باب پهريون
لياري نديءَ جي اولهه ۾، جتي ڪڏهن ٻنين ۾ سرنهه مهڪندي هئي ۽ ڪڻڪ ۾ لابارا پوندا هيا، اتي انسانن جي رت جي بوءِ ان ڳالهه جو يقين ڏياري رهي هئي ته هاڻي ڌرتيءَ تي گلاب نه ٽڙندا آهن، لياري ندي جيڪا هڪ چير جيان هئي جنهن جي زخم مان روڳ وهندو سمنڊ ۾ ڪري پنهنجو داستان ٻڌائي رهيو هيو، لياري ندي جنهن جي بوءِ، تاريخ جو وجود ميلن کان محسوس ڪري، انڪري اوڪارا نه ڏيندو هيو ته اها بوءِ وقت جو حصو هئي، وقت ۽ تاريخ الڳ نه آهن، وقت قاتل آهي. وقت مقتول آهي ۽ تاريخ وقت جي مزار آهي.
عثمان عليءَ جو گهر لياري نديءَ ڪناري اهڙي هنڌ هيو، جتان هڪ سوڙهي گهٽي بغير پلستر جي اگهاڙن، بلاڪن وارن ننڍن گهرن جي وچ مان لنگهيندي، ٻين گهٽين کي ساڻ ڪري گل ٻائيءَ وٽ مورڙي ۽ سندس ڀائرن جي ڊٿل قبرن وٽ اچي ٿي کٽي. اتي غير قانوني ٽرڪ اڏي جي قبضي گيرن پاران قبرن کي ڊاهڻ لاءِ هنيل هٿوڙن ۽ ٽيڪمن جا نشان ڄڻ ڪنهن انقلاب جا نشان بنجي چڪا هيا.
عثمان علي ان گهر ۾ پوڙهي پيءُ سان رهندو هيو. پوڙهي پيءُ سڄي عمر محنت ڪئي، محنت جو ڦل امن جي ڏينهن ۾ ملندو آهي، امن نه هجي ته محنت فيڪٽريءَ کي لڳل باهه ۾ سڙي ويندي آهي. محنت جو ڦل نه ملڻ ڪري ان سڄي زندگي غربت ۾ گذاري، اهو هاڻي سڀ ڪم ڇڏي ٻه ڪم ڪندو هيو. ماني کائيندو هيو ۽ نماز پڙهندو هيو. ماني ان لاءِ کائيندو هيو ته نماز پڙهي سگهي پر نماز ان لاءِ نه پڙهندو هيو ته ماني کائي سگهي. مولا ماني ڏيندو آهي پر مولا کان ماني وٺڻ عثمان علي ويندو هيو، جيڪو هڪ اسڪول ۾ تاريخ جو ماستر هيو ۽ کيس پهرين تاريخ جو سخت انتظار هوندو هيو، ڇو جو پگهار کانسواءِ گذرندڙ هر تاريخ کيس پورس جي هاٿيءَ جيان لتاڙي ويندي هئي.
عثمان علي يونيورسٽيءَ ۾ پڙهيو، هن پاڪستان چوڪ تي پريس ۾ پروف ريڊنگ ڪئي، هن پئسا بچائڻ لاءِ منجهند جو ويلو ٽاري، سلمان پڪوڙائيءَ جا سموسا کائي سپر مارڪيٽ جي سبيل جو پاڻي پيتو، جيڪو تاثير ۾ وراڻي وٽ ٺهيل قلندري ڪينٽين جي چانهه جي ڪاڙهي جهڙو هيو. غريب پئسا بچائي تعليم حاصل ڪندو آهي. پر تعليم تڪليفن کان غريب کي بچائي نه سگهندي آهي، غريب وڌيڪ تعليم حاصل ڪري وڌيڪ تڪليف ۾ پئجي ويندو آهي. هو نوڪري ائين ڳوليندو آهي جيئن پاڻ وڃائجي ويو هجي. جيئن پئسو پئسي کي ڇڪيندو آهي، ائين نوڪريون نوڪري کي ڇڪينديون آهن، جن وٽ نوڪريون هونديون آهن، اهي نوڪريون ڏئي سگهندا آهن.
عثمان عليءَ به تعليم حاصل ڪئي ۽ عشق ڪيو، کيس تاريخ ڄاڻ ڏني ۽ عشق رولي وڌو، عثمان عليءَ جي عشق جو داستان، سسئي پنهونءَ جو داستان نه آهي پر اهو داستان آهي ئي ڪونه، ڇو جو داستان انجام کي پهچندو آهي ۽ عثمان عليءَ جو داستان ائين هيو جيئن موسيقار جون آڱريون ڪٽيل هجن. ساز سلامت هجي ۽ موسيقار مجبور، وقت جي تند تيز ڇُريءَ جيان هٿن تي هلي هجي ۽ آڱريون وڍجي ويون هجن. اکين کي آڱريون هونديون آهن، جڏهن هن پهريون دفعو سوڀيا کي ڏٺو ته ان جون اکيون آڱرين ۾ تبديل ٿي هن جي دل کي ڇُهنديون هليون ويون، سوڀيا اڀرندڙ سج اڳيان ڀوري بادل مان ڇڻندڙ ڪرڻن جيان هئي.
ڪو سج کي اغوا ڪيئن ڪري سگهي ٿو؟ ڇا ڪائنات مان چنڊ چوري ٿي سگهي ٿو ۽ ستارا پڃري ۾ قيد ٿي سگهن ٿا؟ پر ظالم دنيا ۾ هر شيءِ ممڪن آهي. سوڀيا کي هن سامهون اغوا ڪيو ويو، هن جيان هجوم اڪيلو هيو.
اها سُرمئي سانجهي جڏهن رات ۾ بدلجي وئي ته هر شيءِ اوندهه ۾ پورجي وئي، سج جي خوف کان رات اکين ۾ لڪيل هوندي آهي. سج اوجهل ٿيندو آهي ته رات نڪرندي آهي. رات جي روشني اکين کي انڌو ڪري وجهندي آهي، اها رات جڏهن نروار ٿي ته عثمان علي پوڙهي پيءُ سان ان ڪمري ۾ ويٺل هيو جتي اڱر ۾ ٽانڊا ٽمڪي رهيا هيا. چڻنگ جو تجلو ڏسڻ لاءِ اوندهه جو هجڻ ضروري آهي. ٽانڊن جون چڻگون عثمان عليءَ جي اکين ۾ تجلا ڏئي رهيون هيون، پوڙهو پيءُ مانيءَ جا گرهه ڏندن بنا ائين چٻاڙي رهيو هيو جيئن رزق کي چُميون ڏيندو هجي. گرهه چٻاڙيندي ان جو آواز اوندهه ۾ اٿيو.
“عثمان پاڻي ڀري آءُ... وضو ڪرڻو آهي.”
عثمان علي اُٿيو ۽ ان جاري ۾ ٽانڊن جي روشنيءَ تي چمڪندڙ پتل جو ڪرمنڊل کنيو، پتل جي ڪرمنڊل تي ٽانڊن جو عڪس ائين هيو جيئن هيڊي جسم تي رانڀوٽا پاتل هجن.
“بابا... پاڻي ته آهي ڪونه... ڪٿان ڀريان؟” عثمان عليءَ چيو.
پوڙهي پيءُ گرهه چٻاڙيندي چيو:
“بکايل جي وات ۾... يا ڏکايل جي اکين ۾ ڳولهيندي ته پاڻي ملي ويندو.”
عثمان علي ڪنڌ هيٺ ڪري گهر کان ٻاهر نڪتو، هن ڪنڌ کڻي مٿي ڏٺو، اها عجيب رات هئي، جيئن اڻ کٽ الم ڪري رات جو ماتمي لباس پراڻو ٿي ڦاٽي ويو هجي. نائين تاريخ جو چنڊ نامڪمل هيو. ان جو اڌ پاسو سُڪل هيو، اهو اڌ رنگو نه هيو. اڌ رنگو انسانن لاءِ هوندو آهي، جيئرو اڌ، مئل اڌ کي سهارو ڏيندو آهي. چنڊ اڌ هجي ته وڇوڙي جي علامت هوندو آهي، سوڀيا جو وڇوڙو، سونهري وارن واري سوڀيا جنهن کان چنڊ متاثر هيو، چنڊ جي روشني سوڀيا جي چانڊوڪي هئي. نائين تاريخ جو چنڊ اڌ اونڌاهو، اڌ روشن، سوڀيا کي ياد ڪري عثمان عليءَ جي اکين ۾ ڳوڙها ترڻ لڳا. ماڻهو پاڻيءَ ۾ ۽ پاڻي اکين ۾ ترندو آهي. اکيون جسم جي ڀريل جام جو ڪنارو آهن ۽ ڪنارن کان پاڻي ڇُلڪي پوندو آهي.
عثمان عليءَ ان کان اڳ لياري نديءَ ڪناري ڪڏهن ٽانڊاڻا نه ڏٺا، ڪنارن تي ڍورن جي ڍونڍ تي نچندڙ ٽانڊاڻا، بوءِ جي احساس کي زائل ڪرڻ لاءِ ڪافي هيا، پر اهو سڀ غير فطري هيو، ڍونڍ تي ٽانڊاڻن جو ناچ ۽ گلابن ۾ ڍونڍ جي بوءِ، ستارا ۽ ٽانڊاڻا ريس ڪن ٿا، ستارا، مئل آسمان ۾ زندگيءَ جي علامت آهن، آسمان ڍونڍ آهي ۽ ستارا، ٽانڊاڻا.
عثمان علي آباديءَ کان نديءَ ڏي ويندڙ لاهي لهي هيٺ آيو ۽ ان برمي وٽ اچي بيٺو جنهن جو هٿيو ڪو لاهي ويو هيو. اهو پراڻو برمو جنهن کي لڳل ڪٽ هيٺان وهي ويل ياڻيءَ جا نشان هيا، ائين هيو جيئن منڍي ڪٽيل ماڻهو، شهر ۾ انسانن جون منڍيون ڪٽجي رهيون هيون، خودڪش ڌماڪا ٿي رهيا هيا. نسلي ۽ مذهبي فساد عروج تي هيا، مسجدون محفوظ نه هيون، دهشتگرد حڪمران هيا ۽ حڪمران دهشتگرد، قانون ڪاغذن ۾ قيد هيو ۽ امن خواب جيان اهڙي ننڊ جي انتظار ۾ هيو جيڪا ننڊ گولين ۽ ڌماڪن جي آواز ۾ ڦٽيل هئي. روڊن، رستن، تعليم گاهن ۾ استادن، پروفيسرن، ڏاهن ۽ تعليمدانن کي قتل ڪيو ويو. فيڪٽرين کي باهه ڏئي مزدورن کي ساڙيو ويو، وڪيلن، ڊاڪٽرن ۽ اديبن کي سرعام گولين جو کاڄ بنايو ويو. شهر جي هر ڀت خوف کان ڏڪي رهي هئي. هر ڀت جي ڏار ۾ خوف لڪيل هيو.
بي رحم حڪمرانن جي ڪرسيءَ اڳيان ٽيبل ۾ خفيا خانو هوندو آهي، ڪرسيءَ تي ويهڻ کان اڳ اهو دل ڪڍي خفيا خاني ۾ رکندو آهي، فيصلي ڪرڻ وقت کيس دل نه هوندي آهي. جنهن کي ڪو ماري نه سگهندو آهي، ان کي دل ماريندي آهي.
اوڻٽيهه سالن جي عثمان عليءَ اهڙو وقت ڪڏهن نه ڏٺو، وقت تڏهن ڏسبو آهي جڏهن ان جا ڪانٽا ڄمي وڃن، ڏکيو وقت نه گذرندو آهي. ڏکي وقت جون گهڙيون صدين تائين ڦهليل هونديون آهن ۽ سکيو وقت، وقت نه هوندو آهي.
نائين تاريخ جي چانڊوڪيءَ ۾ پنهنجي پاڇي کان ڊنل عثمان عليءَ پٺ ورائي ڏٺو، ان جو پاڇو نه هيو، پاڇو عثمان عليءَ جي خوف کان اوندهه ۾ لڪيل هيو. اها رات رني نه هئي پر ستارا سُڏڪن جان نشان هيا. نائين تاريخ جو چنڊ سوڀيا جي نه وسرندڙ مرڪ جيان ڄڻ سج جو انتظار ڪري رهيو هيو. امن اهڙو پکي آهي جيڪو ڇرڪ ڀري اُڏامي ٿو، بدامنيءَ جي ڏينهن ۾ امن جو آکيرو هوا ۾ هوندو آهي.
هو پتل جو ڪرمنڊل کڻي هلندو ان هائڊرنٽ وٽ پهتو جيڪو عرصو ٿيو بند ٿي چڪو هيو، ڪنهن وقت نديءَ ڪناري نصب ٿيل پائيپن مان صاف پاڻي ڇڪي ڪڍيو ويندو هيو ۽ واٽر ٽينڪر قطارن ۾ بيٺل هوندا هيا، هاڻي ان هائڊرنٽ جو ڪو نانءُ نشان نه هيو. گذريل هڪ سال کان نديءَ جي کوٽائي ٿي رهي هئي. ان کي وچ تان کوٽي گهرو ٿي ڪيو ويو جيئن گندو پاڻي هڪ نالي جي صورت ۾ ان مان گذري سگهي، لياري ندي جيڪا ويڪر ۾ ڪنهن درياهه کان گهٽ نه هوندي هئي، هاڻي ان جي ٻنهي ڪنارن تي روڊ ٺهي رهيا هيا. ايراضي نه هجڻ ڪري لياري نديءَ کي گهرو ۽ سوڙهو ڪري پاسن کان پٿر ٿي وڌا ويا. ڪيترن هنڌن تي اورهيڊ پليون ٺاهي ڪنارن کي پاڻ ۾ ملايو ٿي ويو. نديءَ جي کاٽيءَ دوران اٽڪل سورهن فوٽ هيٺ هڪ پل ظاهر ٿي هئي. اها هڪ پٿر جي پل هئي. اها دفن ٿيل پل ڪنهن مري ويل پل جو ڍانچو هئي. پل جا هڏا پٿر جيان سخت هيا. ان تي قدمن جا نشان مٽجي چڪا هيا. اها پل جيڪا ڪنهن وقت خوبصورت ۽ صاف هوندي، هاڻي گندگي ۽ گپ مان ائين ظاهر ٿي هئي جيئن ڪنهن ماضيءَ جي تذليل ڪئي هجي.
لياري نديءَ ۾ سورهن فوٽ هيٺ هڪ پل جو ظهور ڪنهن وسري ويل خواب جيان هيو، هڪ اندازي موجب اها پل اٽڪل ٻن کان اڍائي سئو سال پراڻي هئي. انگريزن جي دور جي اها پل جنهن کي اوجهل ٿئي گهڻو وقت گذري چڪو هيو، زبون حال هوندي به سالم هئي. پٿر جي ويڪرن ۽ ڊگهن ڀيمن تي بيٺل اها پل جنهن جي صلين ۾ اڃان به ڪنهن بي رحم فوج جي ڇڙواڳ گهوڙن جي سنبن سهڻ جي قوت هئي، اها پنهنجي پراسرار پاڇي سان ائين ڏسجي رهي هئي جيئن وقت ڄمي پٿر ٿي ويو هجي.
نائين تاريخ جي چنڊ هيٺان عثمان عليءَ کي پري کان اها پل ائين پئي نظر آئي جيئن ڪنهن پٿر جي اُجڙيل محلات جا تراشيل دروازا، جيڪي نديءَ جي گهرائيءَ ۾ پهاڙن تي پوندڙ وڏ ڦڙي وسڪار ۾ گهوڙن جيان ڊڪندڙ سانوڻ جي پاڻيءَ جو انتظار ڪري رهيا هيا، جنهن پاڻيءَ تي ڪڏهن پوکون ٿينديون هيون ته ڌرتي جيڪا هاڻي بي گناهن جي رت سان ڳاڙهي هئي ڪڏهن سائي ۽ سيبتي هئي.
عثمان عليءَ کي ڪٿي به پاڻي نه مليو، هو هلندو نديءَ وٽ ڪناري تي پهتو جتي هيٺ اها پل ٻئي ڪناري تائين وڃي رهي هئي. هن سوچيو ٿي سگهي ٿو نديءَ جي ٻئي ڪناري پاڻي ملي پوي. اهو سوچي هو نديءَ ۾ هيٺ لٿو، سندس پير کوٽيل مٽيءَ ڪري ترڪيا ٿي ويا. هن پاڻ سنڀاليندي ڪرمنڊل جهلي هيٺ لهڻ جي ڪوشش ڪئي. هن محسوس ڪيو جيئن هيٺ لهندو ٿي ويو کيس ڪوهيڙو ورائيندو ٿي ويو. سيارو هوندي ايتري ٿڌ نه هئي پر نديءَ جي گهرائيءَ ۾ ٿڌ برداشت کان ٻاهر هئي. هن جو جسم ڏڪڻ لڳو، سندس پير پل طرف ڇڪبا ٿي ويا ۽ هو ٿيڙ کائيندو وڃي پل تي پهتو، هن نظر کڻي ڏٺو، اتي چانڊوڪيءَ ۾ آڙيون اڏامي رهيون هيون ۽ ٽانڊاڻا هڪ هجوم جي صورت ۾ کيس رستو ڏيکاري رهيا هيا. هن پل کان هيٺ ڏٺو، مرجهايل ڪنول جا گُل دل نما ساون پنن تي ڪنڌ رکي آخري ساهه کڻي رهي هيا. هو پل تان هلندو نديءَ جي ٻئي ڪناري پهتو. مٽيءَ جي چاڙهي چڙهي، پيل پٿرن تي قدم رکندو جڏهن مٿي پهتو ته سندس ساهه ڦوڪجي ويو. هن ڪنڌ کڻي جيئن وڏو ساهه کنيو ته سندس نظر چنڊ تي پئي، هن جي حيرت جي حد نه رهي، هن ڏٺو، نائين تاريخ جو چنڊ، چوڏهين تاريخ ۾ تبديل ٿي چڪو هيو.
•