باب پندرهون
هندوستان جا عظيم اڳواڻ دعا ڪن هٽلر کي، جنهن سندن آزاديءَ ۾ مدد ڪئي. هٽلر نه هجي ها ته هندوستان آزاد نه ٿئي ها. ٻئي جنگ عظيم هندوستان جي آزاديءَ جي جنگ هئي، جيڪا هٽلر وڙهي. هڪ ظالم ڊڪٽيٽر جنهن لکين يهودي ماريا ۽ پنهنجي قوم سميت فنا ٿيو، ان غلام قومن جي آزاديءَ جا رستا کوليا. ٻئي جنگ عظيم ۾ انگلستان سميت پورو يورپ ڪمزور ٿي ويو. فاتح فتح ڪندو آهي پر فتح جا نشان زخمن جي صورت ۾ ايڏا ته گهرا هوندا آهن جو انهن جي ڇٽڻ ۾ وقت لڳي ويندو آهي. ٻئي جنگ عظيم کانپوءِ انگلستان بگهڙ وانگر ٻيلي ۾ زخم چٽيندو رهيو ۽ ان کان رڍون سنڀالجي نه سگهيون، پوءِ رڍن جا مالڪ گانڌي، نهرو ۽ جهيڻا ٿيا.
ڪڏهن وقت ماڻهوءَ جو دوست ٿي پوندو آهي. وقت سچائيءَ تي اچي ته سڀ گهڙيال ڪوڙا ٿي پوندا آهن. اهو وقت هيو جنهن هندوستان کي آزادي ڏني، نه ته اڳواڻن جا منهن گهڙيالن ڏي هيا.
جڏهن فوجي دستي عثمان علي ۽ لزا کي تحويل ۾ ورتو ته شهر جون حالتون خراب هيون، شهر جي خراب حالت هجڻ جو اندازو ان جي عمارتن تي ويٺل ڪبوترن مان لڳائيو ويندو آهي، جڏهن ڪبوتر هر هر اڏري وري وري ويهن ته سمجهو حالتون خراب آهن. ڪبوتر گولين، ڳوڙها گيس جي گولن ۽ ٻين ٺڪائن کان اڏري ساڻا ٿي پوندا آهن، انهن جو ٿڪ ڪڏهن نه لهندو آهي. جيئن دانشور لاءِ گوڙ تشدد جي حيثيت رکي ٿو ائين ڪبوترن لاءِ ٺڪاءُ، گوليءَ کان وڌيڪ عذابناڪ آهي پر ان ڏينهن جڏهن ڪلاچيءَ جي بندر تان هندوستان نالي سامونڊي جهاز جي توپ مان گولو ڇوڙي نيويءَ وارن بغاوت جو اعلان ڪيو ته ڌماڪي تي ڪبوتر شهر ڇڏي ڀڄي ويا. ڪبوتر بغاوت نه ڪندا آهن. ڪبوترن کي بغاوت کان نفرت آهي. ڦاسي باغين لاءِ هوندي آهي، ڪبوترن لاءِ نه، اهو ئي سبب آهي جو ڪبوترن کي ڦاسي نه ايندي آهي پر ڪُهي کائبا آهن. جن کي ڦاسي ايندي آهي اهي ڪُهي کائڻ جي قابل نه هوندا آهن.
سباش چندر بوس ۽ هندوستان جي سياسي اڳواڻن ۾ اهو ئي فرق هيو، سباش چندر بوس بندوق سان ڳالهائيندو هيو ۽ سياسي اڳواڻ زبان سان. بندوق ڊيڄارڻ لاءِ هوندي آهي ۽ زبان مارڻ لاءِ. ماڻهو ۽ نانگ ۾ اهو ئي فرق آهي، نانگ زبان ڏيکاري ڏندن سان ڏنگيندو آهي ۽ ماڻهو ڏند ڏيکاري زبان سان ڏنگيندو آهي. انگريز ڊڄندا گهڻو هيا پر کين موت جو خوف نه هيو. اهي بندوق کان ڊڄندا هيا، زبان کان نه. جڏهن ڪلڪتي ۾ سباش چندر بوس جي ساٿي ڪيپٽن عبدالرشيد کي ڦاهيءَ چاڙهيو ويو ته نيويءَ ۾ بغاوت ٿي. نيوي جي بغاوت پڻ پاڻيءَ واري جهاز ۾ چڙهي ايندي آهي. اها ڪلڪتي کان بمبئي آئي ۽ بمبئيءَ کان ٻيا بندر لتاڙي جڏهن ڪلاچيءَ پهتي ته نيويءَ جي مقامي فوجين هندوستان نالي بحري جهاز تي قبضو ڪري توپ جو گولو ڇڏيو. ڪلاچيءَ جو آسمان ڪبوترن کان خالي ٿي ويو ۽ هر طرف هليون اڏرڻ لڳيون. انگريزن نيويءَ جي باغي سپاهين سان مقابلو ڪري، کين ٻوٽيون ڪري سمنڊ ۾ اڇلايو. ڪلاچيءَ جي ڪپر تي ان ڏينهن کانپوءِ هلين جا هجوم ڪڏهن نه کٽا. هليون ٻوٽين جون ايڏيون ته هيراڪ ٿي ويون جو عثمان عليءَ کي ياد هيو نيٽي جيٽيءَ تي ڍورن جي ٻوٽين جو ڪاروبار ٿيندو هيو. ماڻهو پئسن سان پليٽ ٻوٽين جي وٺي هوا ۾ اڇلي هلين کي کارائيندا هيا ۽ هليون ائين کائينديون هيون جيئن باغين جوگوشت کائينديون هجن.
جڏهن عثمان علي ۽ لزا کي حراست ۾ ورتو ويو ته لزا محتياط هئي، ان فوجين کي اهو نه ٻڌايو ته اها ڪرنل مارٽن جي ڌيءَ آهي ڇو جو حالتون بدلجي چڪيون هيون. مقامي فوجي انگريزن خلاف ٿي پيا هيا. لزا نه پئي چاهيو ته هوءَ پنهنجي باري ۾ ٻڌائي ڪنهن مصيبت کي دعوت ڏئي ڇو جو فوجين جي نيت جي ڪا خبر نه هئي. انڪري لزا خاموشي اختيار ڪئي. عثمان عليءَ حراست ۾ وٺندڙن کي ٻڌايو ته هو شهر ۾ ان ڪري داخل ٿيو آهي جو هڪ بيمار عورت جو علاج ڪرائي سگهي. هن لزا کي پنهنجي گهرواري ڄاڻائيندي چيو ته “کيس انساني همدرديءَ جي بنياد تي ڪنهن اسپتال ۾ داخل ڪرايو وڃي ڇو جو گهڻو وقت بخار رهڻ ڪري ان جي طبيعت ٺيڪ نه آهي.”
سپاهين جي دلين ۾ انهن لاءِ همدردي پيدا ٿي ۽ اهي کيس ينگ ڪرسچين اسپتال وٺي آيا. جتي ٿوري لک پڙهه، سڃاڻ ۽ ضمانت کانپوءِ لزا کي اسپتال ۾ داخل ڪرايو. لزا اسپتال جي بستر تي ليٽي جڏهن سامهون ڀت تي ٽنگيل يسوع جي تصوير کي ڏٺو ته سندس ڪمزور جسم ۾ رت ڀرجي آيو. ان احساس کان ته هوءَ آزاد ٿي چڪي آهي پنهنجن ڪپڙن ۾ نه ٿي ماپي.
عثمان علي لزا جي آزاديءَ تي خوش هيو، خوشيءَ جو سبب سوڀيا هئي، هن کي لڳو، لزا نه، سوڀيا آزاد ٿي هجي. هن سوڀيا جي روح کي خوش ڪرڻ لاءِ لزا کي آزاد ڪرايو هجي ۽ لزا محسوس ڪري رهي هئي عثمان علي اهڙو نيڪيءَ جو فرشتو آهي جنهن وٽ انسان جي دل آهي. فرشتو تڏهن مڪمل ٿيندو آهي جڏهن ان وٽ دل هجي. فرشتن کي دل نه هوندي آهي ڇو جو فرشتا انسان نه آهن. شيطان اهڙو فرشتو هيو جنهن وٽ دل هئي. دل ئي آهي جيڪا خانو خراب ڪري ٿي. شيطان جي دل ۾ خدا جي محبت هئي، جڏهن خدا شيطان کي انسان اڳيان سجدي جو حڪم ڪيو ته اهو چئي انڪار ڪيو “اي خدا جنهن دل ۾ تنهنجي محبت هجي، اهو ٻئي اڳيان جهڪي منافق ڪيئن ٿي سگهي ٿو، منهنجو سجدو تولاءِ آهي. انسان اڳيان جهڪي مان مشرڪ نه ٿيندس.”
شيطان کان سواءِ سڀ فرشتا انسان آڏو جهڪيا ڇو جو انهن وٽ دل نه هئي. دل، دل آهي، لڳي ته انسان ڪري وجهي، نه ته شيطان پري نه آهي.
عثمان عليءَ لزا کي سختيءَ سان منع ڪئي ته ڪنهن اڳيان به اهو ظاهر نه ڪري ته هوءَ ڪرنل مارٽن جي ڌيءَ آهي. ماڻهن ۾ انگريزن خلاف نفرت وڌي چڪي هئي. جيڪڏهن اهڙي خبر اسپتال کان ٻاهر پهتي ته مجاهد کيس وري اغوا ڪندي دير نه ڪندا.
عثمان عليءَ لزا کان اهو چئي موڪلايو ته هو قلعي طرف وڃي رهيو آهي، جتي ڪرنل مارٽن سان ملاقات ڪري کيس صورتحال کان آگاهه ڪندو. ڪرفيوءَ ۾ ساهيءَ دوران هو اسپتال کان نڪتو، ڪرائيسٽ چرچ وٽ پهتو ته هن کي پري کان اهي مجاهد نظر آيا جيڪي پالارا ۾ هن سان گڏ هيا. اهي جڏهن هوش ۾ آيا هيا ته خدا بخش کٽيءَ انهن کي خماري کارائي هئي ۽ کائڻ کانپوءِ وري ست ڏينهن سمهي پيا هيا. جڏهن هوش ۾ آيا هيا ته سندن دل چاهيو هيو اهڙو مزيدار کاڌو کائي وري سمهي پون. خماريءَ جو اهو ڪمال هيو ته جيڪو هڪ دفعو کائيندو هيو ان کي وري کائڻ جي ٻاڙ لڳندي هئي. اها مڇي سنڌوءَ ۾ صدين کان موجود هئي پر انگريزن پاران سنڌوءَ ۾ افزائش لاءِ ڇڏيل فوجي کڳي جي ٻج انهن کي تباهه ڪري ڇڏيو. انگريزن کي فوجي کڳا جن جي چمڙيءَ تي ورديءَ جهڙا نشان هيا، کاڌي ۾ وڻندا هيا. فوجي کڳن خماريون کائي موج ڪئي ۽ فوجي کڳا کائي انگريزن جا پيٽ نڪري آيا، جنهن ڪري انهن جي ورديءَ جا بٽڻ صرف سيني وٽان بند ٿيندا هيا.
پالارا ۾ جڏهن مجاهد هوش ۾ آيا هيا ته خير محمد سوچيو هيو، اهي ضرور لزا ۽ عثمان عليءَ بابت سوال ڪندا، پر انهن اٿڻ سان خير محمد جي خماريءَ جي تعريف ڪئي ۽ فرمائش ڪئي ته کين اهڙو کاڌو وري کارائي. هن مجاهدن مان جان ڇڏائڻ لاءِ کين ٻڌايو ته “رات مينهن وسڻ ڪري ڪاٺيون آليون ٿي چڪيون آهن، چلهو نه ٻرندو.”
اهو ٻڌي مجاهدن جون اکيون آليون ٿي ويون، ڪاٺين ۽ اکين ۾ اهو ئي فرق آهي ته ڪاٺيون مينهن ۾ آليون ٿينديون آهن ۽ اکيون ڏک ۾. آليون ڪاٺيون باهه ۾ ٻري نه سگهنديون آهن، پر اکين ۾ سدائين باهه ٻرندي آهي.
مجاهد پالارا مان روانا ٿيا ته ڪراچي بندر پهچي کين لڳو اڃان پالارا ۾ موجود هجن. جڏهن وانجهيءَ کين ٻڌايو ته اهي ڪلاچي پهچي ويا آهن ته کين يقين ئي نه پئي آيو. ان کي چيائون “جڏهن سفر ڪيو ئي ڪونه آهي ته ڪلاچيءَ ڪيئن پهتا؟”
وانجهي سمجهي ويو انهن کي خماريءَ جو اثر آهي، خمار وقت جو دشمن آهي، وقت نانگ آهي ۽ خمار نور. وقت نانگ جيان هلندو آهي، ان جي چال، ڊگهي، سنهي ۽ وڪڙدار هوندي آهي. ڪنهن وٽان خاموشيءَ سان لنگهي ويندو آهي ته اهو ان لاءِ سٺو وقت هوندو آهي ۽ ڪنهن وٽان لنگهيندي ڏنگي وجهندو آهي ته اهو ان لاءِ خراب وقت هوندو آهي.
خمار وقت جو مٿو چچري وجهندو آهي، خمار کي ڪا خبر نه هوندي آهي ته وقت سٺو آهي يا خراب. وقت ڪهڙو به هجي، ان کي ماري مات ڪندو آهي. اهو ئي سبب آهي جو خمار مان نڪرندڙ کي ٻيا ٻڌائيندا آهن ته وقت لنگهي چڪو آهي پر خماريل کي اعتبار نه ايندو آهي ته ڪو ايڏو وقت لنگهي ويو.
ڪرائيسٽ چرچ اڳيان جڏهن عثمان عليءَ کي مجاهد نظر آيا ته هن انهن کان لڪڻ جي ڪوشش ڪئي. مجاهدن جي هن مٿان نظر پئجي وئي ۽ اهي لزا کي ياد ڪري هوش ۾ اچي ويا. انهن جيئن عثمان عليءَ ڏي وڌڻ جي ڪوشش ڪئي ته عثمان علي بندر روڊ طرف هلڻ لڳو. اهي ان پويان تيز هلڻ لڳا ۽ کيس اچي سوگهو ڪيائونس. عثمان عليءَ انهن کان پاڻ ڇڏائڻ جي ڪوشش ڪئي.
“ڇڏيو.” هن چيو “نه ته هڪ کي نه ڇڏيندس.”
مجاهدن هن کي ٻانهن کان قابو ڪندي پڇيو. “توکي نه ڇڏينداسين، اهو ٻڌاءِ لزا ڪٿي آهي؟”
عثمان عليءَ جي ڪاوڙ وڌي وئي.
“لزا جو نانءُ نه وٺو.” هن چيو. “توهان وٽ ماءُ ڀيڻ جي عزت نه آهي.” هو روڊ تي وڙهي رهيا هيا ته ڪجهه سپاهين جن کي چڍيون پاتل هيون، مٿي تي ڳاڙهي پڳ ۽ هڪ هٿ ۾ ڏنڊو هيو، اهي سيٽيون وڄائيندا اتي پهتا ۽ انهن بغير ڪنهن پڇڻ جي ڏنڊن جو وسڪارو لائي ڏنو. عثمان عليءَ کي مجاهدن سميت پڪڙي بيرڪن ڏانهن روانا ٿيا.
سپاهين کين ٻڌايو ته “ڇا توهان کي خبر نه آهي ته ڪرفيوءَ ۾ وٿيءَ دوران قلم 288 لڳل آهي ۽ اٺن يا اٺن کان مٿي ماڻهن جي گڏ ٿيڻ تي پابندي آهي، توهان گڏ ته ٿيا آهيو وري وڙهي به رهيا آهيو.”
عثمان علي قلم 288 تي حيران ٿي ويو، ڇو جو هن کي قلم 144 ياد هيو، جيڪو 288 جو اڌ هيو، قلم 144 ۾ چئن يا چئن کان مٿي ماڻهن جي گڏ ٿيڻ تي پابندي هئي. هن سوچيو، آزاديءَ جو اڌ فائدو اهو هوندو آهي جو قلم ته اڌ ٿي ويندو آهي پر اڌ قلم جي حساب سان ماڻهو به ورهائجي اڌ ٿي ويندا آهن. اسلامي قانون ۾ ائين ئي آهي ڇو جو عورت اڌ آهي ۽ مرد سڄو. عورت اسلامي قانون آهي ۽ مرد انگريزي قانون.
بيرڪ ۾ بند ڪرڻ کان اڳ جڏهن سپاهين انهن کي فوجي آفيسرن سامهون پيش ڪيو ته آفيسر اکيون چنهنجيون ڪري انهن جو جائزو ورتو.
“ڇا هي انگريز سرڪار سان وڙهي رهيا هيا؟” هن سوال ڪيو.
“نه” هڪ سپاهيءَ جواب ڏنو. “هي پاڻ ۾ وڙهي رهيا هيا.”
آفيسر خوش ٿيو ۽ پوءِ حڪم ڏنائين ته “انهن کي آزاد ڪيو.”
ان کان اڳ جو اهي آزاد ٿين، عثمان عليءَ کيسي ۾ هٿ وڌو ۽ پنجن روپين وارو سڪو ڪڍي آفيسر کي ڏنائين. آفيسر سڪو هٿ ۾ وٺي جائزو ورتو. سڪي تي جهيڻا جي تصوير ڏسي کيس ڪرسيءَ تي ويهڻ جي صلاح ڪيائين. عثمان علي ڪرسيءَ تي ويٺو ۽ آفيسر هن کان پڇيو. “مان تنهنجي ڪهڙي مدد ڪري سگهان ٿو؟”
“مان ڪرنل مارٽن سان ملڻ چاهيان ٿو.” هن چيو.
“ڪرنل مارٽن اڄڪلهه دل جي مرض ۾ مبتلا آهي.” آفيسر چيو. “ڌيءَ جي مرڻ کانپوءِ هن جي صحت جواب ڏئي چڪي آهي. پر مان هن لاءِ صحت جو پيغام کڻي آيو آهيان.” عثمان علي چيو.
آفيسر سڪي کي هڪ دفعو وري ڏٺو، ڪجهه سوچي هن مجاهدن کي جيل ۾ وجهڻ جو حڪم ڏنو ۽ پاڻ عثمان عليءَ کي ساڻ ڪري قلعي طرف ڪرنل مارٽن ڏي روانو ٿيو. هو ٻئي “ماڻهو بگي” ۾ سوار ٿيا. بگي شاندار ۽ سينگاريل هئي، جنهن کي ٻه ميرا ماڻهو گهلي رهيا هيا. جڏهن بگي هلي ته ٻه ميرا ماڻهو جن کي پڳون پاتل هيون، پيرن ۾ پاتل چپلن ڪري رستي جي گپ جا ڇنڊا انهن کي پويان اڌ ڄنگهن تائين پاتل ڌوتين کي ٿي لڳا. اهي پويان پورا گپ ۾ ٿڦيل ها.
اهڙي حالت ڏسي عثمان عليءَ آفيسر کي عرض ڪيو. “جيڪڏهن انهن کي پيرن ۾ چپل نه هجن ته بگيءَ کي ڇڪڻ دوران گپ جا ڇنڊا انهن جي ڌوتين تي نه پون.”
آفيسر اعتراض ڪيو ۽ ڪاوڙ مان هن ڏانهن ڏسندي چيو. “اها ڳالهه انساني حقن جي خلاف آهي. انهن کي عزت ڏيڻ لاءِ پيرن ۾ چپلن پائڻ جو حڪم ڏنو ويو آهي. توکي خبر هجڻ گهرجي ته پيرين اگهاڙي بگي ڇڪڻ انسانيت جي توهين آهي.”
جڏهن اهي ڪرنل مارٽن جي بنگلي تي پهتا ته اردليءَ کي اهو چئي اندر روانو ڪيائون ته “ٻاهر اوهان جو انتظار پيا ڪن.”
اردلي اندر ويو ۽ پيغام کڻي آيو. “اهي انتظار ڪن، صاحب ٿوري دير ۾ انهن کي اندر گهرائي ٿو.”
ٿوري دير کانپوءِ جڏهن اهي اندر پهتا ته ڪرنل مارٽن هڪ وڏي صوفي تي اڌ ليٽيل هيو، سندس مٿو ٽيڪ تي رکيل هيو، عثمان علي ڪرنل جي حالت ڏسي سمجهي ويو ته جڏهن ماڻهو ويهي، چيلهه بجاءِ مٿي کي ٽيڪ ڏئي ته ان جي چيلهه ٽيڪ جو وزن برداشت نه ڪري سگهندي آهي. ڪمري ۾ گهرڻ شرط ڪرنل مارٽن پريان ئي عثمان عليءَ کي سڄاڻي ويو ۽ اتان ئي رڙ ڪيائين.
“ڏي پتو... خبر خير جي آهي؟”
عثمان علي اڳتي وڌي خوشيءَ مان ان کي ڀاڪر پائڻ جي ڪوشش ڪئي پر ڪرنل جون ٻانهون ڪرنل کي ائين وريل هيون جيئن انهن ڪرنل کي ڀاڪر پاتو هجي.
“مان توهان کي ٻڌائڻ چاهيان ٿو.” عثمان علي چيو ۽ چپ ٿي ويو. مارٽن اتي بيٺل آفيسر ڏانهن ڏٺو، آفيسر سمجهي ويو ۽ سلوٽ ڪري روانو ٿيو ته عثمان علي ڪرنل کي صفا ويجهو آيو ۽ کيس ٻڌايائين “لزا نيو ڪرسچين اسپتال ۾ آهي. ان جي طبيعت ٺيڪ آهي ۽ اوهان جو انتظار ڪري ٿي.”
اهو ٻڌڻ شرط ڪرنل ائين سڌو ٿي ويو جيئن صوفي ان کي ڌڪو ڏنو هجي. هو جهمپ ڏئي اٿيو ۽ قلعي ۾ ڪوڊ ٿري نافذ ڪري ڇڏيائين. ڪوڊ ٿري جو مطلب هيو جيڪو جتي جهڙي حالت ۾ آهي هڪدم اچي حاضر ٿئي. پَلَ ۾ اتي پهتل ڪجهه اهڙا سپاهي به حاضر ٿيا جن کي ڪپڙا پاتل نه هيا. ڪرنل ڌيءَ جي موجودگيءَ جو ٻڌي ايڏو ته خوش ٿيو جو اگهاڙا سپاهي ڏسي کيس کل جو دورو پيو. هن هٿ وات کي ڏنو ڇو جو دورو ڪهڙو به هجي هٿ ڏيڻو پوندو آهي. دل جو دورو هجي ته دل تي هٿ ڏبو آهي. کل جو دورو هجي ته وات تي هٿ ڏبو آهي. دماغ جي دوري ۾ ماڻهو دماغ تي هٿ ڏيندو آهي. دماغ جي دوري جو سبب اها دل ئي آهي جيڪا دماغ اندر هوندي آهي، انساني وجود ۾ ڪيتريون ئي دليون آهن. هڪ دل آهي جيڪا نظر اچي ٿي. ٻيون دليون نظر نه اينديون آهن. جيئن جنسي عضون جون دليون جيڪي پنهنجي دماغ تي ڪم ڪنديون آهن.
جڏهن ڪرنل جٿو ساڻ ڪري عثمان عليءَ کي اڳيان جيپ ۾ ويهاري روانو ٿيو ته ڪرفيوءَ جي وٿي ختم ٿيڻ جو گهگهو وڳو. ماڻهو ائين ڀڳا جيئن کين گهگهوءَ جو آواز ڊيڪائي پيو هجي. روڊ صفا صاف ٿي ويا. روڊن تي ڪاغذن، سگريٽ جي ٽوٽن، ميوي جي کلن، پان جي ٿڪن ۽ ڌڌڙ جو ايترو گند نه هوندو آهي جيترو ماڻهن جو، جيڪڏهن ڪفر نه ڪجي ته ائين چئي سگهجي ٿو ته ماڻهو گند جا خدا آهن.
ڪرفيوءَ جو وقفو ختم ٿيو ته لڳو رستو ڪرنل جي ڏندن جيان چمڪي رهيو آهي، ڪرنل جو جٿو ڪرفيوءَ ۾ روڊن تي نيو ڪرسچين اسپتال روانو ٿي ويو.
ڪرفيو لڳائيندڙن کي حق حاصل هوندو آهي ته اهي ڪرفيوءَ جي خلاف ورزي ڪن، ڇو جو انهن لاءِ اها خلاف ورزي نه هوندي آهي.
•