باب چوڏهون
ان سال پالارا ۾ ڳيرن جي موسم هئي، پکي پرواز ڪري جونءِ مٽائي موسم بدلائي وجهندا آهن، سنڌوءَ ڪناري پالارا کان پري سمنڊ تائين ماڻهوءَ جي قد جيڏا ڳاڙها سارس برفاني ملڪن مان لڏي ديرو ڪندا هيا ۽ ڳيرا پالارا جي کجين، کٻڙن ۽ ڪرڙن تي، ڏيلهون، پيرون ۽ کسيون کائي کلندا هيا ته ماڻهن کي روئڻ ايندو هيو. ماڻهن جي روئڻ جو سبب انهن جو پکي هجڻ نه هيو، ماڻهو سوچيندا هيا ته پکي آزاد ۽ ماڻهو قيد آهن، پکي پرسڪون ۽ ماڻهو بي سڪون آهن. خاص طور بوبڪ جا ڳيرا جيڪي ڪيترا ميل سفر ڪري پالارا پهچندا هيا ته بوبڪ مان کاڌل ڀنگ جو نشو انهن تي اتي طاري ٿيندو هيو. اهي اکيون بند ڪري ڪنهن مفڪر جيان وڻن جي لامن تي ويهي جهومندا هيا. نشو انهن جي رڳن ۾ ٿيڙ کائي ڊوڙندو هيو.
عثمان عليءَ جيان خدا بخش کٽيءَ جي دل ۾ لزا لاءِ همدردي جاڳي پئي هئي، مجاهد انهن جي حرڪت کي شڪ جي نگاهه سان ڏسندا هيا. انهن مان هڪ ٻن اها به صلاح ڏني ته شهر وڃي اهي جماعت الاخصار جي سربراهن کي حقيقت کان آگاهه ڪن، اهي اهڙين تيارين ۾ مصروف هيا ۽ روز وڃڻ جا سانڀاها پئي ڪيا.
لزا جي طبيعت ۾ ڪو فرق نه آيو، حڪيمن جون دوائون اثر ڪرڻ م وڏو وقت وٺنديون آهن. پرهيز تي ايڏو زور هوندو اٿن جو مريض ان شڪايت کان به پرهيز ڪندا آهن ته “حڪيم تنهنجين دوائن ۾ اثر نه رهيو آهي.” ڪا به پرهيز ٽوڙ ته، ڏوهه دوا کي نه، پرهيز کي ڏنو ويندو آهي ۽ شڪايت ڪر ته اها پرهيز نه ڪرڻ آهي ۽ شڪايت مرض جو سبب ٿي پوندي آهي، دراصل حڪيم جي دوا، اهڙي دعا هوندي آهي، جيڪا لڳي ته واهه، نه ته قبر ڏي ڪاهه.”
عثمان عليءَ ڏينهن رات لزا جي خدمت ڪئي، مجاهد ان جي اهڙي حرڪت کي سٺو نه سمجهندا هيا.
“ڪهڙي تنهنجي پنهنجي آ؟” هڪ مجاهد چيو. “سڄو ڏينهن تيمارداري ڪري انگريزن جي خدمت ٿو ڪرين، ڇڏيس حياتي هوندس ته بچندي، نه ته پهتي پرينءَ کي.”
عثمان علي انهن کي ڪو جواب نه ڏيندو هيو. بس ايترو چوندو هيو.
“خدا توهان کان ان جو حساب وٺندو ته توهان هڪ عورت سان زيادتي ڪئي.”
اها مجاهدن لاءِ شرم جي ڳالهه هئي، پر شرم جي عمر ننڍي هوندي آهي، ڄمندو آهي ۽ شرم کان جلدي مرندو آهي. گهوڙن جيان شرم جا قسم آهن. شرم سٺو ۽ خراب هوندو آهي. هڪ شرم اهڙو هوندو آهي، جنهن تي ماڻهو کي پيار ايندو آهي. ٻيو شرم اهڙو هوندو آهي، جنهن تي پڇتاءُ ٿيندو آهي. شرم ڳاڙهي، نيري، هيڊي ۽ ٻين رنگن ۾ به ظاهر ٿيندو آهي. شرم ۾ گلابي ٿي ويندا آهن، ڪو شرم ماڻهوءَ کي نيرو ڪري ڇڏيندو آهي، ڪو شرم ۾ پڇتاءُ سبب هيڊو ٿي ويندو آهي ۽ ڪنهن جو شرم کانپوءِ منهن اڇو ٿي ويندو آهي، پر مجاهدن کي تي ڪيل گناهه جي شرم جو اثر ڪارو پيو ۽ ڪاري منهن تي ڪو رنگ ظاهر نه ٿيندو آهي.
هڪ ڏينهن عثمان علي ۽ خير محمد صلاح ڪئي ته ڪيئن به ڪري لزا کي هتان ڪڍڻو آهي، جيئن شهر جي ڪنهن اسپتال ۾ داخل ڪرائي ان جو علاج ڪيو وڃي.
عثمان عليءَ خير محمد کي صلاح ڏني “اڃان زمانو نه بدليو آهي، جنگ مردن جو ڪم آهي، عورتن جو نه، هڪ عورت جو ڪهڙو ڏوهه جو ان کي سزا ڏني وئي.”
خير محمد کٽيءَ لزا لاءِ من ۾ همدردي محسوس ڪئي.
“ها واقعي” هن چيو. “عورت ڪمزور آهي، انڪري هر مرد جي ڪمزوري آهي.”
عثمان عليءَ خدا بخش کي تجسس سان ڏٺو، جيڪو وڏي رمز جون ڳالهيون ڪري رهيو هيو ۽ سوچيو، واقعي ئي هن جي ڪمزوريءَ جو سبب سوڀيا هئي ۽ هاڻي هو لزا سبب پاڻ کي ڪمزور ۽ بي وس محسوس ڪري رهيو هيو. کيس ڳالهه سمجهه ۾ نه آئي ته هو ان کي شهر اسپتال ڪيئن پهچائي. مجاهدن جي هوندي هو ڪا به اهڙي چرپر نه پئي ڪري سگهيو، جيڪا چرپر مجاهد محسوس ڪن.
“مجاهدن هوندي هو ان کي اتان ڪيئن ڪڍي سگهي ٿو؟” هن خدا بخش کان سوال ڪيو.
“تون فڪر نه ڪر.” هن چيو “هن موسم ۾ بوبڪ جا ڳيرا ماڳ مٽائي ايندا آهن. اسان کي اها خبر نه هئي ته ڪو بوبڪ جي ڳيرن کائڻ سان ست ڏينهن ننڊ ايندي آهي. پالارا جي پوري ڳوٺ شڪار ڪري اهڙا ڳيرا کاڌا هيا. ڳيرن کائڻ کانپوءِ ڳوٺ تي ست ڏينهن ننڊ جو حملو ٿيو ۽ وري ڳيرن کائڻ کان قسم کڻي ڇڏيو. مان ڪوڙڪو وجهي بوبڪ جا ڳيرا ڦاسائي پچائيندس. اهي پاڻ ٻنهي کانسواءِ سڀ کائيندا، آزاديءَ لاءِ ڪڏهن رکي ماني به کائڻي پوندي آهي.”
عثمان عليءَ کي صلاح وڻي ۽ هن خير محمد جا ٿورا مڃيا، جنهن کيس اهڙي راز کان واقف ڪيو هيو نه ته هن وڻن تي اکيون ٻوٽي ويٺل ڳيرن جي اداسيءَ جو سبب لزا جي بيماري سمجهيو هيو. هن سمجهيو هيو ته لزا جي ڏک ۾ صرف هو اداس نه آهي پر پالارا جا پکي به ان ڏک ۾ برابر جا شريڪ آهن.
خير محمد مجاهدن وٽ ويو جيڪي هيٺ تڏي تي ويهي سرگوشين ۾ ڪنهن نئي مهم جي مشق ڪري رهيا هيا. مجاهد هن کي ڏسي چپ ٿي ويا، جيئن پنهنجي جاءِ ۾ ڪو ڌاريو داخل ٿيو هجي. جڏهن توهان جي گهر ۾ چار واقفڪار ملي، ڌارين جيان سرگوشيون ڪن ۽ توهان جي اچڻ تي چپ ٿي وڃن ته پوءِ سمجهيو توهان پنهنجي گهر ۾ پاڻ ڌاريا آهيو، خير محمد پاڻ کي ڌارين وچ ۾ ڌاريو سمجهيو ۽ اهو ئي آٿت هن لاءِ ڪافي هيو ته هو ڳيرن جو بندوبست پنهنجن لاءِ نه، پر ڌارين لاءِ ڪري رهيو آهي. ڌاريا ست ڏينهن ننڊ ڪندا ته پنهنجن کي جاڳڻ جو موقعو ملندو ۽ پنهنجا جاڳي ڌارين جي ننڊ ڦٽائڻ جي ڪوشش ڪندا ڇو جو ننڊ جو مقدار مقرر آهي. ننڊ تي مستقل قبضو، ٻين لاءِ ننڊ جو ڏڪر پيدا ڪري ٿو.
ان ڏينهن خير محمد ڳچ ڳيرا پڪڙي آيو. ڪوڙڪي ڪمال ڪيو هيو. ڪوڙڪو ڪرتب ڏيکاريندو آهي، خير محمد جو ڪوڙڪو به جادوگرهيو ۽ ڪوڙڪي جو جادو بوبڪ جي ڳيرن تي اثر انداز هيو.
هن جڏهن ڪشمير جا گرم مصالحا وجهي ٻوڙ پچايو ته ان مان آزاد ۽ مقبوضا قسم جي بوءِ ٻاڦ جيان اڀري خير محمد جي گهر کان ٻاهر نڪري هيڏانهن هوڏانهن ڄڻ پوري برصغير ۾ ڦهلجي وئي. خير محمد کي اهڙي بوءِ کان بچڻ لاءِ نڪ تي ڪپڙو ڏيڻو پيو ۽ خدا کان پناهه گهري، کائڻ کان بوءِ جو اثر وڌيڪ هوندو آهي. جيڪڏهن اهڙي بوءِ اثر ڪيو ته ملڪ وڙهي انڌا ٿي پوندا.
ان رات خير محمد مجاهدن کي بوبڪ جا ڳيرا کارايا. ڳيرن جو ذائقو اهڙو هيو جو ماڻهو موت جو ذائقو وساري ويهي. موت کي به ذائقو آهي جيڪو هر ماڻهوءَ کي چکڻو آهي پر ٻوڙ جو ذائقو اهڙو هيو جيئن، جنهن نه چکيو معنا مئو ئي ڪونه، مجاهد ويا کائيندا ۽ ائين کائيندا ويا جيئن ٻوڏ کان اڳ سامان ڍوئيندا هجن. جڏهن کائي پورو ڪيائون کين اهو سوچي سڄي رات ننڊ نه آئي ته انهن ان کان اڳ اهڙو لذيذ کاڌو ڪڏهن نه کاڌو آهي.
صبح جو سج اڀريو مجاهدن سڄي رات ننڊ نه ڪئي، اهي خوشيءَ مان کلندا رهيا ۽ جاڳندا رهيا. جڏهن ٽهڪ ڏئي ٿڪا ته خير محمد کين ٻڌايو. “رات انهن جيڪا ماني کاڌي اهي بوبڪ جا ڳيرا هيا.”
ٻڌڻ شرط مجاهدن مٿان ننڊ جو حملو ٿيو ۽ اهي اتي جو اتي سمهي ڊگهي ننڊ جي نشن ۾ کوئجي ويا. خير محمد انهن کي مٿان بيهي سڏ ڪيا، پر هڪ مجاهد نه اٿيو. خير محمد کي پڪ ٿي وئي ته اهي ست ڏينهن سوگها آهن. عثمان عليءَ خدا جو شڪر ڪيو جنهن کيس اکين جي وڻ کان پناهه ڏني. مجاهد جڏهن ڪوهيڙي ۾ ڪٺا ٿي هن ڏانهن ڏسندا هيا ته ائين لڳندو هيو ڄڻ وڻ مان ڪئي اکيون هن جي هر حرڪت جو جائزو وٺنديون هجن. هو هاڻي پاڻ کي هلڪو محسوس ڪري رهيو هيو. لزا سفر ڪري نه پئي سگهي. نيم بيهوشيءَ جو دورو هن مٿان طاري هيو ۽ صحت سڌرڻ جو نانءُ نه پئي ورتو. عثمان علي ان انتظار ۾ هيو ته لزا هلڻ جهڙي ٿئي ته هو مجاهدن جي جاڳڻ کان اڳ ان کي بتيلي ۾ وٺي شهر روانو ٿي سگهي.
هن لزا جي تيمارداري ڪئي، حڪيم هادن جي ڏس موجب ڪيتريون ئي جڙي ٻوٽيون آزمايون، هن جي هٿن ۾ پيرن کي ٻارهن وڻن جي پيٺل ٻجن جي تيل سان مالش ڪئي. پويان سهارو ڏئي اٿاري صاف پاڻيءَ جا ڍڪ ڀرايا. ڏاڙهونءَ جي رس ۾ سنڪونا پيئاريو. نيٺ لزا سامت ۾ آئي ۽ ان اکيون کڻي عثمان عليءَ کي ڏٺو. عثمان علي لزا جي بيماريءَ ۾ ڪمزور ٿي چڪو هيو. هن جون اکيون ڏرا ڏئي ويون هيون، منهن هيڊو، ڳٽا اندر ۽ آڱريون ڪاٺ جون ٿي چڪيون هيون. هو هر وقت لزا مٿان بيٺل هوندو هيو. ان جي چهري کي پيو ڏسندو هيو، کيس محسوس ٿيندو هيو، هن سوڀيا کي ڳولهي لڌو آهي. دهشتگردن سوڀيا کي زخمي ڪيو آهي ۽ زخمن کان چور هوءَ بستر تي پيل آهي، دراصل موت اهڙو هاڃو آهي جيڪو ڪڏهن ناقابل يقين ٿي پوندو آهي. ڪنهن ويجهي جو موت مڃڻ ۾ نه ايندو آهي. لڳندو آهي، اهو ڪوڙ آهي ۽ مئو نه آهي. مئو آهي ته واپس ورندو ڇو جو اهو مري نه ٿو سگهي. موت اهڙو احساس آهي جنهن کي وجود نه آهي. موت محسوس ڪبو آهي، موت کي روپ نه آهي، جيڪڏهن هاڃا ۽ الميا جسماني وجود رکندا هجن ها ته انسان انهن جون اکيون ڪڍي ڇڏي ها.
سوڀيا عثمان عليءَ جي من ۾ جيئري هئي. لزا جي تيمارداري کيس لاشعوري يقين ڏياري رهي هئي ته هو سوڀيا لاءِ ڪجهه ڪري رهيو آهي. هن لزا جي تيمارداريءَ ۾ ڪا ڪثر نه ڇڏي، لزا جي صحت پهريون کان بهتر ٿي ۽ اها هلڪي غذا وٺڻ لڳي، عثمان عليءَ لاءِ ان جي دل ۾ همدردي وڌي وئي. هوءَ ان کي سٺو انسان سمجهڻ لڳي. عثمان عليءَ کي لزا جي تيمارداريءَ لاءِ هر هر ان جي ويجهو ٿي اچڻو پيو. ان کي ڇهڻو ٿي پيو. لزا ان جي ڇهڻ تي ڪو ردعمل ظاهر نه ٿي ڪيو، ان پنهنجا خماريل نيڻ کڻي کيس ڏٺو پئي.
“مون کي مجاهدن جي حرڪت تي افسوس آهي.” عثمان عليءَ چيو. “وقت آيو ته انهن کي سزا ضرور ملندي.”
لزا ڪجهه نه ڳالهايو. بس ايترو چيو ته “جيترو جلد ٿي سگهي هوءَ پنهنجي پيءُ ڪرنل مارٽن تائين پهچڻ چاهي ٿي. جيڪڏهن عثمان عليءَ ان تائين پهچايو ته هوءَ ڪرنل کي انعام لاءِ چوندي، جيڪو کيس وڏي اعزاز سان ڏنو ويندو.”
عثمان عليءَ پيار مان لزا کي ڏٺو ۽ چيو. “منهنجو انعام تون آهين، منهنجو اعزاز تنهنجي صحت آهي. ٿورو گهمڻ جهڙي ٿيءُ ته توکي ڪرنل مارٽن تائين ضرور پهچائيندس.”
لزا جي هيڊي چهري تي ڦڪي مرڪ اچي وئي.
“تون هنن کان مختلف ڇو آهين؟” لزا سوال ڪيو.
عثمان علي ماضي ڏي موٽي ويو. هرڪو ائين سمجهندو آهي ته ماضيءَ جو واسطو حال سان آهي. حال کانپوءِ ماضي ايندو آهي پر ائين نه آهي ڇو جو مستقبل کي به ماضي هوندو آهي ۽ ضروري نه آهي ته مستقبل، حال ۾ تبديل ٿئي. مستقبل سڌو سنئون ماضيءَ ۾ ڦري حال کي مات ڏيندو آهي. عثمان عليءَ جو ماضي به ائين هيو. اهو اهڙو مستقبل هيو جنهن جو حال سان واسطو نه پيو. عثمان عليءَ جو ماضي، ماضيءَ ۾ ڦاٿل هيو. جيڪو مستقبل جي ماضيءَ ۾ ٿي گذريو اهو هن لاءِ سبق هيو. هن ماضيءَ جي ماضيءَ ۾ اچي تاريخ جا ورق ڦاڙڻ پئي چاهيا جيئن اهي مستقبل تي اثر انداز نه ٿين. هن لزا کي ٻڌايو ته “منهنجي سنڌ جي قسمت جو فيصلو هنن گهڙين ۾ ٿيڻ وارو آهي. جيڪو فيصلو ٿي چڪو هيو ان منهنجي سنڌ کي برباد ڪري ڇڏيو، منهنجي سنڌ تباهه ٿي وئي. هندوستان جي آزاديءَ ۾ سنڌ غلام ٿي وئي.”
لزا هن جون ڳالهيون ٻڌي کيس عجب مان ڏسڻ لڳي، جيئن هو ڪو ديوانو هجي ۽ سمجهه ۾ نه ايندڙ ڳالهيون ڪندو هجي.
“هندوستان جي آزادي؟” هن صرف ايترو چيو.
“ها، هندوستان جي آزادي” عثمان عليءَ چيو. “هندوستان آزاد ٿيندو ۽ ان جي آزادي لکين انسانن جو موت ثابت ٿيندي، مذهبي رجحان وڌندو ۽ مذهب جي نالي ۾ وڏي تباهي ايندي. نفرتون وڌنديون، قومون ورهائبيون، لڏ پلاڻ ٿيندي، زيادتيون ۽ زوريون ٿينديون، سنڌ رت سان رنگجي ويندي.”
لزا پهريون دفعو محسوس ڪيو، هو ڪنهن ٻئي دنيا جو ماڻهو آهي، هن دنيا سان سندس واسطو نه آهي، هن جون ڳالهيون موقعي ۽ مناسبت سان ٺهڪي ايندڙ نه آهن. اهو سوچي هن موضوع بدلائڻ جي ڪوشش ڪئي.
“تنهنجي مون سان ايڏي همدردي ڇو آهي؟” هن پڇيو.
“ڇو جو تو ۾ مان سمايل آهيان.” هن چيو. “تون منهنجو وقت آهين، وقت ڪائنات جو نه هوندو آهي، پر وقت ماڻهوءَ جو هوندو آهي، هر ماڻهوءَ جي ڪلهي تي ڪائنات وقت جيان رکيل آهي. اهو وقت جو قطرو ٿي وهي ٿو. پنهنجي ڪائنات کڻي پيدا ٿئي ٿو. جوان ٿئي ٿو ۽ ڪائنات سميت دفن ٿئي ٿو. وقت انسان سان گڏ جيئي ٿو ۽ انسان سان گڏ مري ٿو. تون منهنجي ڪائنات آهين، مون توکي ئي وقت جي ماضي، حال ۽ مستقبل ۾ ڏٺو آهي، تون روپ مٽايو آهي پر آهين اهو ئي روپ جيڪو مٽجڻ کان اڳ هيو.”
لزا جي اکين ۾ پيار ڀرجي آيو. هن عثمان عليءَ جو هٿ پنهنجن هٿن ۾ وٺي ان سان پيار ۽ همدرديءَ جو اظهار ڪيو.
“عثمان علي” هن چيو. “مان تنهنجي ٿي نه سگهندس، ڇو جو ڪنهن ٻئي جي آهيان. جيڪڏهن ڪنهن جي نه هجان ها ته تنهنجي ٿيان ها.”
“پر مان سدائين تنهنجو هوندس.” هن چيو. “خدا کي ڪيترائي نانءَ هجن پر آهي خدا، توکي ڪيترائي نانءَ هجن پر آهين اها جيڪا دل ۾ ويٺل آهي.”
لزا محسوس ڪيو سندس من ۾ عثمان عليءَ لاءِ عزت جي جاءِ محبت والاري آهي.
“عثمان علي” هن چيو. “تنهنجي هٿن جو ڇهاءُ مان سڄي زندگي محسوس ڪندي رهندس.”
عثمان عليءَ جي دل چاهيو، هو لزا جو درد چوسي دل ۾ ائين سانڍي جو زماني جي دردن کي دل ۾ جاءِ نه ملي.
لزا جڏهن کيس ٻڌايو ته “هوءَ ڊيوڊ جي مڱ آهي ۽ اهو انگلستان ۾ هن جو انتظار ڪري ٿو، ان محسوس ڪيو جيئن سيني اندر آکيرو هجي ۽ پکي ڀڙڪو ڏئي اڏامي ويو هجي ۽ پوءِ کيس لزا اهو به ٻڌايو ته “هوءَ ان جي ٿي نه سگهندي پر فيصلو وقت ڪندو.”
عثمان عليءَ لزا جي آسري کي سياست سمجهيو. اسين سڀ دنيا ۾ لاشعوري سياستدان آهيون. روزگار تائين رسائيءَ جو وسيلو سياست آهي. سياست جوئا آهي، ڪي ننڍا جوئاگر آهن، ڪي وڏا جوئاگر. ننڍا جوئاگر عوام ۽ وڏا جوئاگر حڪمران آهن، هر ڪاروبار ۾ ڳجهي سياست پنهنجو ڪردار نڀائيندي آهي.
ماڻهو، ماڻهوءَ جي ڪردار مان نه پر ان جي سياست مان متاثر ٿيندو آهي. خيرات اهڙي سياست آهي جنهن سان ڪاروبار ۾ تيزي اچي ٿي.
عثمان عليءَ جو مقصد لزا نه، سوڀيا هئي. وقت هن کي موقعو ڏنو هيو ته هو سوڀيا جي اغوا جو ڪفارو ادا ڪري. هو سوڀيا لاءِ ڪجهه نه ڪري سگهيو پر سوڀيا جي روپ جهڙي لزا لاءِ گهڻو ڪجهه ڪرڻ پئي چاهيو.
“پياري لزا.” هن چيو. “تون ڀل ڪير به هجين پر مونکي انڪري عزيز آهين جو هوبهو ان جهڙي آهين جنهن سان منهنجو پيار هيو. توکي بچائي، مان پنهنجو ضمير بچائيندس، جيڪو سوڀيا جي غم ۾ ٻڏي چڪو آهي.”
لزا جي من ۾ هن جي محبت ائين ڪٺي ٿي وئي. جيئن ماکي ماناري ۾.
“مان تنهنجو احسان ڪڏهن وساري نه سگهندس.” لزا چيو ۽ پوءِ عثمان عليءَ جي هٿن سان ڪَرن ڦلن جو رس پيتو، ڪرن ڦلن جي رس ۾ ڀاڪر جو ذائقو هيو.
مجاهدن کي ستي اڃان ست ڏينهن نه گذريا هيا، پنج ڏينهن گذريا ته لزا پنهنجي پيرن تي بيهجي وئي. عثمان عليءَ وسان نه گهٽايو هيو. لزا جي صحتيابي عثمان عليءَ لاءِ تازي هوا جو جهوٽو هئي. لزا جيئن صحتمند ٿيندي وئي ته عثمان عليءَ جي منهن ۾ رت موٽي آيو. هن جون ڏرا ڏئي ويل اکيون خوبصورت ٿي ويون. ڳل تازا توانا ٿي ويا ۽ آڱريون اهڙيون ٿي ويون، جيئن جلترنگ ڇهي ساز وڄائينديون هجن. ان رات کيس خواب ۾ شيطان آيو. جاڳ ۾ شيطان جو تصور جيڏو بدصورت آهي. خواب ۾ ايڏو ئي خوبصورت آهي. شيطان ساڳيو فرق خواب جو آهي.
جنهن ڏينهن عثمان علي ۽ خير محمد کٽي لزا کي وٺي ڪلاچي بندر روانا ٿيا ته لزا خوش هئي، کيس هلندڙ هير ۽ سنڌوءَ جون ڇوليون اها تسلي ڏئي رهيا هيا ته هاڻي هوءَ آزاد آهي پر سندس دل ۾ دٻيل خوف هيو ته رستي ۾ ڪٿي مجاهدن جي روڪ ٿي ته هوءَ وري آزار ۾ اچي ويندي. دل ۾ چار خانا آهن، هڪ ۾ الله، ٻئي ۾ گاڊ، ٽئين ۾ ڀڳوان ۽ چوٿون خالي آهي. ان دل جي چوٿين خاني ۾ انسان پاڻ لڪندو آهي.
جڏهن خوف محسوس ڪندو آهي ته خالي خانو ان کي جاءِ ڏيندو آهي، لزا ان خالي خاني ۾ لڪيل هئي.
ٻيڙي هلي ته ائين هلي، جيئن جهاز، سنڌوءَ ۾ چاڙهه طرف ٻيڙي ائين چرندي آهي جيئن جونءَ پر لاهه طرف ائين هلندي آهي جو سڙهه ٻيڙو نه، پر ٻيڙو سڙهه هلائيندو آهي، ڪلاچي پهچندي گهڻو وقت نه لڳو پر پوءِ به پراڻي وقت جي حساب سان هڪ ڏينهن لڳي ويو، ان جو سبب اهو آهي ته پراڻو وقت گذرندو نه هيو ۽ نئين وقت وٽ وقت نه آهي جو گذري. ڪنهن جي گذرڻ کان اڳ وقت گذري وڃي ٿو.
جڏهن اهي شهر پهتا ته شهر جون حالتون خراب هيون، ان ڏينهن شهر ۾ هندو مسلم فساد ٿيا هيا ۽ هندن کي ڳولهي ماريو ويو هيو، گهٽ ۾ گهٽ يارهن سوَ انسان موت حوالي ٿيا هيا. ڪلاچيءَ جا روڊ رت ۾ آلا ۽ لاشن سان ڀريل هيا. لڏپلاڻ جون تياريون ٿي رهيون هيون. گوڙ ايڏا ته وڌيا جو شهر ۾ ڪرفيو لڳايو ويو.
عثمان علي لزا کي ساڻ ڪري ڪلاچيءَ پهتو ته خدا بخش هن کان موڪلايو.
“مون پنهنجو واعدو پورو ڪيو.” هن چيو. “هاڻي تون ڄاڻ تنهنجا ڪم ڄاڻين. مون کي واپس وڃي مجاهدن کي منهن ڏيڻو آهي. جيڪڏهن هوش ۾ آيا ته مون کي بي هوش ڪري ڇڏيندا، ان لاءِ ضروري آهي ته پهريون پهچي وري انهن لاءِ مانجهاندي جو بندوبست ڪيان.”
خدا بخش موڪلايو ۽ عثمان علي لزا کي ساڻ ڪري اڳتي وڌيو ته انگريز سپاهين جو جٿو انهن کي ورائي ويو.
•