آخري باب
صرف آواز پڙاڏو پيدا نه ڪندو آهي پر ڏک جو پڙاڏو به موٽ کائي سڏڪو بڻجي ويندو آهي، هو نه موٽيو، اهو ماضيءَ جو آواز هيو، ماضي وچڙيل بيماري آهي، سڄي عمر ساٿ نه ٿي ڇڏي، ماڻهو مري ڳري وڃي ٿو. انسان آوازن جي واچوڙي ۾ ڦاٿل آهي. ڪَنَ انسانن کي نه، آوازن کي هوندا آهن، آوازن جا ڪن چپن جا محتاج هوندا آهن. ڳالهائڻ ان قابل نه آهي جو اندر جي تشريح ڪري سگهي. لفظ احساسن جون چڪون آهن.
عثمان عليءَ وري مڙي نه ڏٺو. چوڏهين جي چنڊ ۾ رات مڪمل نه هئي. چنڊ مڪمل هوندو آهي ته اوندهه کٽيل هوندي آهي. اوندهه مڪمل هوندي آهي ته چنڊ کٽيل هوندو آهي. هن کي پويان ڪتن جي ڀونڪڻ جو آواز آيو. اهي سڀ ماضيءَ جا ڪتا هيا. ماتا جا نشان منهن تان مٽجي سگهن ٿا پر ماضيءَ جي ڏندن جان نشان روح ۾ رهجي وڃن ٿا.
هو چوڏهينءَ ۾ ائين هلي رهيو هيو ڄڻ چانڊوڪي. هن جو پاڇو هن جهڙو هيو ۽ هو پاڇي پويان پاڻ ڳولهي رهيو هيو. اهو پراسرار شهر ائين محسوس ٿي رهيو هيو جيئن هن لاءِ ٺاهيو ويو هجي. هو موٽي رهيو هيو ته شهر ڊهي رهيو هيو. رستن جي ويراني دل جهڙي ويران انڪري نه هئي جو رستن تي هوا ۾ پپل جا پيلا پن اڏري رهيا هيا ۽ دل جي رستن تي ڪو وڻ نه هيو.
هو لياري نديءَ جي اڀرندي ڪناري پهتو ته کيس پري کان اها پراڻي پل نظر آئي جيڪا کوٽائيءَ کانپوءِ اتي ظاهر ٿي هئي ۽ هو ڏيڍ صدي اڳ اها پل ٽپي آيو هيو. پراڻي پل ائين ئي پراڻي هئي جيئن ڏيڍ صدي اڳ. عمارتن کي سنوارجي ته انهن تي عمر جو اثر نه ٿيندو آهي. عظيم عمارتون کنڊر بنجي خوبصورت ٿينديون آهن. اها پل دفن ٿي وري ظاهر ٿي هئي ۽ ان جو ڪفن ماضيءَ جو ڪفن ٿي چڪو هيو.
هو پل وٽ آيو ۽ ان نديءَ وٽان هيٺ کاهيءَ ۾ لهڻ شروع ڪيو، پل هيٺ هئي ۽ هو مٿي. هن ڪرمنڊل سنڀالي کاهي لهي پل تي قدم رکيو ته اها کاڌل هڏي جهڙي هئي. پل نه هئي، پل جو ڍانچو هيو، هو ڄڻ ڪرنگهي تي هلي رهيو هيو، ڍور جي قرباني ڪري ماڻهو وار جهڙي پلصراط ٽپي جنت ۾ ويندو پر هو پاڻ کي قربان ڪري ڍور جي ڪرنگهي جهري پلصراط ٽپي ڄڻ جنت کان دوزخ ۾ وڃي رهيو هيو.
عثمان علي پل ٽپي ٻئي پاسي آيو، هن نظرون کڻي آسمان کي ڏٺو، اها عجيب رات هئي، جيئن اڻ کٽ الم ڪري رات جو ماتمي لباس پراڻو ٿي ڦاٽي ويو هجي. نائين تاريخ جو چنڊ نامڪمل هيو. ان جو اڌ پاسو سڪل هيو. اهو اڌ رنگو نه هيو. اڌ رنگو انسانن لاءِ هوندو آهي. جيئرو اڌ، مئل اڌ کي سهارو ڏيندو آهي، چنڊ اڌ هجي ته وڇوڙي جي علامت هوندو آهي. سوڀيا جو وڇوڙو، سونهري وارن واري سوڀيا، جنهن کان چنڊ متاثر هيو، چنڊ جي روشني، سوڀيا جي چانڊوڪي هئي، نائين تاريخ جو چنڊ، اڌ اونداهو، اڌ روشن، سوڀيا کي ياد ڪري عثمان عليءَ جي اکين ۾ ڳوڙها ترڻ لڳا. ماڻهو پاڻيءَ ۾ ۽ پاڻي اکين ۾ ترندو آهي. اکيون روح جي ڀريل جام جو ڪنارو آهن ۽ ڪنارن تان پاڻي ڇلڪي پوندو آهي.
عثمان علي ڪرمنڊل ساڻ ڪري ان سوڙهي گهٽيءَ ۾ پهتو جيڪا بغير پلستر جي اگهاڙن بلاڪن وارن ننڍن گهرن جي وچ مان لنگهيندي ٻين گهٽين کي ساڻ ڪري گلٻائيءَ وٽ مورڙي ۽ سندس ڀائرن جي ڊٿل قبرن وٽ اچي ٿي کٽي. اتي ٽرڪ اڏي جي قبضاگيرن جا قبرن کي ڊاهڻ لاءِ هٿوڙن ۽ ٽيڪمن جا نشان ڄڻ انقلاب جا نشان بنجي چڪا هيا.
هو گهر جي ڪمري ۾ داخل ٿيو ته سگريءَ ۾ ٽانڊا ٽمڪي رهيا هيا. چڻگون اڏامي رهيون هيون، اوندهه کي مات ڏيڻ جي خوشيءَ ۾ باهه آتشبازي ڪندي آهي. اتي ويٺل سندس پوڙهو پيءُ مانيءَ جا گرهه ائين چٻاڙي رهيو هيو جيئن رزق کي چميون ڏيندو هجي. گرهه چٻاڙيندي ان جو آواز اڀريو.
“ايڏو جلدي!” ان چيو “وئين ۽ موٽي آئين.”
پيءَ جي ڳالهه تي عثمان علي حيران ٿي ويو، ان کان اڳ جو جواب ڏئي، پڻس وري ڳالهايو.
“پاڻي مليو؟”
“ها” هن چيو.
عثمان عليءَ ڪنڌ ورائي ڏٺو، هر شيءِ ساڳي هئي. سگريءَ ۾ دکندڙ ٽانڊا هيا جن کي هو وڃڻ وقت وجهي ويو هيو، پيءُ جي پنڊيءَ ۾ ماني اهائي هئي جنهن مان هن پهريون گرهه ڀڳو هيو.
“پٽ تون آذان ٻڌو؟” پيءُ سوال ڪيو.
عثمان علي چپ ڪري عجب مان ان ڏانهن ڏسندو رهيو.
“گهڻو ڪري نه ٿيو آهي.” پيءُ پاڻ ئي جواب ڏنو ۽ پوءِ چيائين “پاڻي رک، ماني کائي وضو ڪرڻو آهي.”
عثمان عليءَ ڪرمنڊل پاسي سان رکيو ۽ پوءِ ان کٽ تي ليٽي پيو، جنهن جو بستر هن جي وڃڻ کانپوءِ اڃان گرم هيو ڄڻ وقت اک ڇنڀ ۾ گذري ويو.
ٻئي ڏينهن هو گورا قبرستان ويو، جتي سيمنٽ جي صليب تي پٿر جو عيسا مصلوب هيو. ان کان ويهه قدم اتر طرف، ميريءَ جو ميرو ٿي ويل مجسمو پنهنجو سڄو هٿ ڪڍي هڪ معصوم ٻار جي قبر تي ڇانوَ ڪري بيٺل هيو، ان جي اولهه طرف جتي هڪ قبر جي قطبي تي کوٽيل يسوع جي يارهن حوارين جون سمجهه ۾ نه ايندڙ مورتيون اڪريل هيون. يسوع جي يارهن حوارين مان هڪ آڱر جو اشارو هن کي اڳتي وڃڻ جو اشارو ڪري رهيو هيو. ڪجهه قدم پري سڪل ٻوڙن وٽ سوڀيا جي قبر هئي. ان قطبي تي نظر ڪئي، اتي لکيل هيو لزا مارٽن ۽ هيٺان موت جي تاريخ سترهن اپريل ٻه هزار اٺ درج ٿيل هئي. تاريخ پڙهي عثمان عليءَ جو ڇرڪ انڪري نه نڪتو جو کيس خبر هئي ته اها سوڀيا کي اغوا ڪرڻ کان چوڏهن ڏينهن پوءِ جي تاريخ هئي. هن ڄاتو پئي، اتي لزا نه، سوڀيا دفن آهي.
هو قبر کي ڀاڪر پائي رنو ۽ هن جي ڍڍڪريون ڀري روئڻ تي قبرستان جو مجاور هن مٿان آيو. ان کي هڪ اڻ سڃاتل چهري وارو شخص نظر آيو.
“هيءَ ڪرنل مارٽن جي ڌيءَ جي قبر آهي.”
هن مجاور کي ڏٺو ۽ پوءِ ڳوڙها اگهي، قبرستان مان ٻاهر ويندي، چيو:
“مون کي خبر آهي مسٽر بائرن.”
مجاور بائرن هن کي پويان قبرستان مان ويندي حيرت مان ڏسندو رهيو.
•