيءَ سان ملي رعبدار بنائينديون هيون، اهي چپن تائين وري آيون، ڏاڙهيءَ جا وار هيٺ لهي سيني جي وارن سان ملي ويا. اولاد جي ڏک ۾ انسان فلسفي ٿي ويندو آهي ۽ ڪرنل مارٽن جو فلسفو هيو ته اولاد جي آزادي ملڪ جي آزاديءَ کان وڌيڪ قيمتي هوندي آهي. هن جي فرضن ۾ اهڙي ويڙهه شامل هئي، جنهن سان لزا آزاد ٿي سگهي.ديس جي آزاديءَ لاءِ وڙهندڙن، هن جي آزاديءَ کي قيد ڪيو هيو. انڪري هو هڪ غلام جيان آزاديءَ جي دشمنن سان وڙهندو.
جيڪڏهن فوجي فلسفي بنجي ته اهو سوچن جي بندوق هلائيندو آهي ۽ فلسفو پنهنجا هٿ مٿي ڪندو آهي، ڪرنل مارٽن بي وس ٿي پيو هيو. هن جي مياڻ ۾ پيل چمڪندڙ تلوار ڄڻ ڪٽجي وئي هئي. تلوار ڪٽڻ جي ڪم نه اچي ته اها ڪٽ چڙهي وڃڻ ڪري ڪٽجي ويندي آهي. مياڻ ۾ تلوار محفوظ نه هوندي آهي، تلوار محفوظ تڏهن هوندي آهي جڏهن هر گهڙي ان تان رت صاف ڪيو وڃي. ائين ان جي چمڪ برقرار رهندي آهي. مياڻ ۾ تلوار رکڻ سان مياڻ محفوظ هوندي آهي، ڇو جو مياڻ کي تلوار جو سهارو هوندو آهي.
ڪرنل مارٽن جي دونالي بندوق جي ناليءَ مان نڪرندڙ بارود جي بوءِ ختم ٿي چڪي هئي. نڪ ڪم نه ڪري ته عزت خطري ۾ پئجي ويندي آهي. دوناليءَ جو نڪ، ناس پتي جيان ٻڏي چڪو هيو. ڪرنل مارٽن جو وڏي منهن وارو طمنچو جنهن جي ٽريگر ۾ اشهد آڱر لڙڪي رهي هئي. اهو سوئر جي چمڙي واري ڪوَر ۾ ائين پيل هيو جيئن ڪنهن جهنگلي جانور شڪاريءَ کان پناهه ورتي هجي.
ڪرنل مارٽن ڪاوڙ ۾ ان سپاهيءَ کي، جنهن جي نڪ ۾ ٽي ناسون هيون پاڻ وٽ گهرائي، هڪ هٿ ڪنڌ ۾ وجهي ٻئي هٿ سان خنجر ڪڍي نڪ ڪٽي اهو سمنڊ ۾ اڇلرائي ڇڏيو ته ڀل مڇيون کائن ته انهن جي جسم جي بوءِ گهٽجي جيئن ماڻهو انهن کي آرام سان کائي سگهن. کاري پاڻي ۽ مٺي پاڻيءَ جي تفاوت جو سبب مڇي آهي. کاري پاڻيءَ جي مڇيءَ ۾ بدبوءِ ۽ مٺي پاڻيءَ جي مڇيءَ ۾ صرف بوءِ هوندي آهي.
اهو نڪ ڪٽيل سپاهي جنهن کي عهدي تان هٽائي قاصد ڪيو ويو هيو. هڪ ڏينهن ڪرنل مارٽن وٽ ان نياپي سان پهتو ته “سمنڊ ڪناري مس لزا جو لاش هٿ آيو آهي.”
نياپو ٻڌڻ شرط ڪرنل محسوس ڪيو ان نڪ ڪٽيل سپاهيءَ هن کان انتقام ورتو هجي.
“سچي ڳالهه.” هن چيو. “مان اڃان جيئرو آهيان.”
سپاهي ڄڻ لڙهي چڪو هيو، ان عاجزيءَ مان عرض ڪيو.
“قبلا مون کي ٻڌائيندي، پنهنجيءَ ڳالهه تي پاڻ يقين نه ٿو اچي، پر اهڙي خبر سمنڊ ڪناري هڪ اهڙو شخص کڻي آيو آهي، جنهن ڪڏهن ڪوڙ نه ڳالهايو. ڀلا ڪنهن کي ڪهڙي ضرورت آهي جو الميي کي ڀوڳ جو روپ ڏيندو.”
ڪرنل گوڏن ڀر ويهي رهيو ۽ پوءِ اهو چپ ڪري ڪيتري دير ڳوڙها وهائيندو رهيو. بهادرن جا ڳوڙها ٻاهر نه وهندا آهن، پر اندر وهندا آهن، ٻاهران انهن جون اکيون خشڪ هونديون آهن ۽ اندر آلو، ڳوڙها ڳلي ۾ گڏ ٿي وڃن ته ڍڪ جي صورت ۾ اندر اوتبا آهن.
ڪرنل ڪيتري دير گوڏن ڀر ويٺو رهيو، هن جو جسم ٿڌو برف ٿي ويو، نڪ ڪٽيل سپاهي ڏک کان ڏڪڻ لڳو.
“حضور همت ڪيو.” سپاهيءَ چيو. “ڏکيو وقت ايندو آهي.” ائين چئي اهو چپ ٿي ويو ۽ ٿوري دير کان پوءِ چيو “۽ ويندو آهي.”
ڪرنل مارٽن ڌيءَ جي ڏک ۾ اهي رانديڪا ياد ڪيا، جيڪي تصور ۾ چاٻيءَ تي هلي کيس پرڀائڻ لڳا. اهڙو تصور کيس آٿت ڏئي رهيو هيو. هن ڪاٺ جو اهو سينگاريل گهوڙو ياد ڪيو جنهن جي پٺيءَ تي ننڍڙي لزا چڙهي گهوڙي جهڙو آواز ڪڍندي هئي، ڪرنل مارٽن جيڪو تن ڏينهن ڪيپٽن هيو، اهو ٽهڪ ڏئي رهيو هيو، اوچتو وات ۾ محسوس ٿيندڙ لگام کان ان جا ٽهڪ بند ٿي ويا.
ڪرنل پنهنجون خشڪ اکيون کڻي سامهون رکيل ان فريم کي ڏٺو جنهن ۾ لزا ڪرسمس ٽريءَ وٽ بيٺل هئي ۽ ان جي منهن جي مُرڪ مرجهائجي چڪي هئي. لزا جي مرجهايل مُرڪ ڏسي ڪرنل جون خشڪ اکيون آليون ٿي ويون. هن وهندڙ اکين کي اگهڻ جي ڪوشش ڪئي ته وڌيل ڏاڙهيءَ ڪري هو پاڻ کي اهڙو سانتا ڪلاز لڳو جيڪو تصور ۾ ڪرسمس ٽريءَ وٽ بيٺل ڌيءَ کي ڏک مان ڪلها لوڏي چاڪليٽ آڇيندو هجي ۽ لزا جا هٿ وٺڻ کان قاصر هجن. لزا دنيا مان موڪلائي فوٽوءَ ۾ رهجي وئي هجي. هن ڏٺو تصور جا سڀ رانديڪا باغي بنجي ويا. هو اٿيو ۽ ان زمين تي بوٽ ائين هنيا جيئن رانديڪا ڀڃندو هجي.
هو سپاهين جو جٿو ساڻ ڪري سمنڊ ڪناري پهتو ته اتي بندوق بردار دستو اڳ ئي موجود هيو. هڪ عارضي خيمي اندر لزا جو لاش پيل هيو. ڪرنل گهوڙي تان لهي هلڻ مهل ائين سهڪڻ لڳو جيئن گهوڙي هن تي سواري ڪئي هجي. هو تيز وکون کڻندو خيمي ۾ داخل ٿيو ته کيس لزا جو لاش اڇي چادر ۾ ويڙهيل نظر آيو. اهي ئي گهرا ناسي وار، ٽامڻي رنگ ۽ رسيل چپ، هن ڏٺو اها لزا هئي، ڪرنل مارٽن اڳيان ڪامنا جو چهرو ڦري ويو. راجستاني رڻ ۾ رلندڙ هرڻي جنهن جي اکين ۾ رُڃ پنهنجي انجام کي پهچي پاڻي بنجي وئي، ڪرنل ڏٺو لزا جي ٻانهن ۾ بيڪانير جي ڀتين جو رنگ ڀرجي آيو هيو. ڄڻ اهي ماءُ جي سرزمين تي موٽي نيريون ٿي چڪيون هيون.
لزا جي لاش کي آلين اکين ۽ بندوقن جي ٺڪائن سان قبر ڀيڙو ڪيو ويو. ڳوڙها هيٺ ڪريا ۽ دونهون مٿي ويو. ڳوڙها زمين جذب ڪيا ۽ دونهون آسمان محفوظ ڪيو. گورا قبرستان ۾ جتي سيمينٽ جي صليب تي پٿر جو عيسا مصلوب آهي، ان کان ويهه قدم اتر طرف جتي ميريءَ جو ميرو ٿي ويل مجسمو پنهنجو سڄو هٿ کڻي هڪ معصوم ٻار جي قبر تي ڇانوَ ڪري بيٺل آهي، ان جي اولهه طرف جتي هڪ قبر جي پاسي کوٽيل يسوع جي يارنهن حوارين جون سمجهه نه ايندڙ تصويرون اڪريل آهن. سمجهه ۾ نه ايندڙ انڪري جو گهڻا ماڻهو هڪ هنڌ گڏ ٿي وڃن ته اهي سمجهه ۾ نه ايندا آهن، جيئن لفظن مٿان لفظ. لفظن جي ڍير ۾ لفظن جي ڪا ترتيب نه هجڻ ڪري لفظ بي معنا ٿي ويندا آهن، ائين يسوع جا يارهن حواري، جن مان هڪ حواري آڱر سان اڳتي وڃڻ جو اشارو ڪري رهيو هيو ته ڪجهه قدم پري سڪل ٻوٽي وٽ لزا جي قبر آهي.
اخبارن ۾ اها خبر عام ٿي وئي ته ڪرنل مارٽن جي ڌيءَ لزا جو لاش سمنڊ ڪناري هٿ آيو آهي. لزا کي تشدد کانپوءِ قتل ڪري لاش سمنڊ ۾ اڇلايو ويو.
سڄي ملڪ ۾ اها خبر باهه وانگر ڦهلجي وئي. خبر باهه جيان ۽ افواهه جراثيمن جيان ڦهلبا آهن. خبر سان دل سڙندي آهي ۽ افواهن سان دماغ. مغز ٻي شيءِ آهي ۽ چڱائي ان ۾ آهي ته انسان بي خبر هجي.
عثمان علي بي خبر هيو، پالارا بندر پري هيو، خبر جي باهه کي پهچندي ٻه ڏينهن سڙي ويا، جڏهن اها خبر پالارا پهتي ته عثمان علي ان ڍنڍ ڪناري ويٺل هيو، جيڪا ڏرا ڏئي ويل هئي. ڏرن ڏيڻ جو سبب سنڌوءَ جو سڪڻ نه هيو پر اتي جبلن کان وهي ايندڙ پاڻي گهٽ مينهن ڪري ان سال نه پهتو هيو. خبر پڙهڻ شرط هو سوچ ۾ پئجي ويو ۽ ان جون اکيون سڪل ڍنڍ ڏسي ڏرا ڏئي ويون.
هن سوچيو، لزا ته پالارا ۾ موجود آهي، پوءِ اها ڪهڙي لزا هئي جنهن کي ڪرنل مارٽن جي ڌيءَ سمجهي دفنايو ويو آهي، ضرور ڪا غلط فهمي آهي، لزا جهڙي ڪا ٻي عورت، لزا جي روپ ۾ دفن ٿي چڪي آهي، پوءِ اها ڪير هئي، جيڪا لزا جيئن هئي؟ ڇا هيءَ لزا نه آهي ۽ اها لزا هئي. جيڪڏهن اها لزا هئي ته هيءَ ڪير آهي؟
عثمان عليءَ جون سوچون اڏري ويل پکيءَ ڪري لام جيان هيٺ مٿي ٿيڻ لڳيون، هيءَ لزا آهي، هن سوچيو، ڇو جو هو لزا کي مسلسل ڏسندو آيو آهي. اها لزا نه هئي جنهن کي دفنايو ويو، ته ڇا اها سوڀيا هئي؟ سوڀيا کي دهشتگردن قتل ڪري سمنڊ ۾ اڇلايو. هن جي سوڀيا جنهن کي سندس اکين سامهون اغوا ڪيو ويو. هن اڳيان ساڳيا منظر ڦري آيا. روڊن تي مئل ماڻهو، سڙندڙ ٽائر، ڌرڻا، ٽريفڪ ۾ ڦاٿل گاڏين جون قطارون، خوف، وحشت ۽ اغوا ٿيندڙ سوڀيا جو دونهي ۾ گم ٿيندڙ چهرو.
عثمان عليءَ سوچيو ۽ حقيقت ڄاڻڻ لاءِ هن ڪراچي وڃڻ جو ارادو ڪيو. وڃڻ کان اڳ هن لزا سان ملاقات ڪئي ۽ کيس ان خبر کان آگاهه ڪيو. لزا جي چهري تي اهڙو ڪو به تاثر نروار نه ٿيو جنهن مان سندس ڳڻتيءَ جو اندازو لڳائي سگهجي.
“منهنجي لاءِ اها ڏک جي خبر آهي ته مان مري چڪي آهيان.” هن چيو. “ڇو جو مرڻ کانپوءِ مئل ڏک نه ڪندو آهي ۽ مان جيئري آهيان.”
عثمان علي جواب ٻڌي، لاجواب انڪري نه ٿيو جو پاڻ سوال هيو، جيڪو مري ويو ان کي موت جي ڪهڙي خبر، موت انهن لاءِ هوندو آهي، جيڪي جيئرا آهن. هو جيئرو هيو ۽ محسوس ڪيائين سندس وجود ۾ ٿوهر ڦٽيو آهي ۽ ان جا ڪنڊا جسم کان ٻاهر نڪرڻ جي ڪوشش ڪندا هجن.
“لزا مان ڪجهه ڏينهن لاءِ شهر وڃي رهيو آهيان.” عثمان عليءَ چيو. “اها حقيقت ڄاڻڻ جي ڪوشش ڪندس ته اها ڪير هئي، جنهن کي لزا سمجهي دفنايو ويو آهي.”
ڳالهائيندي عثمان عليءَ جوروح لياري نديءَ جي پراڻي پل ٽپي هليو ويو. هن کان پوڙهو پيءُ وسري چڪو هيو، جيڪو وضوءَ لاءِ پاڻيءَ جو انتظار ڪري رهيو هيو، اهو پتل جو ڪرمنڊل جيڪو لزا جي حوض وٽ هڪ پٿرجي پويان پيل هيو. هو سڀ وساري ويٺو هيو سواءِ سوڀيا جي جيڪا سندس سوچن تي سوار، هڪ پراسرار دنيا ۾ گهمي رهي هئي، عثمان عليءَ جون نه کٽندڙ سوچون ان درياهه جيان هيون جنهن کي ڪو بند نه ٻڌو ويو هجي. هو مسلسل پاڻيءَ جيان وهي رهيو هيو ۽ سوڀيا ان پاڻيءَ ۾ وهنجي رهي هئي. وچ سپر ۾ بيٺل سوڀيا جي جسم کي پاڻي ڇهندو وهندو پئي ويو ۽ اوچتو سوڀيا پاڻيءَ سان گڏ وهڻ لڳي، هوءَ لاش هئي. هڪ زخمي لاش، جنهن جي وجود جا نشان تشدد تي چٿرون ڪري رهيا هيا.
عثمان عليءَ لزا کي هڪ مجاهد جنهن جو نالو محافظ هيو حوالي ڪيو ۽ کيس نصيحت ڪئي ته انهن صلاحن تي عمل نه ڪري جيڪي هن جي نصيحت خلاف هجن. هن جو ايستائين خيال ڪري جيستائين هو شهر مان حال احوال وٺي موٽي اچي. محافظ واعدو ڪيو ته هو لزا جي حفاظت ڪندو، ڇو جو لزا جي حفاظت صرف هن جو ڪم نه آهي پر هر ان مجاهد جو آهي جيڪو حرڪت الاخصار ۾ شامل آهي.
ٻيڙي ۾ سوار ٿيڻ وقت عثمان عليءَ کي اهو خيال پريشان ڪرڻ لڳو ته هن جي رواني ٿيڻ کانپوءِ متان مجاهد ڪا غلط حرڪت نه ڪري وجهن.
شهر جون حالتون بدلجي چڪيون هيون، ڪيترن ئي مجاهدن کي توپن اڳيان ٻڌي اڏارڻ ۽ ڦاهي ڏيڻ کانپوءِ ماٺار ڇانيل هئي، بغاوت کي ڪچلڻ کانپوءِ هر ڪو خوف ۾ ورتل هيو، ڪرنل مارٽن ان احساس کانپوءِ ته لزا مري چڪي آهي، هڪ اهڙي شخص ۾ تبديل ٿي چڪو هيو، جنهن جو روح مئل هجي ۽ جسم جيئرو. ان جي من جي ماٺار جو سبب سندس دل هئي، جنهن ۾ لزا دفن هئي. دل قبر ٿي وڃي ته جسم تي قبرستان جهڙي ماٺ ڇانيل هوندي آهي. هو چار ڏينهن دل کولي رُنو، پنج ڏينهن سيني ۾ سُڏڪيو ۽ ست ڏينهن آهون ڀريندي گذاريائين. اٺن ڏينهن کانپوءِ سانت ۾ آيو ته گورا قبرستان ۾ لزا جي قبر تي پيل ڳاڙها گُل سڪي واڱڻائي ٿي ويا. ٿڪيل قدمن سان تازا گُل کڻي قبرستان پهتو ته يسوع جي مجسمي جي اوٽ ۾ عثمان علي بيٺل هيو. عثمان عليءَ کي ڪرنل مارٽن نه ڏٺو پر مجسمو هيٺ ڪنڌ ڪري هن کي ڏسي رهيو هيو. هن منهن مٿي ڪري يسوع جي اکين ۾ ڏٺو ۽ سوچيو. پٿر ڀڳوان جو روپ اختيار ڪري وڏي رتبي تي پهچي ٿو، ماڻهو پٿر ٿي پنهنجي رتبي کان هيٺ ڪري ٿو، پٿر، پٿر نه آهي، پٿر رتبو آهي.
عثمان عليءَ مجسمي جي اوٽ کان ڏٺو. ڪرنل مارٽن لزا جي قبر تي گل رکيا ۽ پوءِ سيءَ کان ڏڪندڙ ڪنهن گلر جو آواز آيو. ڪرنل مارٽن گل رکي واپس مڙيو ته عثمان علي ان جي قدمن ۾ ڪري پيو، قدمن ۾ ڪرڻ جو سبب عثمان عليءَ جي دل ۾ ڪرنل مارٽن جي عزت نه هئي پر پير جو وچڙڻ هيو، جيڪو هن تڪڙ ۾ کنيو ته هڪ پٿر جو ٿڏو اچڻ سبب عمل ۾ آيو. دراصل اها پٿر جي حسرت هئي ته عثمان علي، ڪرنل مارٽن جي قدمن ۾ ڪري، هن کي پنهنجي قدمن ۾ ڪريل ڏسي ڪرنل مارٽن هٿن جو سهارو ڏنو.
“ڌيان سان.” ڪرنل چيو. “قبرستان آهي، ڪري سگهين ٿو، جنگ جي ميدان ۾ ائين ڪرندين ته ڪنڌ سلامت نه هوندئي.”
عثمان علي اٿيو ۽ ڪرنل جي هشمت ڏسي سندس دل چاهيو ته وري ڪري پوي پر هن همت ڪئي ۽ ڪرنل کي چيو ته “هو ان کي ڪي راز جون ڳالهيون ٻڌائن چاهي ٿو پر کيس جان جي امان ڏني وڃي.” ڪرنل هن کي ٻئي نظر سان ڏٺو، نظرن جا درجا آهن، جيڪو جهڙي نظر جي قابل هوندو آهي، ان کي ان نظر سان ڏسبو آهي، ڪرنل سمجهي ويو ته هي ڪم جو ماڻهو آهي، هن عثمان عليءَ کي ويجهو آڻي سندس وات کي ڏٺو، عثمان عليءَ جا چَپ، چُپ هوندي به گهڻو ڪجهه ٻڌائڻ جي ڪوشش ڪري رهيا هيا.
“چئه” ڪرنل چيو.
عثمان علي ڄڻ همت هاري ويٺو، هو ڪرنل کي ايڏي وڏي ڳالهه ڪيئن پئي ٻڌائي سگهيو ته جنهن قبر تي هو گل چاڙهي موٽيو آهي اها لزا جي نه آهي، لزا جيئري آهي ۽ هتان کان ڪئي ميل ڏور مجاهدن جي قبضي ۾ آهي.
هن جي چهري جا تاثر پڙهي ڪرنل شڪ ۾ پئجي ويو ته ڪا وڏي راز جي ڳالهه آهي.
“ڇا ڪا اهڙي راز جي ڳالهه آهي جو توکي راز فاش ڪندي راز ۾ رهڻو پوي ٿو؟”
“ها ڪرنل صاحب.” عثمان عليءَ چيو. “راز اهڙي ڳالهه آهي جو سڄي ڪن ۾ ٻڌاءِ ته کٻو ڪن ناراض ٿي ويندو آهي ۽ کٻي ڪن ۾ ٻڌاءِ ته سڄو ڪن ناراض ٿي ويندو آهي.”
“ته پوءِ تون ٻڌاءِ، مان ڪنن سان نه ٻڌندس.” ڪرنل چيو.
عثمان علي هٻڪيو ۽ پوءِ چيو. “لزا جيئري آهي”
اها ڳالهه واقعي ئي ڪرنل ڪنن سان نه ٻڌي پر دل سان ٻڌي.
“ڇا ٿو چوين؟” ڪرنل چيو. “مان کيس هٿن سان دفنايو آهي.”
“مان ڪوڙ نه ٿو ڳالهايان.” عثمان علي چيو. “لزا جي باري ۾ توهان کي ٻڌائڻ چاهيان ٿو.”
ڪرنل کيس تجسس ۽ تڪڙ مان قبرستان کان ٻاهر وٺي ان وڪٽوريا ۾ ويهارڻ جي ڪوشش ڪئي، جنهن کي اڇو ۽ ڪارو گهوڙو ٻڌل هيا. ان وڪٽوريا جي مالڪ کي اها سزا آيل هئي ته هڪ سال ان گناهه جي ڏوهه ۾ ڪرنل جي ڪوچواني ڪندو ته ان ڪراچيءَ جي روڊن کي صاف رکڻ جي ڀڃڪڙي ڪئي آهي. گهوڙن پويان ڪپڙي جو صافو نه ٻڌو هيو جنهن ڪري لڏ لاهڻ سبب، اهڙي لڏ روڊن تي ڪري ۽ ان جي ڪرڻ سبب اهڙي گندگي ڦهلي جيئن اها لڏ نه، انساني ڪرفٽي هجي. چون ٿا ته خدا گهوڙي ۾ فرشتي جو روح وڌو آهي. پر گهوڙي جي لڏ ۽ انساني ڪرفٽيءَ ۾ ساڳي بوءِ هوندي آهي، انڪري چئي سگهجي ٿو ته انسان سڄو انسان نه آهي ڇو جو ان جو پيٽ فرشتي جو آهي.
عثمان عليءَ ڪرنل سان ان وڪٽوريا ۾ ويهڻ انڪري به پسند ڪيو ته جيئن هو ان ٻڌل ڪاري ۽ اڇي گهوڙي جو سبب پڇي سگهي. جڏهن وڪٽوريا روڊ تي هلي ته روڊ اهڙو صاف هيو جو گهوڙن جا کُر پئي ترڪيا.
عثمان عليءَ ڪرنل سان وڪٽوريا ۾ ويهي لزا بابت ڳالهائڻ مناسب نه سمجهيو، هو اهڙي منزل جي انتظار ۾ هيو جتي ڪرنل سان نويڪلائيءَ ۾ ويهي اهو راز سِلي سگهي.
“روڊ صاف آهن.” ڪوچوان چيو. “ان ڪري گهوڙن جا کُر ٿا ترڪن.”
“انهن کي نعل هڻاءِ.” ڪرنل چيو. “روڊ صاف نه آهن، گهوڙن جا کُر صاف آهن.”
وڪٽوريا هلندي رهي، ڪارو ۽ اڇو گهوڙو سهڪڻ لڳا.
“هن ڪاري ۽ اڇي گهوڙي مان ڪهڙو مطلب آهي.” عثمان علي پڇيو.
“ان جو جواب توکي ڪوچوان ڏيندو.” ڪرنل چيو.
ڪوچوان جي سُڏڪن جو آواز ڄڻ ان چهٻڪ ۾ پيدا ٿيو جيڪو هو هوا ۾ هلائي گهوڙن جي پٺ تي هڻي رهيو هيو.
“ڪارو گهوڙو غلاميءَ جي نشاني آهي ۽ اڇو گهوڙو آزاديءَ جي.” ڪوچوان چيو. “وڪٽوريا تڏهن هلندي جڏهن آزادي ۽ غلامي گڏ هلندا.”
ڪرنل لزا جي ڏک ۾ کلي نه سگهيو، پر خوشي محسوس ڪيائين ته سندس ڀرسان ويٺل شخص لزا جي زندگيءَ جو پيغام کڻي آيو آهي.
هن عثمان عليءَ ڏي منهن ڪري پڇيو. “لزا جي باري ۾ وڌيڪ ٻڌاءِ؟” عثمان عليءَ ڪوچوان کي ڏٺو ۽ چيو “جيئن ڀتين کي ڪن هوندا آهن، ائين ڪوچوان کي به ڪن هوندا آهن، ٿورو صبر ڪريو. نويڪلائيءَ ۾ توهان کي سڀ ٻڌائيندس.”
هو ٻئي جڏهن قلعي اندر ان ويران بنگلي ۾ پهتا ته ان جي هڪ خالي ڪمري ۾ تصويرن کان سواءِ ڪجهه نه هيو. ڪرنل هن کي ڪمبوڊيا جي ٿڌي ڪافي پيئاري. عثمان عليءَ ان کان اڳ ڪڏهن ٿڌي ڪافي نه پيتي هئي. ان جو سبب شايد اهو هيو ته انگريز ٿڌي ملڪ سان تعلق رکندي گرم ڪافي ان ڪري نه پيئندا هيا جو اها موسم سان ٺهڪندي نه هئي. عثمان عليءَ ٿڌيءَ دل سان ڪرنل کي حرف به حرف هر حقيقت کولي بيان ڪئي ته ڪرنل جو مٿو گرم ٿي ويو. “قدرت به انسانن جيان مذاق ڪندي آهي.” ڪرنل چيو. “هاڻي ان مذاق جو انجام الميو آهي.”
“نه” عثمان عليءَ چيو. “تڪڙ نه ڪيو، توهان جي تڪڙ سان لزا جي آزادي خطري ۾ پئجي سگهي ٿي، اهو مسئلو مون تي ڇڏيو، مان لزا کي صحيح سلامت توهان تائين پهچائيندس.”
ڪرنل کي هن جي ڳالهه تي اعتبار نه آيو ۽ حيرت مان سوال ڪيائين “پر تون آهين ڪير؟”
عثمان علي اهڙي سوال تي لڄي ٿيو، هن کيسي ۾ هٿ وجهي پنجن روپين وارو سڪو ڪڍي ڪرنل کي هٿ ۾ ڏنو، ڪرنل سڪو وٺي ان کي ابتو سبتو ڪري ڏسڻ لڳو ۽ پوءِ جهيڻا جي تصوير ڏسي اجازت ڏنائين ته کيس جيئن وڻي تيئن ڪري.
•