باب ٻيون
اُها ان وقت جي ڪراچي هئي جڏهن دنيا ۾ پهرين مهاڀاري جنگ ڇڙيل هئي ۽ ڪراچي جي اهميت وڌي وڃڻ ڪري ننڍي کنڊ جا ماڻهو ايڏانهن رُخ ڪري رهيا هيا، هر هنڌ عمارت سازي ٿي رهي هئي، منگهي پير جي پهاڙن ۾ مدفون سنگ مر مر کان ڪوهستان جي هيڊن پٿرن کان گهڻو پري ڪارونجهر جي ڳاڙهن پٿرن جون ڇپيون تراشجي مجسمن، گُل ساز ڀيمن ۽ وڪڙ ڏنل ڪنول جي ولين جهڙين ڪمانين تي بيٺل عظيم عمارتن، ڪنهن سخي مرد جي وسيع دل جهڙن ايوانن، هيبتناڪ عدالتن ۽ ديوَ جيڏين بلند وبالا تجارت گاهن، سون جي سڪن سان جهنجهيل بينڪن، صاف وسيع رستن، روڊن ۽ روڊن جي ڪنارن کان ڇٽ هڻي، بيٺل پپل ۽ بڙ جي وڻن ڪراچيءَ کي عروج بخشيو هيو، عثمان عليءَ روڊ تي هلندي عظيم بڙن جي لڙڪندڙ پاڙن کي ڏسي محسوس ڪيو، خوشحالي ۽ امن جي ڏينهن ۾ بڙ جو وڻ موج ۾ اچي پنهنجين لڙڪندڙ پاڙن ۾ پاڻ لڏندو آهي.
هو هلندو شهر جي مرڪزي روڊ تي آيو ته هڪ ٽرام گهنٽيون وڄائيندي هن جي ڀرسان لنگهي وئي. ماڻهو پرجوش ۽ خوش هيا. اتي هر عورت حسين هئي. جڏهن اک خوف کان آجي هجي ته هر شيءِ ۾ حسن نروار ٿيندو آهي، عثمان علي شهر جي سحر ۾ ڦاسي پيو. اتي رات هوندي ڄڻ سج آسمان ۾ بيٺل هيو، اها رات جي منجهند هئي ۽ ڏينهن پاڇن ۾ سڙيو پئي. شرابخانا ۽ بتخانا روڊ جي پاسي ساڳي صف ۾ هيا. مسجدن جو محافظ خدا پاڻ هيو. ناد هيو، سنک هيا، گلن سان سينگاريل ڪليسائن جا صليب ٻانهون کڻي عيسا جو انتظار ڪري رهيا هيا، چرچ جي گهنڊ تي وقت جي اهميت جو احساس پئي ٿيو، ممبر ۽ محراب تان بلند ٿيندڙ آواز امن جي اڇن ڪبوترن جيان اڏامي شهر جي هر ڪنڊ ۾ دلين جي آکيرن ۾ ٿي لٿو، جڏهن هو جيمس روڊ ٽپي اڳتي وڌيو ته هڪ شرابخاني اندر ڳاڙهي سائي روشنيءَ ۾ کيس اڌ اگهاڙو ٿڙڪندڙ جسم نظر آيو، اها هڪ ملاٽو نسل جي ڪيبري ڊانسر هئي جيڪا نچندي هڪ نانگ کي هٿن ۾ جهلي غلط طريقي استعمال ڪري رهي هئي. روڊن تي گهمندي عثمان عليءَ ڏي ڪنهن جو ڌيان به نه ويو. هو ڪرمنڊل هٿ ۾ جهلي روڊن تي هلندڙ عام رواجي شخص ڏسجي رهيو هيو، ان جي پرائي سلوار قميص هر دور جو فيشن هئي، اتي هرڪو پنهنجي ڌن ۾ مگن هيو، ڪو حجاب نه هيو. ڪو پرود نه هيو، هن راهه هلندي هڪ شخص کان پڇيو:
“مون کي ٻڌاءِ، هيءَ ڪهڙي جاءِ آهي، مان رستو وڃائي ويٺل مسافر آهيان، سمجهه ۾ نه ٿو اچي پنهنجي ڪيفيت ڪيئن ظاهر ڪيان. توکي يقين نه ايندو.”
ان شخص بيهي عثمان عليءَ جو جائزو ورتو، اهو ائين ڏسي رهيو هيو جيئن سندس نظر گهٽ هجي، اهو وڏين مڇن وارو پڳ پاتل شخص هيو، جنهن جي ڊگهي چولي هيٺان ٻڌل ڌوتي ايڏي ڍلي ڊگهي محسوس ٿي رهي هئي ڄڻ ڄاڻ ڇڙڻ واري هجي.
“هيءُ ڪراچي آهي.” ان شخص چيو. “مٺي پاڻيءَ تي فصل اڀرندا آهن ۽ ٻاڙي پاڻيِءَ تي عمارتون، هت سمنڊ جو ريج اچي ويو آهي ۽ زمين ۾ دفن رت ڦڙا، ٻج بنجي عمارتن ۾ اڀريا آهن.”
ان شخص جو جواب ٻڌي عثمان علي دنگ رهجي ويو، پوءِ پڇيو:
“ڇا تون عالم آهين؟”
“نه” ان شخص چيو. “خوشحاليءَ جو جاهل، بدحاليءَ جو عالم هوندو آهي.”
عثمان عليءَ محسوس ڪيو، اهو اڏاوت جو دور، ان شهر جو ناياب دور هيو.
“ڇا انگريز راڄ هوندي، انهن خلاف ڪا نفرت نه آهي؟” هن وري پڇيو.
راهه ويندڙ شخص هن کي هڪ ڀيرو ٻيهر غور سان ڏٺو ۽ چپ ٿي ويو. جيئن سوچيندو هجي ته هي ڪو انگريز راڄ جو مخالف شخص ته نه آهي.
“ها نفرت آهي.” ان شخص جواب ڏنو. “ڪجهه تنظيمون آهن جيڪي انگريز راڄ جي خلاف ۽ انهن کان آزاديءَ جي حق ۾ آهن.”
“مون ته ڪا اهڙي نفرت جي ڳالهه محسوس نه ڪئي آهي.” عثمان عليءَ چيو.
ان شخص مُرڪندي هن کان موڪلائيندي چيو. “هوشيار ٿجانءِ واقعا وقت نه ڏسندا آهن.”
اهو شخص هليو ويو ۽ عثمان علي ان شهر ۾ وائڙن جيان گهمندو رهيو، هو نيپئر روڊ کان هلندو ڊينسو هال وٽ پهتو ته هڪ انگريز جنهن جا مهانڊا نيپولين سان ملي رهيا هيا، اهو نشي ۾ ڌُت هن وٽان لنگهيو.
“او، ڪارا ڪرسچين الفرڊ” ان ٿيڙ کائيندي چيو “تون ڪلڪتي کان هتي پهچي وئين؟”
عثمان علي هيسجي ويو، ان هٻڪندي ڳالهايو.
“مان الفرڊ نه آهيان” هن چيو “پر هڪ ڀٽڪيل مسلمان آهيان. جيڪو رستو وڃائي ويٺو آهي.”
انگريز مرڪيو ته نشي کان هن جي هڪ واڇ هيٺ لهي آئي.
“ته پوءِ تون ڪنهن انگريز پويان اچ، جنهن اڳيان سوَ رستا کليل هوندا آهن.” ان چيو.
عثمان عليءَ دل ۾ چيو، جيڪڏهن هن کي پنهنجو رستو ڏيکاريان ته مستقبل جي مونجهه ۾ مري وڃي. پوءِ هن چيو:
“اي عظيم انگريز توهان جا رستا به عظيم آهن، جنهن سپهه سالار سنڌ فتح ڪئي ان سپهه سالار جو نالو شهر جي لال بازار تي آهي.”
انگريز هن کي حيرت مان ڏٺو ۽ پڇيو “لال بازار ڪٿي آهي؟”
“نيپئر روڊ” هن آڱر سان اشارو ڏيندي چيو.
اهو انگريز تجسس مان اوڏانهن وڌيو پر ايتري ڪا به لال بازار نه هئي.
ڊينسو هال وٽ مليل ان انگريز متعلق عثمان علي سوچيندو رهيو، ماڻهو ان کي ياد ڪندو آهي جيڪو کيس ڏکيو وقت ڏيندو آهي، شريف ماڻهو محلي وارن کان به وسري ويندو آهي. ڏکيو شخص دهشت جيئن ڇانيل هوندو آهي، هڪ انگريز جون بونا پارٽ جهڙيون مڇون، مڇن جا وڪڙ ۽ انهن جو تسلسل ڏاڙهيءَ سان گنڍيل. ڇا ظاهر ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هيو، هڪ رعبدار چهرو يا دشمن جو نه وسرندڙ روپ؟ فاتح حواسن تي حاوي هوندو آهي.
اها رات ظالم جي زندگيءَ جيان ڊگهي هئي، چوڏهينءَ جو چنڊ آسمان تي ائين ڏسجي رهيو هيو، جيئن سوا نيزي تي لهي آيو هجي. شهر ڏينهن جيان روشن هيو. ڪڏهن قانون جي حڪمراني نه هجڻ ڪري منجهند جو اوندهه هوندي آهي پر اها اڌ رات منجهند جيان روشن هئي.
عثمان عليءَ کان هر شيءِ وسري وئي، هو ان پيءُ کي وساري ويٺو جيڪو وضو لئي پاڻيءَ جو انتظار ڪري رهيو هيو. هن کان اهو گهر ۽ گهٽي وسري وئي جنهن ۾ گند جا ڍير هيا. هن کان لياري نديءَ جو ٻيو ڪنارو وسري ويو جتي وهندڙ گٽر جي بدبوءِ هئي، هو شهر جي سحر ۾ گم ٿي ويو.
جيڪڏهن هڪ رات ۾ هزار راتيون سمائجي وڃن ته اها انتظار جي رات هوندي آهي. اها رات ڄڻ عثمان عليءَ جي نه کٽندڙ رات هئي ۽ نه کٽندڙ رات موت جو ٻيو نانءُ آهي، پر شهر جي رونق، اڏجندڙ عمارتون، هڪ ملاٽا عورت جو نانگ هٿن ۾ جهلي ناجائز ناچ، مئخانا، آمد ۽ رفت، پئسي جي ريل پيل، روڊن تي ٺهيل پٽڙين مٿان ڪپهه جهڙا ڪونئرا ماڻهو کڻي ٽرامن جي اچ وڃ، بينڪون، پوسٽ آفيسون، محلاتن جهڙيون عدالتون، هيڊي ڳاڙهي پٿر جي اڀرندڙ عمارتسازي، پهرين جنگ عظيم جا چوٻول، ڪلهن تي سنگينين سان سجايل ڊگهيون بندوقون کڻي گذرندڙ، ٽهڪ ڏيندڙ فوجي، جسمن جي اڌ عرياني، اس کان بچائيندڙ خاڪي ٽوپلا، اڇا ململ جا پٽڪا، خاڪي ورديون، ڍليون ڌوتيون، سنها ڪڙتا، رعبدار مڇون، مني اسڪرٽ، آر تي ڀريل گهگهرا، نشيليون اکيون، ڪَڪا وار، سمنڊ جي واءُ تي جهومندڙ زلف، شهر جي هر شيءِ ايڏي ته تڪڙ مان ٺهي رهي هئي جيئن ڪنهن وليءَ جي مزار، جنهن کي فرشتا ٺاهي رهيا هجن ۽ انهن کي اها سج اڀرڻ کان اڳ مڪمل ڪرڻي هجي.
عثمان عليءَ پاڻيءَ جي ڳولها شروع ڪئي، هو گارڊن کان ٿيندو ٿورو مٿي اهڙي هنڌ پهتو جتي هڪ قلعو هيو ۽ قلعي جي در تي ٻه سپاهي بيٺل هيا. هو وڌي قلعي جي در وٽ آيو. در تي بيٺل سپاهين هن کي ائين ڏٺو جيئن هو ماڻهو نه، پر ماڻهوءَ جهڙي ٻي ڪا شيءِ ڏسندا هجن. انهن هن کي روڪيو ۽ پڇيو:
“تون ڪير آهين؟ پنهنجي سڃاڻ ڪراءِ”
هن کيسي ۾ هٿ وڌو ۽ پنجن روپين جو سڪو ڪڍي کين ڏيکاريو، سپاهين سڪو ورتو ۽ پوءِ غور سان ڏسڻ لڳا، انهن جهيڻا جي تصوير ڏٺي ۽ در کولي ڇڏيو.
عثمان علي قلعي اندر اهڙي هنڌ پهتو جتي انگريز فوجين جا گهر هيا، کيس پري کان ٽهڪ ٻڌڻ ۾ آيا، هو اوڏانهن وڌيو، ٽهڪن جا آواز هڪ ننڍي ڀت پويان اچي رهيا هيا، هن همت ڪري ڀت وٽ بيٺل گهاٽن وڻن جي اوٽ مان مٿي ٿي اندر ڏٺو. اتي ڪجهه نوجوان عورتون هيون جيڪي هڪ نيري پاڻيءَ جي حوض وٽ بيٺل هيون، اڳيان گاهه ۽ ٻوٽا هيا، وڻن جون گهاٽيون لامون هيون ۽ پري تائين جهنگلي نيرن گلن جون وليون هڪ ٻئي ۾ وچڙيل هيون.
عثمان عليءَ سوچيو جيڪڏهن هو ڀت ٽپي اتي جهاڙين پويان لڪي پوي ته عورتن جي وڃڻ کانپوءِ ڪرمنڊل پاڻيءَ جو ڀري سگهي ٿو. هن اهو سوچي در وٽ بيٺل سنتريءَ کان نظر بچائي، احتياط سان لانگ ورائي، اها ڀت پار ڪئي ۽ هيٺ جهڪي لامن پويان لڪي پيو. هاڻي هن کي عورتن جا چهرا صاف ڏسجي رهيا هيا. اهي ست سنڌي عورتون هيون جن جي وچ ۾ هڪ نوجوان خوبصورت عورت بيٺل هئي. نوجوان عورت کي ڏسي عثمان عليءَ جا هوش اڏامي ويا، هن غور سان ڏٺو، اها سوڀيا هئي، جنهن جا وار وقت جي واءُ ۾ ڪَڪا ٿي چڪا هيا، سندس روشن ۽ مرڪندڙ چهرو ساڳيو جيئن يونيورسٽيءَ جي ڏينهن ۾ هوندو هيو، ان جو قد ڪاٺ ۽ جسم جي بيهڪ سوڀيا جهڙي هئي، سندس چهري جا نقش، ويڪريون پُر رونق اکيون، خوبصورت نڪ، گلابي چپ، روشن پيشاني ۽ اڀريل ڳل سڀ سوڀيا جا هيا. عثمان عليءَ ڏٺو، اها سندس وڇڙي ويل محبوبا هئي، جنهن کي هو ڪيترا سال ڳولهيندو رهيو پر کيس اها نه ملي، ان جي چهري تي وڇوڙي جو ڪو تاثر نه هيو، ماضيءَ جو ڪو ارمان نه هيو، اها خوش هئي ۽ سندس ٽهڪ وڻن تي ويٺل بلبلين کي پريشان ڪري رهيا هيا، ست سنڌي عورتون ان جون ٻانهيون هيون، جن سان هوءَ وڏي پيار مان ڳالهائي رهي هئي.
“حوض ۾ چنڊ ڪنهن جو انتظار ٿو ڪري؟” هڪ ٻانهيءَ شرارت مان چيو.
سڀ ٻانهيون کليون ته انهن جا ٽهڪ ڪونجن جيئن اڏاڻا، انهن نوڙي تلاءَ ۾ ڏٺو، چوڏهينءَ جو چنڊ ڄڻ تلاءَ ۾ رهندو هيو، عرش ۾ بيٺل چنڊ جو پاڇو انهن جي ٽهڪن تي لڏي رهيو هيو.
“پياري لزا” هڪ ٻانهي چيو. “دير نه ڪر، وهنجي وٺ، تلاءَ ۾ لهندينءَ ته چنڊ ذرا ذرا ٿي ستارن ۾ تبديل ٿي ويندو.”
لزا کيس پيار مان ڳل تي هٿ هنيو ۽ شرمائجي کلي پئي.
“مان وهنجي نڪران ته نيرو جوڙو تيار رکجو.” لزا چيو.
“ها” هڪ ٻانهي چيو. “تنهنجو تلاءَ مان نڪرڻ فجر جيان هوندو.”
اهي ٽهڪ ڏئي کلنديون رهيون، انهن لزا جا ڪپڙا لاهڻ ۾ مدد ڪئي، لزا ڪنول جيان پاڻيءَ ۾ ترڻ لڳي.
لزا ڪرنل مارٽن جي اڪيلي ڌيءَ هئي، ان رات ڪرنل مارٽن گهر کان پري اهڙي بيرڪ ۾ ترسيل هيو، جتي باغين تي نظر رکڻ لاءِ ميٽنگ هئي. ڪجهه ڏينهن کان اهڙا اطلاع اچي رهيا هيا ته شهر ۾ باغين جو هڪ گروهه ٻاهران آيل ماڻهن جي مدد سان ڪا تخريبي ڪارروائي ڪرڻ وارو آهي. بيرڪ ٻاهران تازادم گهوڙا بيٺل هيا، جن جا سوار پيغام رسائيءَ جو ڪم ڪندا هيا، هڪ آبنوسي ٽيبل تي ٻرندڙ پيٽرو ميڪس جي تيز روشنيءَ ۾ گورن حڪمرانن جا چهرا هيڊا ڏسجي رهيا هيا. منهوڙي جي اولهه ۾ اڏجندڙ لائيٽ هائوس جي پيلن پٿرن تي بيٺل سپاهي ڏور سمنڊ ۾ انڪري ڏسي رهيا هيا ته کين ڪا مشڪوڪ ٻيڙي نظر اچي ته هيڊ ڪوارٽر تي اطلاع ڏئي سگهن، ڀرسان ئي قديم جين مند جو ٻائو پرارٿنا ڪري لوبان ٽانڊن تي رکي اڀرندڙ دونهي جي واس ۾ سنک ڦوڪي رهيو هيو جيئن شهر بي امنيءَ کان بچي سگهي، شهر جا هندو انگريزن مان خوش هيا ۽ انهن جي راڄ قائم هجڻ جا خواهشمند هيا.
لزا کي ڏسي عثمان علي ماضيءَ ڏانهن ائين وهي ويو جيئن وقت جي وهڪري ابتو وهڻ شروع ڪيو هجي، جيئن درياهن جا رُخ بدلجي ويا هجن. جيئن سج رستو ڀلجي ويو هجي، جيئن چنڊ ۽ ستارا اوندهه کان بغاوت ڪري فنا ٿي ويا هجن. عثمان علي گذريل وقت کي ياد ڪري ڪڏهن مرڪيو پئي ته ڪڏهن اداس پئي ٿي ويو. سوڀيا جنهن جي سونهن ۾ هر شئي روشن هئي. سوڀيا جنهن جي سونهن زماني جي گردش کي متاثر ڪيو.
هو جهاڙين پويان لزا کي ڏسي سوڀيا کي ياد ڪري سوچيندو رهيو، جيڪڏهن اها سوڀيا نه آهي ته ان جو روح آهي، هو مري چڪو آهي ۽ مرڻ کانپوءِ عدم جي ان حد تي پهتل آهي، جتي ارواح قيد آهن. سندس من چاهيو ته هو اٿي سوڀيا کي سڏ ڪري ۽ کيس يقين ڏياري ته هو اتي موجود آهي ۽ ڳولهيندو ان مقام تي پهتو آهي جتي موت کانپوءِ ملاقات جو در کليل هوندو آهي پر عثمان عليءَ کي يقين نه اچي رهيو هيو ته هو مري چڪو آهي ۽ موت کانپوءِ جا منظر ڏسي رهيو آهي، هن جهاڙين ۾ اڀريل ڪنڊن جا زخم پنهنجي وجود تي محسوس ڪيا ۽ ڪنڊن جي رهڙن جا نشان ڏسي کيس يقين آيو ته روح رت کان پاڪ هوندا آهن. زخم ۽ زخمن مان وهندڙ رت رڳو جيئرن لاءِ هوندو آهي، هو جيئرو هيو ۽ وقت جي هر شيءِ جيئري هئي، هو، سوڀيا، لزا ۽ لزا جون ست ٻانهيون، هڪ تلاءُ ۽ تلاءَ ۾ وهنجندڙ ڪونج، جنهن کي پاڻيءَ ۾ بيٺل ڪنول جهڪي سجدو ڪري رهيا هيا. عثمان علي سڀ محسوس ڪندي به اهو محسوس ڪري نه سگهيو ته اها هڪ انگريز عورت هئي، پر کيس پڪ هئي ته اها سوڀيا آهي ۽ وقت کيس پنهنجي ڄار ۾ ڦاسائي هڪ عجيب ڪشمڪش ۾ مبتلا ڪري وڌو آهي، پوءِ هو لزا کي ڏسي سوڀيا جي تصور ۾ گم ٿي ويو.
•