باب نائون
عثمان علي مجاهدن سان گڏ لزا کي وٺي جڏهن پالارا پهتو ته هلڪو مينهن وسي رهيو هيو. ٻيڙي مان لهڻ وقت پير ترڪيا ٿي ويا. لزا مينهن ڪري آلي ٿي چڪي هئي، اکين مان لڳي رهيو هيو جيئن روئي رهي آهي، عثمان عليءَ مجاهدن کان چادر وٺي ان تي وڌي ۽ هوءَ چادر ۾ ائين لِڪي پئي جيئن کيس پناهگاهه هلي وئي هجي. ڍاڍريءَ کان رواني ٿيڻ کانپوءِ عثمان عليءَ لزا سان لفظ به نه ڳالهايو پر لزا محسوس ڪري هئي، عثمان عليءَ جي دل ۾ هن لاءِ همدردي آهي. لزا سڄي واٽ ٻيڙي جي هڪ ڪنڊ وٺي ويٺل هئي ۽ سندس نظرون سنڌوءَ جي لهرن جو جائزو وٺي رهيون هيون، جيئن هوءَ محسوس ڪندي هجي ته انگريزن خلاف هر دل ۾ نفرت آهي پوءِ اهي سنڌوءَ جون لهرون ڇو نه هجن جيڪي ڄڻ بي چيني ۽ جوش مان ڦتڪي زخمي شينهن جيان الر ڪري ٻيڙي سان ٽڪرائجي رهيون هيون ۽ مٿان ٻيڙي جا سڙهه هوا ۾ ڪنهن جهنڊي جيان لهرائي رهيا هيا.
لزا پڙهيل لکيل عورت هئي. هوءَ سال پهريون سنڌ آئي هئي. هن جو پيءُ ڪرنل مارٽن ڪلاچيءَ جي قلعي جو ڪمانڊنگ آفيسر هيو. هتي اچڻ کانپوءِ کيس حالتن جي پروڙ پئي. هتان جون حالتون مختلف هيون. انگلينڊ ۾ اهو تاثر هيو ته هندوستان تي انگريزن جي مڪمل گرفت آهي پر هتي ائين نه هيو. هن ڏٺو سنڌ ۽ هند ۾ آزاديءَ جي تحريڪ عروج تي هئي ۽ ڪيترا انسان موت حوالي ٿي چڪا هيا.
پالارا ٻيٽ تي قدم رکڻ وقت لزا عثمان عليءَ کي چيو “مان بي گناهه آهيان، مونکي ڇڏي ڏيو. آخر هڪ عورت کي سزا ڏئي ڪهڙي آزادي حاصل ڪري سگهجي ٿي.”
لزا جي ڳالهه تي عثمان عليءَ جي جسم جو سڄو رت دل ۾ ڪٺو ٿي ويو ۽ هن جو سينو ڦاٽڻ لڳو. هو لزا کي ڪو جواب ڏئي نه سگهيو. ڪوهيڙو ڪپهه جيان هيو جنهن ۾ لزا ڪنهن روح جيان بي چين تڙپي رهي هئي. نظر جي حد، هڪ اک کان ٻي اک تائين هئي. عثمان علي مجاهدن سان اڳتي وڌيو ته کيس ڪچيون ڀتيون نظر آيون. اتي ڪو انسان نه هيو. ڀتيون ئي ڀتيون هيون. جڏهن ڪو نظر نه آيو ته سندس من چاهيو، هو ڪنهن ڀت کان پڇي “ته خدا بخش کٽيءَ جو گهر ڪٿي آهي.”
هن ٻڌو هيو ته ڀتين کي ڪن ٿيندا آهن، پر شايد ڀتين اهو نه ٻڌو هيو ته انسانن کي ڪن هوندا آهن ۽ ڀتين جو آواز ٻڌي نه سگهندا آهن. ڪوهيڙي جو هڪ سبب اهو به هوندو آهي ته شهيدن جا روح ڌرتيءَ تي ڪٺا ٿي ويندا آهن. جڏهن قربانيون وڌي وڃن ته ڪوهيڙو گهاٽو ٿي ويندو آهي.
عثمان علي لزا کي ساڻ ڪري مجاهدن سان اڳتي وڌي رهيو هيو ته کيس پويان آواز آيو. “بيهو.”
انهن ورائي ڏٺو، اتي اڇن کير جهڙن ڪپڙن ۾ اڇي ڏاڙهيءَ سان جهڙ جهڙو شخص بيٺل هيو.
“مان خدا بخش کٽي آهيان.” ان چيو ۽ پوءِ هٿ ۾ جهليل ٽوڪريءَ مان پلو ڪڍي ڏيکاريائين. “نالي جو کٽي ۽ ڪم جو مهاڻو.”
عثمان علي ان اوچتي نروار ٿيندڙ شخص کي ڏسي ڇرڪي ويو.
“پر تون اسان کي ڪيئن سڃاتو؟” هن سوال ڪيو.
“جيڪو شخص مقصد لاءِ ذات فنا ڪري، ان وٽ اهو تجربو هوندو آهي ته ڪنڍيءَ جيان ڪوهيڙي ۾ ڦاٿل ڪير آهي؟”
عثمان عليءَ کي ڪا ڳالهه سمجهه ۾ ڪونه آئي، پر ايترو محسوس ڪيائين ته هيءُ ساڳيو شخص آهي جنهن جي ڳولها ڪري رهيا آهن.
“اسان جماعت الاخصار جا ڪارڪن آهيون....” عثمان عليءَ ايترو چيو ئي مس ته خدا بخش ڳالهايو.
“مونکي سڀ خبر آهي.” هن چيو ۽ پوءِ پنهنجي پويان اچڻ جو اشارو ڪيو.
هو لزا کي ساڻ ڪري هڪ سرن جي بٺي وٽ پهتا. بٺي جي چمني مٿي ڪوهيڙي ۾ گم پئي ٿي ۽ ڦهليل سرن جا ٽڪرا ڀڳل وجود جي ٽڪرن جهڙا هيا. عثمان عليءَ کي هر شيءِ ڏک ۾ ويڙهيل نظر پئي آئي. هن کان لزا جي حالت ڏٺي نه ٿي وئي. هوءَ مايوس ۽ ڊنل هئي. خدا بخش ڀرسان ٺهيل هڪ ٿلهين ڀتين واري جاءِ ۾ ويو ۽ هو سڀ اکيون بند ڪري ان پويان داخل ٿيا. لزا گهر ۾ داخل ٿيڻ کان اڳ پاڻ ڇڏائڻ جي ڪوشش ڪئي. هڪ مجاهد اڳتي وڌي کيس وارن ۾ هٿ وجهڻ چاهيو. عثمان عليءَ ان کي روڪيو ۽ لزا کي چيو.
“اسان توکي ڪو نقصان نه پهچائينداسين. تون اسان جي مهمان آهين، جيئن حالتون سازگار ٿينديون توکي آزاد ڪرڻ ۾ دير نه ڪنداسين.”
هن جي سمجهائڻ تي لزا کي آٿت مليو ۽ جڏهن ان عثمان عليءَ جي اکين ۾ ڏٺو ته محسوس ڪيائين جيئن ڳوڙها همدرديءَ جي احساس کان بخار بنجي ڪوهيڙي جو روپ ڌاريندا هجن.
هو هڪ ڪشادي ڪمري ۾ داخل ٿيا، هيٺ فراشي وڇايل هئي ۽ فراشيءَ جا چٽ ائين هيا جيئن انهن جي ترتيب ۾ ڪو پيغام لڪيل هجي.
“توهان اتي ويهو.” خدا بخش چيو. “مان توهان لاءِ پلو پچائي اچان ٿو.”
خدا بخش هليو ويو ۽ عثمان علي لزا کي ڏسي سوڀيا جي خيالن ۾ کوئجي ويو. ڪراچيءَ جا رت سان رنگيل روڊ هن آڏو ڦري ويا. باهه ۾ سڙندڙ فيڪٽريون، روڊن تي مئل ماڻهو، نسل پرست تنظيم جا ڇڙواڳ دهشتگرد، ڀتي جون چٺيون، قربانيءَ جي کلن تي وڙهندڙ ڪتا، خوف، ڌرڻا ۽ بند پيل روڊ، ٽريفڪ ۾ ڦاٿل گاڏيون، هڙتالون ۽ ٽائرن جي دونهي ۾ اغوا ٿي ويل سوڀيا جو گم ٿي ويل چهرو.
جڏهن عثمان علي ڍاڍري بندر کان مجاهدن سان گڏ لزا کي ساڻ ڪري ٻيڙي ۾ روانو ٿيو هيو ته پويان انگريز فوج جو دستو چڙهائي ڪري ان هنڌ پهتو هيو جتي لزا قيد هئي. هن جي رواني ٿيڻ ۽ انگريزن جي پهچڻ ۾ ايتري وٿي هئي جيئن هڪ ساهه پويان ٻيو ساهه.
قدرت جو ڪمال آهي ته ان هر شيءِ وٿي پيدا ڪئي آهي، هڪ ساهه پويان ٻئي ساهه جي وٿي نه هجي ها ته انسان ان وٿي بنا جيئرو نه رهي ها. اکين پيرن، هٿن ۽ هٿن جي آڱرين جون وٿيون. هر وٿي انسان جي فائدي لاءِ آهي، پوءِ اها وٿي ڪٿي به ڇو نه هجي. وٿيون انسان کي جيئري رکڻ جو بهانو آهن. وٿي وڏي هجي يا ننڍي. اها وٿي آهي، پوءِ اها وٿي وڇوڙي جي هجي يا مئل جي. بيوفائيءَ جي هجي يا وساري ويٺل جي. قدرت وٿي انسان جي اهميت لاءِ ٺاهي آهي.
جيڪڏهن وٿي نه هجي ها ته عثمان علي ساٿين سميت ڦاسي گهاٽ تي هجي ها.
انگريز فوج جو دستو جنهن جي اڳواڻي ڪرنل مارٽن ڪري رهيو هيو، ان انگلينڊ کان خاص دونالي بندوق گهرائي هئي، جنهن جي نليءَ ۾ ٻه نڪ جهڙا سوراخ هيا ۽ سنگهي وار ڪندي هئي. هن ان مقامي سپاهيءَ کي ساڻ کڻڻ پسند نه ڪيو، جنهن لزا جو ڏس ڏنو هيو، ڇو جو کيس پڪ هئي ته لزا کي ڳولهي لهندو پر جڏهن مندر وٽ آيو ته مندر ويران هيو. مندر جي پاسي کان هوڪڙ ڏئي هيٺ ويندڙ ان مدرسي ۾ ويو جتي لزا قيد هئي ته هو اتي ڦهليل بوءِ سڃاڻي ويو جيڪا کيس دکي من کي آرام ڏئي رهي هئي. هو ڪيتري دير ان جاءِ تي ويٺل رهيو جتي لزا ڪجهه ڏينهن قيد ۾ گذاريا هيا. هن ٿڌا ساهه ڀريا ته سندس من ۾ باهه ٻري پئي. هو ڪاوڙ مان اٿيو ۽ مدرسي مان مٿي ڏاڪڻ چڙهي مندر وٽ آيو، کيس اهو ڏسي حيرت ٿي ته اتي ڀڳوان جو مجسمو نه هيو. مدرسي جا سڀ ڪتاب ديوناگريءَ ۾ هيا ۽ مندر ۾ هر صفحي تي عربيءَ ۾ اکر اڪريل هيا. مندر جي در وٽ فوجي دستو قطارن ۾ بيٺل هيو ۽ فوجي دستي جي آخري سٽ ۾ ٻهروپيو رميش لال، فوجي لباس پائي، سنگين واري بندوق ڪلهي تي رکي دل ۾ مرڪي رهيو هيو، جيئن هو مرڪيو ته سندس فوجي لباس تي کٻي پاسي وارو کيسو ويڪرو ٿي ويو.
ڪرنل مارٽن سانڊي جو تيل وڪڻندڙ ڍيڍ عورتن کان ڪن شڪي ماڻهن جي اچڻ بابت پڇا ڪئي هئي پر هو اتي ڪڇن ۽ ڪمين جي پچڻ ڪري ڦهليل دونهي کان ترسي نه سگهيو ۽ ڪاوڙ کان گهوڙي جي پوئين ڄنگهن ۾ چهبڪ هنيو، جيڪو اهڙي جاءِ تي لڳو جو گهوڙو ٽاهه کائي ڀڳو. ڪرنل مارٽن جي گهوڙي پويان، سپاهين جي گهوڙن جو جٿو ان ڪري ڀڳو جو، گهوڙا ئي گهوڙن جا سربراهه هوندا آهن، سربراهه ڀڄندو آهي ته پوئين کي ڀڄڻ ۾ دير ئي نه لڳندي آهي.
ٿوري دير کان پوءِ جڏهن خدا بخش پلا پچائي موٽيو ته ڪمري ۾ مصالحن جي بوءِ وات ۾ پاڻيءَ جيان پکڙجي وئي. پالارا جا پلا سواد ۾ انڪري مشهور هيا جو فطرت انهن اندر قدرتي طور سڀ مصالحا ملائي پوءِ پيدا ڪيو هيو. عثمان عليءَ خدا بخش جي تعريف ڪئي.
“بيشڪ آهين کٽي، ڪم مهاڻڪو ڪندو آهين، پر بورچي هجين ها ته توکي ٻيو ڪجهه ٿيڻ جي ضرورت نه پوي ها.”
عثمان عليءَ جي ڳالهه تي خدا بخش کان ٽهڪ نڪري ويو.
“مان ڪو به ڪم نه ڄاڻان” خدا بخش چيو. “سواءِ ان جي ته ڪو به ڪم ڪئين ڪبو آهي؟”
عثمان علي کليو ته پلو کائيندي کيس ڪنڊو ڏندن ۾ وچڙي پيو. هن گرهه تڪڙ ۾ اڳري، زبان ڏندن کي هنئين ۽ پوءِ آڱرين سان ڪنڊو ڪڍڻ لڳو.
“خيال سان” خدا بخش چيو. “پلو مرڻ کانپوءِ ماڻهوءَ جو شڪار ڪندو آهي.”
“ڪنڊي ڦاسڻ جو سبب، تنهنجو ٽوٽڪو هيو، کليس ته ڪنڊي کي وجهه ملي ويو.”
خدا بخش مرڪيو ۽ پوءِ پلو کائيندي سڀني ٻڌايائين. “پلو مڇين جو مجاهد آهي، پرسال پلو کائيندي ٻه انگريز مري ويا.”
“اهو ڪيئن؟” هڪ مجاهد پڇيو.
“اهو انڪري ته پلو کائڻ فن آهي. پلي ۾ ڪنڊا ايڏا هوندا آهن جو الڳ ڪرڻ ڏکيو، درياهه جا ماڻهو ڄاڻيندا آهن ته پلو ڪيئن چٻاڙجي. پرسال ڪجهه انگريز آيا، کين ڪجهه پلا سوکڙي طور ڏنا. خبر پئي ته پچائي کائڻ کانپوءِ انهن کي نڙيءَ جو آپريشن ڪرائڻو پيو. انهن مان ٻن جو موت واقع ٿيو.”
عثمان عليءَ لزا کي ڏٺو. جيڪا ڪمري جي هڪ ڪنڊ ۾ ويٺل هئي. ان جي اداسيءَ کي ڏسي بي خوديءَ مان من اندر سُڏڪيو.
“سوڀيا... منهنجي سوڀيا.” هن جي دل مان نڪتل آواز ڪوهيڙي جي صورت ۾ چپن، اکين ۽ زلفن جا نقش ٺاهيندو لزا جي چهري ۾ گم ٿي ويو. لزا ڇرڪ ڀري هن ڏانهن ڏٺو ۽ هوءَ ڊيوڊ جي نقشن ۾ گم ٿي وئي.
ڊيوڊ جيڪو لزا جو مڱيندو هيو. هن جو سمورو پيار ڊيوڊ لاءِ هيو، ڊيوڊ، جنهن سان هن ٽيمز ڪناري شامون بسر ڪيون، سرمئي لنڊن جنهن جي هر عمارت ڊيوڊ جهڙي هئي. لنڊن جو هر چوڪ، هر موڙ، ان جي پيار سان واسيل هيو. هن، ان سان جيئڻ مرڻ جا قسم کنيا هيا.
عثمان عليءَ جي اندر مان اٿندڙ ڪوهيڙي جي آواز تي هوءَ تصور ۾ ٻڏي وئي، اهڙي تصور کيس آزاديءَ جو احساس ڏنو. هن کي لڳو هوءَ آزاد فضائن ۾ ڏور هلي وئي آهي.
لنڊن جي رستن جي ٿڌي هوا هن جي هر لونءِ ۾ سمائجي وئي. هندوستان اچڻ کان اڳ لنڊن پورٽ تي ڊيوڊ کيس ڇڏڻ آيو ته ان التجا ڪئي. “لزا تڪڙ نه ڪر، شاديءَ کانپوءِ هلنداسين.”
لزا ان ڳالهه کي اهميت نه ڏني.
“مان ڪجهه ڏينهن ۾ موٽي ايندس” هن جواب ڏنو. “بابا اڪيلائي محسوس ڪري رهيو آهي، مصروفيتن سبب انگلينڊ موٽي نه ٿو سگهي، ان کي سهاري جي ضرورت آهي، ڪجهه ڏينهن جي ڳالهه آهي، مان بابا سان موٽي ايندس.”
ڊيوڊ جي دل مطمئن نه پئي ٿي، کيس لڳي رهيو هيو، لزا اهڙي دوزخ ۾ وڃي رهي آهي جتي هر شيءِ سڙي رهي آهي.”
“لزا، منهنجي دل نه ٿي مڃي.” هن چيو. “دنيا جون حالتون ڏينهون ڏينهن خراب ٿي رهيون آهن. ڪنهن وقت به جنگ لڳي سگهي ٿي. ائين نه ٿي جو حالتون هٿن مان نڪري وڃن ۽ وري ملي نه سگهون.”
لزا هڪ بهادر عورت جيان مرڪي.
“وهمن جي دنيا مان نڪري اچ.” هن چيو. “دنيا مان جنگ ڪڏهن ختم نه ٿي آهي. امن جنگ جي ساهي هوندو آهي جنهن ۾ نوان هٿيار ڪٺا ڪيا ويندا آهن، جنگ ۽ پيار ڪڏهن ختم ٿيڻا نه آهن.”
ڊيوڊ هن جي ڳالهه تي مرڪيو ۽ پوءِ کيس ويجهو آئي پيار ڪيائين.
“جيڪا تنهنجي مرضي.” هن چيو. “پنهنجو خيال رکجانءِ”
هوءَ تصور مان موٽي آئي ته ڪيتريون ئي اکيون هن آڏو ڪمري جي هلڪي روشنيءَ ۾ تري رهيون هيون. عثمان علي بي خود ٿي لزا کي ڏسي رهيو هيو ته هڪ مجاهد چيو. “تنهنجيون حرڪتون هڪ مجاهد جون حرڪتون نه آهن.”
مجاهد جي ڳالهه تي عثمان عليءَ محسوس ڪيو، سوڀيا جي عشق کيس ديوانو ڪري وڌو آهي.هو لزا کي ڏسي بدحواس ٿي چڪو آهي. ٿورو به شڪ هن لاءِ مصيبت ثابت ٿي سگهي ٿو.
“منهنجي همدرديءَ جو سبب عورت آهي.” هن چيو.
“ڪهڙي عورت؟” هڪ مجاهد پڇيو.
عثمان علي ڪو جواب ڏئي نه سگهيو.
هيٺ پيل پليٽن ۾ پلن جا ڪنڊا پيل هيا. عثمان عليءَ محسوس ڪيو. پلي جو وچون ڪنڊو سندس ڪرنگهي ۾ ڦاٿل آهي.
•