باب ستون
محبت جي گلن تي ڪا به موسم اثر انداز نه هوندي آهي، عثمان علي وڃائجي ويل پيار جي ڳولها ۾ پاڻ وڃائجي ويو هيو، هن جا رستا ويڙهجي چڪا هيا، غاليچن جيان ويڙهيل رستا پهاڙ ٿي چڪا هيا.
لزا جي آزاديءَ جو تصور، هن اندر لڪيل ان حسرت جو پورائو هيو، جنهن حسرت جي تصور ۾ سوڀيا جو وڃائجي ويل وجود تڙپي رهيو هيو. هو سڀ وساري ويٺو، سواءِ ان ياد جي ته هو مستقبل جو وسري ويل شخص آهي، جيڪو ماضيءَ جي حافظي ۾ پنهنجو حال ڳولهي ٿو. هن وٽ زمان ۽ مڪان معنا وڃائي ويٺا هيا. هو اهڙو معجزو هيو جيڪي معجزا ولين جي هٿن مان نڪري گناهگارن جي گرفت ۾ اچي سحر ٿي پوندا آهن.
عثمان علي هاڪر کان مليل پتي تي حريت پسندن سان ملاقات جو سوچي کاري در روانو ٿيو. هو ٿڪيل هيو، رام باغ وٽ پهچي ان لاءِ آرام ڪيو ته متان وقت جا تعصب پرست ان باغ جو نالو نه بدلائي وجهن. هن اتي تصور ۾ رام ۽ سيتا کي ڏٺو. بنواس کانپوءِ اهو انهن جو پهريون ميلاپ هيو. انهن وڏي وڇوڙي کانپوءِ هڪ ٻئي کي ڳولهي لڌو هيو. رام ۽ سيتا جا چهرا، هن ۽ سوڀيا سان ڪيڏا ملندڙ هيا. اهڙي تصور کيس مرڪڻ تي مجبور ڪري ڇڏيو. هن جي ٿڪاوٽ دور ٿي وئي. من ۾ اميد جاڳي ته هو سوڀيا کي ضرور حاصل ڪندو. پر شايد سوڀيا دنيا ۾ موجود نه هئي، لزا سوڀيا جو جسم هئي، اهڙو جسم جنهن اندر هن جو روح هيو.
عثمان علي هلندو مٺي در پهتو ۽ پوءِ کاري در، مٺو در نديءَ جي سرحد هئي ۽ کارو در سمنڊ جي سرحد. ٻئي در هڪ ٻئي سامهون هيا ۽ وچ تي هڪ لڪير، اها لڪير نه نديءَ جي هئي، نه سمنڊ جي، ان لڪير ۾ ٻئي سمايل هيا. ڌرتيءَ اندر جتي ندي ۽ سمنڊ پاڻ ۾ ملندا آهن، اتي ذائقي جي معنا بدليل هوندي آهي. ائين جيئن مذهب پاڻ ۾ ملي مذهب جي وصف بدلائي وجهندا آهن.
جڏهن سيٺ ڀلرام گهٽيءَ ۾ پهتو ته هن فقير هاشم جو پڇيو. فقير هاشم ان گهٽيءَ جو مشهور ماڻهو نه هيو، شايد اهو اهڙو فقير هيو جن جا گهر نه هوندا آهن. اهي راهن جا رولاڪ هوندا آهن ۽ هر ٿاڪ انهن جو گهر هوندو آهي، هڪ شخص کيس ٻڌايو “هيءَ سيٺين جي گهٽي آهي، هتي فقيرن جو ڪهڙو ڪم، سواءِ ان جي ته اهي خير گهرن”.
هو مايوس ٿي ويو، گهٽيءَ جي ٻئي ڪنڊ کان ڪو شخص هن جي هر حرڪت جو جائزو وٺي رهيو هيو، جڏهن عثمان علي مايوس ٿي موٽڻ وارو هيو ته اهو شخص وڌي ان وٽ آيو ۽ هن کان پڇيائين “ڪنهن کي ڳولهي رهيو آهين؟”
“فقير هاشم کي” هن جواب ڏنو.
ان شخص عثمان عليءَ جو جائزو ورتو ۽ پوءِ پڇيائين.
“تنهنجي سڃاڻپ؟”
عثمان عليءَ کيسي ۾ هٿ وجهي، کيس پنجن روپين جو سڪو ڪڍي ڏيکاريو. چنڊ ۽ ستارو ڏسي ان شخص کي پڪ تي ته هيءُ ساڳيو ماڻهو آهي، جنهن جو اطلاع اڳ ملي چڪو آهي. ان شخص عثمان عليءَ کي پويان اچڻ جو اشارو ڏنو ۽ هو کيس گهٽيءَ جي آخري ڇيڙي وٽ وٺي آيو جتي هڪ هيڊي رنگ جي عمارت هئي. هن نظر ڦيري عمارت کي ڏٺو. اها هڪ عجيب عمارت هئي.
جنهن جي پاسن کان ڊگها برج هيا. برج ائين ڏسجي رهيا هيا جيئن مٿي وڃي جهڙ ۾ غائب ٿيندا هجن. اتي پٿر جو مورهيو جيڪو ڄڻ جيئري ٿيڻ جي انتظار ۾ هيو. هيڊي عمارت جي اڇي ڪانس تي ڪبوتر ويٺل هيا. انهن مان ڪو به ڪبوتر اهڙو نه هيو جيڪو ناسي نه هيو. هن جڏهن دروازي مٿان لکيل سَنُ ڏٺو ته سندس تاڪ لڳي ويا. اتي لکيل هيو 2050ع، جيڪا شايد سنڌ جي آزاديءَ جي تاريخ هئي.
عثمان علي عمارت ۾ داخل ٿيو ته اتي هڪ حجري نما ڪمرو هيو. ڪمري جي ڪنڊ ۾ هڪ هٿ بتي ائين ٻري رهي هئي جيئن ڪوشش ڪندي هجي ته روشنيءَ کان هر شيءِ لڪيل هجي. هن ڏٺو اتي پاڇن جهڙا نوراني چهرا هيا، کيس ڪا خبر نه ٿي پئي ته انهن جي منهن تي ڏاڙهي آهي يا اوندهه جو عڪس. سندن جسم کي ويڙهيل اڇيون چادرون هٿ بتيءَ جي لاٽ ۾ هيڊيون نظر اچي رهيون هيون. وچ تي ويٺل شخص جيڪو ٻين کان سگهارو هيو ان ويهڻ جي صلاح ڪئي. هو انهن سامهون ويٺو.
“پنهنجي سڃاڻ ڪراءِ” ان چيو.
عثمان عليءَ کيسي مان پنجن روپين جو سڪو ڪڍي ان حوالي ڪيو، ان سڪي جو جائزو ورتو ۽ پوءِ ڪنڌ کي “ها” ۾ لوڏي اهو سڪو پنهنجي ڀرسان ويٺل ٻئي شخص حوالي ڪيو. اتي ويٺل سڀني سڪي جو جائزو ورتو.
“واقعي، هيءُ چنڊ ۽ ستارو اسان جي تحريڪ جي علامت آهي.” ان شخص چيو ۽ پوءِ سوال ڪيو. “ڇا تون اوڌ کان آيو آهين؟”
عثمان علي منجهي پيو.
“نه” هن جواب ڏنو. “مان لياري نديءَ پريان، زمين دوز پل ٽپي آيو آهيان.”
“زمين دوز پل؟” ان شخص عثمان عليءَ جو جملو ورجهايو ۽ پوءِ چيو. “زمين دوز پل مان تنهنجي مراد اها تحريڪ آهي، جيڪا زير زمين اڄڪلهه اوڌ ۾ هلي رهي آهي.”
“نه” عثمان عليءَ چيو. “حقيقت اها آهي ته منهنجو ڪنهن به اهڙي تحريڪ سان ڪو واسطو نه آهي.”
عثمان عليءَ جي جواب تي چپ ڇائنجي وئي ۽ لڳو هٿ بتيءَ جي لاٽ وڌيڪ روشن ٿي وئي هجي.
“پر اسان کي ته اوڌ کان هڪ شخص جي پيغام جو انتظار هيو. جنهن موجوب حڪمت عملي تيار ڪرڻي هئي.” ان شخص چيو.
“پوءِ تون ڪير آهين؟” هڪ ٻئي شخص هن کان پڇيو. “هيءَ چنڊ ۽ ستاري واري مهر توکي ڪنهن ڏني؟”
عثمان عليءَ کين هر ڳالهه کولي ٻڌائي” هو پاڻ حيران آهي ته ڪهڙي دنيا ۾ پهچي ويو آهي. اها چنڊ ۽ ستاري واري مهر وقت جو رائج سڪو آهي، اهو سڀ لياري نديءَ ۾ دفن ڏيڍ سئو سال پراڻي پل جي ظاهر ٿيڻ ڪري ٿيو آهي.”
عثمان عليءَ جي ڳالهه ٻڌي اهي پريشان ٿي ويا. انهن محسوس ڪيو يا ته اهو شخص چريو آهي يا فرشتو. جيئن ته غلاميءَ جي ڏينهن ۾ چريا به سياڻا ٿي پوندا آهن ۽ چرين جي کوٽ هوندي آهي، انڪري ضرور هيءُ فرشتو آهي جيڪو خدا مجاهدن جي مدد لاءِ غيبي قوت جي صورت ۾ عطا ڪيو آهي، پوءِ انهن مان هڪ شخص سوال ڪيو.
“ڇا توکي خبر آهي ته ڪٿي آهين؟”
“نه” عثمان عليءَ جواب ڏنو. “بس مونکي اها خبر آهي ته وقت جي وڃائجي ويل حصي ۾ ويٺل آهيان.”
عثمان علي ڪيتري دير انهن اڌ نظر ايندڙ چهرن سان ڪچهري ڪندو رهيو. انهن کيس ٻڌايو “اهي جماعت الاخصار جا ماڻهو آهن. سندن مقصد انگريزن سان ويڙهه آهي، جيئن ته انگريز ڳالهين وسيلي ملڪ خالي نه ڪندا، انڪري ملڪ هٿيارن جي زور تي آزاد ڪرائڻو آهي.”
اها ساڳي تحريڪ هئي جنهن کي اڳتي هلي سوٽي رومال تحريڪ ۾ تبديل ٿيڻو هيو. عثمان علي تاريخ جو شاگرد هيو ۽ تاريخ جو هر ورق هن اڳيان کلندو ٿي ويو. سندس من ۾ ڪنهن به تنظيم لاءِ ڪو احترام نه هيو. هن وٽ احترام سوڀيا جي نه وسرندڙ پيار لاءِ هيو. سوڀيا جي محبت هر تنظيم ۽ تحريڪ کان مٿاهين هئي. هن وٽ لزا جي اهميت هئي، جيڪا سوڀيا جو روپ هئي. هو اهڙي تحريڪ جو حامي هيو، جيڪا لزا جي آزاديءَ لاءِ هجي. هن اهڙي تنظيم جو حصو پئي ٿيڻ چاهيو جنهن جي منشور ۾ لزا جي آزاديءَ جو اعلان هجي. لزا جي آزاديءَ جو احساس، سوڀيا جي خال ڀرڻ لاءِ ڪافي هيو. هو لزا جي آزاديءَ جو سوچي من کي مطمئن ڪرڻ پيو چاهي ته هو سوڀيا لاءِ ڪجهه نه ڪري سگهيو پر لزا لاءِ اهو سڀ ڪري سڦلتا ماڻي سگهي ٿو، جماعت الاخصار جي عهديدارن عثمان عليءَ جي پراسرار شخصيت کي انڪري قبول ڪيو جو ان جي روپ ۾ کين نجات ڏياريندڙ غيبي قوت نظر آئي جيڪا هڪ فرشتي جي روپ ۾ سندن سامهون موجود هئي.
“ڇا تون اسان جي تنظيم ۾ شامل ٿيڻ پسند ڪندين؟”
انهن مان هڪ سوال ڪيو.
عثمان علي اهڙي ئي موقعي جي ڳولها ۾ هيو.
“ڇو نه” هن چيو “مان توهان جو ساٿ ڏيندس هڪ ڪارڪن جي حيثيت ۾ ڪلهو ڪلهي سان ملائي وڙهندس.” هڪ عثمان عليءَ جو جذبو ڏسي اهي خوش ٿيا ۽ کيس اجازت ڏني ته ڀل انهن مشقن ۾ حصو وٺي جيڪي مجاهدن کي تربيت لاءِ هلي رهيون هيون.
عثمان عليءَ خوشي محسوس ڪئي ۽ سمجهيائين ائين ڪرڻ سان کيس لزا کي ڳولهڻ ۾ مدد ملندي.
لزا جي اغوا ٿي وڃڻ کانپوءِ ڪرنل مارٽن هڪ ڏينهن به آرام ۾ نه گذاريو. هن فوجين ۽ کوجين جون ٽوليون ترتيب ڏنيون. کوجي جتي شڪ ظاهر ڪندا هيا ته فوجي پهچڻ ۾ دير نه ڪندا هيا. ڪيترائي بي گناهه ماڻهو جيل حوالي ٿي ويا. عقوبت خانن ۾ ڪيترائي موت جي ور چڙهي ويا ۽ ڪيترن ئي نه وسرندڙ زخمن کي پنهنجي وجود ۾ محفوظ ڪيو.
هر ڪوشش کانپوءِ به لزا جي خبر نه پئي ته اها ڪٿي آهي، ڪرنل مارٽن ڪراچي ۽ ڪراچيءَ کان ٻاهر ڪيترا دفعا فوج ڪشي ڪئي. هو ڌيءَ جي ڏک ۾ چريو ٿي پيو. جڏهن ڪجهه نه ڪري سگهندو هيو ۽ کيس بي وسيءَ جو احساس ٿيندو هيو ته ڪلهي تي ڊگهي ڳن واري بندوق رکي آڱر ۾ چڪ پائيندو هيو. هن کي هر شيءِ مان ڌيءَ جي خوشبوءِ ايندي هئي.
هو ان تلاءَ ڪناري اداس ويٺل هوندو هيو جنهن ۾ لزا وهنجندي هئي. ان تلاءَ ۾ گلابي ڪنول ڦٽي آيا هيا ۽ هر ڪنول ۾ هن کي ڌيءَ جو روپ نظر ايندو هيو. بنگلي جي ويراني ڏسي کيس خوف ٿيندو هيو. لڳندو هيو ڪو اندر گهري آيو آهي ۽ هو ڪتي ۾ تبديل ٿي ان کي ڏاڙهي رهيو آهي.
لزا جي ڏک ۾ هن ڪيترا بي گناهه ماري وڌا، عقوبت خانو رڙين ۽ روئڻ جي آوازن کان ڪڏهن جان ڇڏائي نه سگهيو. ڪرنل مارٽن مياڻ ۾ تلوار ۽ هٿ ۾ چانديءَ جي ٽڪٽڪيءَ واري بندوق جهلي سپاهين سان گڏ گهوڙن جي ٽاپن سان ڌوڙ اڏائيندو هر ٿاڪ پيو لتاڙيندو هيو.
هڪ اطلاع تي هو پراڻي ڊربي به ويو جتي کجين جا باغ هيا ۽ ڪرنل کي محسوس ٿيو کجين جا ڊگها وڻ ڦهليل ڦرهن سان هوا ۾ لڏي روئي رهيا هجن، لزا جي وڃائجي وڃڻ تي هر شيءِ ماتم ڪري رهي آهي. هن بابا ڀٽ ۽ منهوڙي جا ٻيٽ لتاڙي تمر جي جهنگن کي ڪٽي ناس ڪيو. هو شاهه بندر کان لاڙي بندر ۽ حب نديءَ ڪناري کارڪ بندر جي ڊٿل ڪنارن جي مٽي کوٽيندو. گابي پٽ کان مائي مرادان جي مزار کي ڳولهي ڪڍيو. مورڙي ۽ ڀائرن جي قبرن جي بي حرمتي ڪندي، ڀنڊ فقير جوکين جا ڪيترائي نوجوان گرفتار ڪري کين عقوبت خاني جو منهن ڏيکاريو، پر لزا جي ڪا خبر نه پئي.
هڪ دفعي هو لياري نديءَ پريان چمڙو رنگيندڙ مزدورن جي ڳوٺ کان لنگهيو ته ڦهليل بوءِ ۾ کيس احساس ٿيو، لزا مري چڪي آهي. هو واپس موٽي رنو ۽ بي وس ٿي پاڻيءَ جو گلاس وات تي چاڙهي هيٺ نظرون ڪيائين ته در وٽ هڪ چٺي نظر آئي.
هن اڳتي وڌي اها کنئي ۽ کولي پڙهيائين. ان ۾ لکيل هيو.
“جيڪڏهن قلعي جي جيل اندر کولين مان موت جو انتظار ڪندڙ حريت پسندن کي آزاد ڪيو وڃي ته هو ان بدلي لزا کي حوالي ڪرڻ لاءِ تيار آهن. هيٺ قيدين جي لسٽ هئي ۽ وڌيڪ لکيل هيو ته هو ديس پرست آهن، انهن لزا کي ڪو نقصان نه پهچايو آهي، لزا خير ۽ خيريت سان آهي. اها انهن وٽ ان وقت تائين مهمان رهندي جيستائين انهن جا مطالبا نه ٿا مڃيا وڃن.”
پڙهي مارٽن ڇرڪي پيو، اهو سندس سمجهه کان ٻاهر هيو ته اهڙو پيغام ڪنهن پهچايو، پوءِ سوچيائين قلعي ۾ ضرور حريت پسندن جا ساٿي موجود آهن، جيڪي پيغام رسائيءَ جو ڪم ڪن ٿا ۽ هر خبر حريت پسندن تائين پهچائين ٿا. قلعي ۾ ڪيترائي مقامي فوجي هيا جن جو تعداد انگريز فوج کان وڌيڪ هيو. اهو ڏکيو ڪم هيو ته اهڙن پيغام رسائي ڪندڙ فوجين کي ڳولهي ڪڍجي، هو محتياط ٿي ويو ۽ ان ڏينهن کانپوءِ هر ايندڙ ويندڙ فوجيءَ تي نظر رکڻ لڳو.
هن ان چٺيءَ بابت برگيڊيئر باب هڊسن کي پڻ ٻڌايو. جنهن قلعي جي سيڪيورٽي ۽ امن تي ڳڻتيءَ جو اظهار ڪيو. هڪ ترت گڏجاڻيءَ جو حڪم صادر ڪيو، ته قلعي جي ڪمانڊنگ آفيسر سميت سڀ سيڪيورٽي عملدار شرڪت ڪن.
برگيڊيئر جي حڪم تحت هڪ گڏجاڻيءَ ۾ سڀ شريڪ ٿيا ۽ امن امان جي مسئلي تي ڳالهايو. سڀني ان ڳالهه تي اتفاق ڪيو ته “کولين ۾ موجود باغين کي ڪنهن به صورت ۾ آزاد نه ڪيو ويندو ۽ سرڪاري فوج ۾ موجود غدارن کي ڳولهي ماريو ويندو.”
ڪرنل مارٽن جڏهن ڌيءَ جا ڏک روئڻ شروع ڪيا ته کيس سمجهايو ويو. “ان معاملي تي هو صبر کان ڪم وٺي، ڪو سياسي حل نڪري ايندو.”
برگيڊيئر باب هڊسن حڪم جاري ڪيو ته “لزا جي باري ۾ جيڪو ٻڌائيندو، ان کي ويهه هزار ڪوڙيون انعام ۾ ڏنيون وينديون.”
•