باب ٽيون
عثمان علي تصور ۾ ماضيءَ طرف ائين موٽي ويو، جيئن وقت جي واءُ جي تيز جهوٽي کيس کاهيءَ ۾ ڪيرايو هجي، هن ڏٺو، هو سوڀيا سان ڪلاس ۾ ويٺل هيو، پروفيسر جي ليڪچر جو موضوع هيو. “نظرين جو مستقبل تي اثر” اهو چئي رهيو هيو:
“ارتقائي طور جڏهن انسان شعور ۾ آيو ته تاريخ جي سفر ۾ ڪٿي به نظرين کان جان ڇڏائي نه سگهيو، اهو نصيحتن ۽ صلاحن جي دائري کان ٻاهر نڪري نه سگهيو، زندگيءَ جي ڏسيل اصولن ۽ اڳ گهڙيل راهن تي ان جا پير پٿون ٿي چڪا آهن. انسان انفرادي طور ڪڏهن به نه سوچيو آهي، انسان اڃان به جانور جيان جذباتي آهي، ان وٽ سچ ۽ ڪوڙ جي سڃاڻ نه آهي، هو جذبات جي ڌاري ۾ سچ کي ڪوڙ سمجهي ٿو ۽ ڪوڙ هن وٽ سچ ۾ بدلجي پوي ٿو، مذهب، قومپرستي، ٻولي، ثقافت ۽ سياسي نظريا جيڪڏهن هن اڳيان پرجوش انداز ۾ پيش ڪيا وڃن ته هو جذبات جي ڌاري ۾ وهندي دير نه ٿو ڪري. هن ڌرتيءَ تي انفراديت جو اعلان ڪفر برابر آهي، ان کي بغاوت تصور ڪيو وڃي ٿو. فطري طور انسان آزاد آهي ۽ ان کي حق حاصل آهي ته کيس انفرادي فڪر جي اجازت ڏني وڃي، هو ڪنهن مذهب، ذات، قبيلي، قوم يا ملڪ کان اجازت وٺي ڌرتيءَ تي پيدا ڪو نه ٿو ٿئي، جيئن هو پيدا ٿيڻ ۾ آزاد آهي ائين سوچ ۾ به آزاد آهي. خطي جا مروج نظريا، رواج يا مڙهيل ريتون ۽ رسمون هن تي لاڳو نه ٿا ٿين. انسان جڏهن انسان جي روپ ۾ ڌرتيءَ کي قبول ڪندو ته اها بهشت ٿي پوندي ۽ حورن جي سحر مان نڪري عورت کي مان ۽ رتبو ڏيندو، ان جا ٻار فرشتا ٿي پوندا ۽ ڌرتيءَ جو پاڻي پي، شرابن طهورا وساري ويهندو.” پوءِ پروفيسر دنيا جي صورتحال تي ليڪچر ڏيندي چيو: “ اڄ مذهب ۽ معيشت جي نالي ۾ ملڪ سڙي رهيو آهي، اها باهه دنيا ۾ ٻري رهي آهي، ترقي پسند سوچ جي مفڪرن، عالمن ۽ پروفيسرن کي کلي عام رستن تي گوليون هڻي شهيد ڪيو وڃي ٿو، حڪومتون ماڻهن جو بچاءُ ڪرڻ بجاءِ، پنهنجو بچاءُ ڪن ٿيون. قانون خوف ۾ ورتل آهي، بدامنيءَ جو باز کنڀ کنڍيڙي اهڙن آنن تي آرو ڪري ٿو جن مان نڪتل پکي پاڻ کي ڪبوتر سڏائين ٿا، ڪجهه عرصو اڳ هڪ فيڪٽريءَ کي باهه ڏئي ساڙيو ويو، جنهن ۾ سوين مزدور بي گناهه سڙي ويا. ڊاڪٽرن ۽ وڪيلن کي ٽارگيٽ ڪلنگ جو نشانو بڻايو ويو. ٻارنهن مئي تي جهنگ ۾ جانورن جيان شهر ۾ انسانن جو شڪار ڪيو ويو، مسجدن، مدرسن ۽ مجلسن کي آپگهاتي بمن سان اڏايو ويو، معصوم ٻارن کي اسڪولن ۾ بي رحميءَ سان قتل ڪيو ويو. شهر ۾ ڌرڻا هڻي روڊ رستا بند ڪيا وڃن ٿا. روڊن تي ٽريفڪ ڪلاڪن جا ڪلاڪ ڦاٽل رهي ٿي، اصلحو ڏيکاري سرعام ڦرلٽ ڪئي وڃي ٿي، ڪرپشن عروج تي آهي، روڊ رستا گند جا ڍير بڻجي چڪا آهن، پرڏيهين کي روڪڻ وارو ڪير به نه آهي. غير قانوني طور لکين ماڻهو داخل ٿي چڪا آهن. اهو سڀ انڪري ٿيندو آهي جو حڪومتون ان خوف ۾ ورتل هونديون آهن ته ڪنهن مضبوط ڌڙي کي راضي ڪرڻ لاءِ، ٻئي مضبوط ڌڙي خلاف ورتل ايڪشن ڪري اهو ناراض ٿي ويندو ۽ حڪومت خطري ۾ اچي ويندي. انڪري حڪومتون آسرن ۽ دلاسن سهاري سڀني کي خوش رکڻ جي ڪوشش ڪنديون آهن ۽ ڌڙا ڪنهن به خوف کان سواءِ طاقت آزمائي ڪندا آهن. اها هر ڌڙي جي پنهنجي سگهه آهي ته تشدد کانپوءِ ان جو دٻدٻو ڪهڙي حد ماڻي ٿو.”
پروفيسر جو ليڪچر جاري هيو، خبر پهتي ته بارود سان ڀريل ٽرڪ کي فليٽن ڀرسان اڏاريو ويو آهي، ڌماڪي کانپوءِ عمارت ڊهڻ سبب سوين ماڻهو مارجي چڪا آهن، هڙتال جي اعلان سبب روڊ رستا بند ٿي چڪا آهن. هر هنڌ ٽائر سڙي رهيا آهن، شهر جي مختلف روڊن تي ڌرڻا هڻي جلوس ڪڍيا ويا آهن، ٽريفڪ بند ٿي چڪي آهي.
پروفيسر هڪ ٿڌو ساهه ڀري ليڪچر ختم ڪيو ۽ شاگردن کي چيو ته: “هڙتال سبب اڄوڪو ليڪچر ختم.”
اها يونيورسٽي جيڪا وسيع ۽ وڻن سان ڍڪيل هئي، ان جي وڻن جا پن ڪارا هيا. احتجاج جي دنيا ۾ انهن دونهي جو ويس ڪيو هيو. سوڀيا ۽ عثمان علي تاريخ جا شاگرد هيا. تاريخ جا اکر کارا ۽ ڳاڙها هوندا آهن. ڪي ڪارا اکر پڙهندا آهن، ڪي ڳاڙها، جيڪي ٻنهي رنگن جا اکر پڙهندا آهن، اهي سِرُ وڃائي ويهندا آهن، هو به اهڙي تاريخ جا شاگرد هيا جيڪا روز رنگ بدلائيندي هئي. تاريخ لکڻ لاءِ ورقن جو اڇو هجڻ ضروري آهي ڇو جو اهي آسانيءَ سان ڪارا ٿي سگهندا آهن. سوڀيا ۽ عثمان عليءَ لاءِ تاريخ هڪ آئيني جيان هئي. هڪ اهڙو آئينو جنهن جي پٺ سچ جو عڪس ڏيکاريندي هئي.
هو جڏهن ڪلاس روم مان ٻاهر نڪتا ته هر شاگرد پريشان هيو، بسون بند ٿي چڪيون هيون، دونهي جي بوءِ آزاد گهمي رهي هئي، بندوقن ۽ بمن جي آوازن کي شهر جي هر ڪنڊ ۾ پهچڻ کان ڪو به روڪڻ وارو نه هيو، سوڀيا موبائيل فون تي گهر وارن سان ڳالهايو، سندس ماءُ جو آواز هيو:
“رستا بند ٿي چڪا آهن، انتظار ڪر.”
“امڙ فڪر نه ڪر، رستا کليا ته پهچي ويندس.”
“فڪر ڪيئن نه ڪيان، رستا سدائين بند هوندا آهن، خدا کانسواءِ ڪير کولي سگهي ٿو.”
“امڙ مان محفوظ آهيان ۽ يونيورسٽيءَ ۾ ڪافي شاگرد موجود آهن.”
“ڪنهن به هجوم ۾ پاڻ کي محفوظ نه سمجهه.”
“بس امان دعا ڪر.”
ماءُ سان ٿيل گفتگوءَ سوڀيا کي همت ڏني، هوءَ وقت جو انتظار ڪرڻ لڳي ۽ يونيورسٽيءَ ۾ هڪ گهاٽي بڙ هيٺان عثمان عليءَ سان ويهي سوچڻ لڳي.
سج اڀرڻ مهل ڦڙتي ڏيکاريندو آهي، باقي وچ تي ان جو سفر سست هوندو آهي، شام ٿي چڪي هئي، سانجهي گيڙوءَ رنگ جو لباس پائي اچڻ جي تيارين ۾ هئي، روڊ نه کليا، در بند ٿي ويا. پير ڊهي ويا، رستا ماڻهو وڃائي ويٺا، ائين به ٿيندو آهي، صرف ماڻهو رستا وڃائي نه ويهندا آهن پر رستا به ماڻهو وڃائي ويهندا آهن، رستا دوکو ڏين ته ماڻهو پاڻ کان وڇڙي ويندو آهي.
ان شهر جا سڀ روڊ رستا ماڻهن جي سڃاڻ کان لاچار هيا، سوڀيا جي ڪيفيت ڏسي عثمان عليءَ کيس حوصلو ڏنو.
“اهو پهريون دفعو ته نه آهي، ائين ٿيندو رهندو آهي.” هن چيو ۽ پوءِ کيس دلداري ڏيندي چيو “سج سدائين ساڳيو نه آهي.”
سوڀيا هوا جي جهوٽي تي ڀرسان رکيل ڪتاب جي ورندڙ تاريخ جي ورقن ۾ تبديل ٿي وئي.
“مذهبي بنيادن تي اڏيل ملڪن جون ڀتيون نفرت جو تحفظ ڪنديون آهن.” هن جذباتي ٿيندي چيو.
عثمان علي سوڀيا جو هٿ پنهنجن هٿن ۾ وٺندي سندس جذبات کي قابو ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي.
“لنگهي ويل نانگ جي لڪير، نانگ کان وڌيڪ ڀوائتي هوندي آهي.” هن چيو “اهو سڀ لڪير جو ڏنگ آهي.”
“ها” سوڀيا چيو. “لڪيرون ڌرتيءَ ۾ ڏار وجهي ان کي ٽڪرن ۾ تبديل ڪري وجهنديون آهن، ملڪ تاريخ جي زلزلن جي پيداوار آهن.”
پوءِ انهن کي اهي هاڃا ياد آيا جيڪي اتي روز پيش ايندا هيا.
وڻن پويان سج بيٺي بيٺي غائب ٿي ويو. رات ڪاري رنگ جيان آسمان مان ڇڻي پئي، هو ٻئي همت ڪري اٿيا ۽ هلندا يونيورسٽيءَ کان ٻاهر روڊ تي آيا. ٽريفڪ غائب هئي، اڃان به پري کان فائرنگ جا آواز اچي رهيا هيا. دونهي جي بوءِ ۾ امن جون اکيون ڳڙي رهيون هيون. خوف ۽ دهشت حڪمرانن جي فرمان جيان نافذ هئي. هنن کي ڪا سواري نه ملي، هو هلندا سماما چوڪ تي پهتا ته پري کان پندرهن ويهه ماڻهو نعرا هڻندا، ڀڃ ڊاهه ڪندا، هنن ويجهو پهتا، انهن جا منهن ڏسي سوڀيا ۽ عثمان علي هيسجي ويا، اهي ويجهو آيا ته پڇيائون: “ڪير آهيو؟”
هنن ڪو جواب نه ڏنو، انهن کي چپ ڏسي، هڪ ٿلهي ۽ ڪاري منهن واري شخص عثمان عليءَ جي نراڙ تي پستول رکي چيو. “ڳالهاءِ، جيئن لهجي مان خبر پوي.”
“يونيورسٽيءَ جا شاگرد آهيون.” عثمان عليءَ چيو.
“۽ هيءَ” ٻئي سوال ڪيو.
“هي به شاگرد آهي.” عثمان عليءَ جواب ڏنو. “اسان جو سياست سان ڪو تعلق ڪونهي. ڪنهن پارٽيءَ سان واسطو نه آهي. اسان کي وڃڻ ڏيو.”
اهي لهجي مان سڃاڻي ويا ته ڪير آهن، هڪ بڇڙي شڪل وارو اڳتي وڌيو ۽ ان بندوق جو هٿيو عثمان عليءَ کي مٿي ۾ وهائي ڪڍيو. عثمان علي فوٽ پاٿ تي ڪري پيو. سوڀيا رڙيون ڪري روئڻ لڳي. هڪ شخص ان کي ڀاڪر ۾ کڻي ڪلهي تي رکيو ۽ هليا ويا. عثمان علي نيم بيهوشيءَ جي حالت ۾ ڏٺو. سوڀيا کي کڻي ويندڙ شخصن مان، ڪو ڪن ڪٽيو هيو، ڪو ڪاڻو، ڪو لولو ۽ ڪو لنگڙو.
عثمان عليءَ ڏٺو، ڪلهي تي رکيل سوڀيا جو پريشان چهرو دونهي ۾ گم ٿي ويو.
•