ٽوبه ٽيڪ سنگهه: سعادت حسن منٽو _ جيوت چاولا
[/b]
[b]سعادت حسن منٽو / جيوت چاولا
[/b]
ورهاڱي کان ٻه ٽي سال پوءِ پاڪستان ۽ هندوستان جي سرڪارين کي خيال آيو ته اخلاقي گنهگارن جيان نظر بند پاڳلن جي مٽا سٽا به ٿيڻ گهرجي. يعنيٰ جيڪي مسلمان چريا، هندوستان جي پاڳل خانن ۾ آهن، تن کي پاڪستان پهچايو وڃي. ۽ جي هندو ۽ سک چريا پاڪستان جي پاڳل خانن ۾ آهن، تن کي هندوستان حوالي ڪيو وڃي !
دانشمندن جي ڪيل فيصلي مطابق وڏي پئماني تي ڪانفرنسون ٿيون ۽ آخر هڪ ڏينهن چرين جي مٽا سٽا لاءِ مقرر ڪيو ويو.
چڱيءَ ريت پڇا ڳاڇا ڪرڻ بعد انهن مسلمانن کي، جن جا مٽ مائٽ هندوستان م هئا، اتي ئي رهايو ويو ۽ باقي ٻين کي سرحد ڏانهن روانو ڪيو ويو. پاڪستان مان گهڻو ڪري سڀ هندو ۽ سک لڏي ويا هئا. انهيءَ لاءِ جيترا به هندو ۽ سک پاڳل هئا، سڀني کي پوليس جي حفاظت ۾ سرحد پهچايو ويو.
هُن طرف جي خبر نه آهي، پر هيڏانهن لاهو رجي پاڳل خاني ۾ جڏهن مٽا سٽا جي خبر پهتي تڏهن بيحد دلچسپ چميگويون ٿيڻ لڳيون. هڪ مسلمان پاڳل، جو گذريل ٻارهن سالن کان هر روز باقائدگيءَ سان ’زميندار‘ اخبار پڙهندو هئو، تنهن کان سندس هڪ دوست پڇيو، ”مولبي ساب، هيءُ پاڪستان ڪهڙي بلا آهي؟“
”پاڪستان، هندوستان ۾ هڪ اهڙو هنڌ آهي، جتي پاڪيون ٺهنديون آهن !“ ڪافي غور و فڪر ڪرڻ بعد هن جواب ڏنو.
جواب ٻڌي هن جو دوست ماٺ ٿي ويو.
ساڳيءَ ريت هڪ سک پاڳل ٻئي سک پاڳل کان پڇيو، ”سردار جي، اسان کي
هندوستان ڏانهن ڇوٿا موڪلن؟ اتي جي ٻولي ته اسان کي نه ٿي اچي؟“
هن مسڪرايو. ”مون کي ته هندوستان جي ٻولي ايندي آهي، ”هندوستاني بڙي شيطاني، آڪڙ آڪڙ ڦرتي هين ! “
هڪ ڏينهن تڙ ڪندي هڪ مسلمان پاڳل ”پاڪستان زنده باد !“ جو نعرو اهڙو ته جوش وچان بلند ڪيو، جو پير کسڪي ويس ۽ بيهوش ٿي ڪري پيو. ڪجهه چريا اهڙا به هئا، جي حقيقت ۾ چريا نه هئا. انهن ۾ اڪثريت اهڙن قاتلن جي هئي، جن جي مائٽن، آفيسرن کي کارائي پيئاري پاڳل خاني موڪليو هئو، جيئن ڦاسيءَ جي ڦندي کان بچي وڃن. انهن ڪجهه ڪجهه سمجهيو ٿي ته هندوستان جو ورهاڱو ڇو ٿيو آهي، ۽ پاڪستان ڇا آهي. پر صحيح حالتن کان هو به غير واقف هئا. اخبار مان ڪا به خبر نٿي پيئي ۽ پهيدار سپاهي اڻپڙهيل جاهل هئا. انهن کي صرف اها خبر هئي ته هڪ شخص ”محمد علي جناح“ نالي سان آهي، جنهن کي قائدِ اعظم ٿا چون، تنهن مسلمانن لاءِ هڪ جدا ملڪ ٺاهيو آهي ؛جنهن جو نالو پاڪستان آهي !، اهو ڪٿي آهي؟ ان جي شڪل شبيهه ڪهڙي آهي؟ تنهن کان هو بي خبر هئا. انهيءَ لاءِ پاڳل خاني ۾ اهي اڌ چريا، اها گٿي سلجهائڻ ۾ مشغول هئا ته هو پاڪستان ۾ آهن يا هندوستان ۾؟ هندوستان ۾ آهن ته پاڪستان ڪٿي آهي ۽ پاڪستان ۾ آهن ته ايئن ڪيئن ٿو ٿي سگهي ته ڪجهه عرصو اڳ ساڳئي هنڌ رهڻ جي باوجود به هو هندوستان ۾ هئا؟
هڪ چريو هندوستان ۽ پاڪستان، پاڪستان ۽ هندوستان جي چڪر ۾ اهڙو ته گرفتار ٿيو جو هن جو دماغ اڃا به خراب ٿي ويو. ٻهاري پائيندي پائيندي هو وڻ تي چڙهي ويو ۽ هڪ ٽاريءَ تي ويهي هندوستان ۽ پاڪستان جي نازڪ مسئلي تي، لڳا تار ٻه ڪلاڪ تقرير ڪندو رهيو. سپاهين هن کي هيٺ لهڻ لاءِ چيو ته هو اڃا به مٿي چڙهي ويو ۽ سپاهين جي ڊيڄارڻ ۽ ڌمڪائڻ تي هن چيو،
”مان نه هندوستان ۾ رهڻ ٿو چاهيان ۽ نه پاڪستان ۾ !. مان هت، هن وڻ تي رهندس ! “
۽ ڪافي دير بعد جڏهن هن جو دورو ٿڌو ٿيو، هو هيٺ لٿو ۽ پنهنجن هندو ۽ سک دوستن سان گلي ملي روئڻ لڳو. انهيءَ خيال وچان ته هو هن کي ڇڏي، هندوستان هليا ويندا؛ هن جي دل ڀرجي آئي هئي.
هڪ ايم. ايس. سي، پاس ريڊيو انجنيئر، جو مسلمان هئو ۽ ٻين چرين کان الڳ، باغ جي هڪ ڪنڊ ۾، خاموش ڦرندو رهندو هئو، پنهنجي جسم تان سڀ ڪپڙا لاهي نگهبان حوالي ڪيا ۽ اگهاڙو، سڄي باغ ۾ ڦرڻ لڳو.
چنيوٽ جي هڪ ڀريل بدن واري مسلمان، جو ڪنهن وقت مسلم ليگ جو سرگرم ڪم ڪندڙ هئو، ڏينهن ۾ پندرهن سورهن دفعا تڙ ڪندو هئو، اچانڪ اها عادت ترڪ ڪري ڇڏي. سندس نالو محمد علي هئو ۽ انهيءَ لاءِ هن هڪ ڏينهن اعلان ڪيو ته هو قائدِ اعظم محمد علي جناح آهي. ڏسندي ڏسندي هڪ سک چريو، ماستر تارا سنگهه بڻجي ويو. خون خرابي ٿيڻ جو انديشو ڏسي، ٻنهي کي خطرناڪ پاڳل ٺهرائي جدا جدا ڪمرن ۾ بند ڪيو ويو.
لاهو رجي هڪ هندو نوجوان وڪيل، جو محبت ۾ ناڪام ٿي چريو ٿي پيو هئو، ان کي اهو ٻڌي ڏاڍو صدمو رسيو ته امر تسر، هندوستان ۾ هليو ويو آهي. اتان جي ئي هڪ هندو ڇو ڪريءَ سان هن کي محبت هئي. جيتوڻيڪ ان، هن وڪيل کي ٺڪرائي ڇڏيو هو، هو ديوانگيءَ جي حالت ۾ به کيس وساري نه سگهيو هئو. هو انهن سڀني هندو ۽ مسلمان ليڊرن کي گاريون ڏيڻ لڳو، جن هندوستان جا ٻه ٽڪرا ڪري هن جي محبوبه کي هندوستاني ۽ هن کي پاڪستاني بڻائي ڇڏيو هئو.
مٽا سٽا جون ڳالهيون شروع ٿيون ته وڪيل کي ڪيترن چرين سمجهايو ته هن کي دل ننڍڙي نه ڪرڻ گهرجي جو کيس هندوستان موڪليو ويندو. هندوستان، جتي هن جي محبوبه رهندي آهي! پر هن لاهو ر ڇڏڻ نٿي چاهيو. هن جو خيال هئو ته امرتسر ۾ هن جي وڪالت نه هلندي.
يورپين وارڊ ۾ ٻه ائنگلو انڊين چريا هئا. تن جڏهن ٻڌو ته هندوستان کي آزاد ڪري، انگريز بسترا گول ڪري هليا ويا آهن، کين ڏاڍو صدمو رسيو. ٻين جي نظرن کان پاڻ بچائي، هو ڪلاڪن جا ڪلاڪ انهيءَ اهم مسئلي تي گفتگو ڪندا رهندا هئا ته پاڳل خاني ۾ هينئر سندن ڪهڙي حيثيت رهندي؟ يورپين وارڊ رهندو يا ختم ڪيو ويندو؟ بريڪ فاسڪ (نيرن) ملندي يا نه؟ هنن کي ڊبل روٽيءَ بجاءِ بلڊي انڊين چپاتي ته نه چٻاڙڻي پوندي؟
هڪ سک، جنهن کي پاڳل خاني ۾ آئي پندرهن سال گذري چڪا هئا، ان جي زبان مان، هي عجيب و غريب لفظ اڪثر ٻڌڻ ۾ ايندا هئا، ”او پڙدي،گڙ گڙ دي، انيڪس دي، بي ڌيانادي، منگ دي دال، آف دي لالئين.“
هو نه ڏينهن جو آرام ڪندو هئو ۽ نه رات جو ننڊ. پهريدارن جو چوڻ هو ته پندرهن سالن جي ڊگهي عرصي ۾ هو هڪ لحظي لاءِ به نه سمهيو هو نه ليٽيو هئو. تنهن هوندي به ڪنهن وقت ڪنهن ڀت سان ٽيڪ ڏئي ضرور وهندو هئو.
هر وقت بيٺو رهڻ سبب هن جا پير سڄي پيا هئا.
پر هو ان جسماني تڪليف باوجود، ليٽي آرام نه ڪندو هئو. هندوستان، پاڪستان ۽ چرين جي مٽا سٽا بابت جڏهن پاڳل خاني ۾ گفتگو ٿيندي هئي، هو غور سان ٻڌندو هئو، ۽ انهيءَ بابت ڪو هن کان راءِ پڇندو هئو ته هڪ ئي جواب ڏيندو هئو.
” اوپڙدي، گڙ گڙ دي، انيڪس دي، بي ڌيانا دي، منگ دي دال آف دي پاڪستان گورنمينٽ !“
پر ڪجهه ڏينهن بعد ”آف دي پاڪستان گورنمينٽ “ جاءِ تي ”آف دي ٽوبه ٽيڪ سنگهه گورنمينٽ“ لفظ اچي ويا ۽ هن ٻين پاڳلن کن پڇڻ شروع ڪيو ته ٽوبه ٽيڪ سنگهه، جتي جو رهاڪو آهي، ڪٿي آهي؟ پر ڪنهن کي به خبر نه هئي ته اهو هندوستان ۾ آهي يا پاڪستان ۾ ۽ جن کي ٿوري گهڻي خبر هئي، سي به ڪجهه ٻڌائي نه ٿي سگهيا. اهي خود منجهيل هئا، سيالڪوٽ پهرين هندوستان ۾ هئو، پر هينئر ٻڌجي ٿو ته پاڪستان ۾ آهي ! ڪهڙي خبر لاهور، جو اڄ پاڪستان ۾ آهي، سڀاڻي هندوستان ۾ هليو وڃي. يا سڄو هندوستان پاڪستان ٿي وڃي، يا هندوستان ۽ پاڪستان ٻيئي ڪنهن ڏينهن غرق ٿي وڃن؟
ان چرئي سک جا وار ڇڻي تمام مختصر ٿي ويا هئا. هو گهڻو ڪري تڙ نه ڪندو هئو، انهيءَ لاءِ مٿي جا وار هڪ ٻئي سان ڄمي ويا هئس، جنهن سبب هن جي شڪل ڏاڍي ڀيانڪ ٿي ويئي هئي. پر ماڻهو بي ضرر هئو. پنڌرهن سالن ۾ هن ڪڏهن به، ڪنهن سان به، جهيڙو فساد نه ڪيو هئو. پاڳل خاني جا جهونا ملازم، هن بابت صرف ايترو ڄاڻندا هئا ته ٽوبه ٽيڪ سنگهه ۾ هن جو ن ڪيتريون ٻنيون هيون. چڱو کائيندڙ پيئندڙ زميندار هئو. اچانڪ دماغ خراب ٿي پيس ۽ هن جا مائٽ، ٿلهن ٿلهن زنجيرن ۾ ٻڌي، هن کي پاڳل خاني ۾ داخل ڪرائي ويا.
مهيني ۾ هڪ دفعو اهي هن وٽ ايندا هئا ۽ حال احوال وٺي موٽي ويندا هئا. هڪ مدت تائين اهو سلسلو جاري رهيو. پر پاڪستان ۽ هندوستان جي گڙ ٻڙ شروع ٿي، ته هنن جو اچڻ بند ٿي ويو.
هن جو نالو بشن سنگهه هئو، پر سڀ ٽوبه ٽيڪ سنگهه چوندا هئس. ڪهڙو ڏينهن آهي، ڪهڙو مهينو، انهيءَ بابت هن کي ڪا به خبر نه هئي هن کي ته اهو به ياد نه هئو ته هن کي پاڳل خاني ۾ آئي ڪيترو عرصو ٿيو هئو، پر هر مهيني جڏهن هن جا عزيز هن سان گڏجڻ ايندا هئا، هن کي پنهنجو پاڻ خبر پئجي ويندي هئي. ان ڏينهن هو چڱي ريت وهنجندو هئو، خوب صابڻ مليندو هئو، وارن کي تيل مکي ڦڻي ڏيندو هئو ۽ پنهنجا ڪپڙا جي هو ڪڏهن به استعمال نه ڪندو هئو، ڪڍي پائيندو هئو ۽ ايئن سهي سنبري، ملاقات جي ڪمري ۾ ويندو هئو. اهي، هن کان ڪجهه پڇندا هئا ته هو خاموش رهندو هئو يا جواب ۾
”اوپڙدي، گڙگڙ دي، انيڪس دي، بي ڌيانا دي، منگ دي دال آف دي لاليئن.“ چئي ڏيندو هئو.
هن کي هڪ ڌيءَ هئي، جا هر مهيني هڪ آڱر وڌندي وڌندي، پنڌرهن سالن م جوان ٿي ويئي هئي. بشن سنگهه هن کي سڃاتو ئي نه ٿي. هوءَ جڏهن ننڍڙي هئي، پيءُ کي ڏسي روئندي هئي، جوان ٿي ته به هن جي اکين مان ڳوڙها وهندا رهندا هئا.
پاڪستان ۽ هندوستان جو قصو شروع ٿيو ته هن ٻين چرين کان ٽوبه ٽيڪ سنگهه بابت پڇن شروع ڪيو ته اهو ڪٿي آهي. جڏهن تسلي بخش جواب نه مليس ته هن جي اڻ تڻ وڌندي ويئي. هينئر ملاقات جو ڏينهن به نه ايندو هئو، پهرين ته هن کي پنهنجو پاڻ خبر پئجي ويندي هئي ته گڏجڻ وارا اچي رهيا آهن. پر هينئر ڀانءِ هن جي دل جو آواز به بند ٿي ويو هئو، جيڪو هن کي انهن جي اچڻ جي خبر ڏيندو هئو.
هن جي دل ڏاڍو چوندي هئي ته اهي اچن، جي هن سان همدرديءَ جو اظهار ڪندا هئا ۽ هن لاءِ ميوو، مٺايون، ۽ ڪپڙا آڻيندا هئا. هن جي پڇڻ تي، اهي ضرور ٻڌائن ها ته ٽوبه ٽيڪ سنگهه پاڪستان م آهي يا هندوستان ۾. هن جو خيال هئو ته اهي ٽوبه ٽيڪ سنگهه مان ئي ايندا هئا، جتي هن جون زمينون هيون.
پاڳل خاني ۾ هڪ چريو اهڙو به هئو جو خود کي خدا چوندو هئو. ان کان جڏهن هڪ ڏينهن بشن سنگهه پڇيو ته ٽوبه ٽيڪ سنگهه پاڪستان ۾ آهي يا هندوستان ۾ ته هن هميشه موافق ٽهڪ ڏيئي چيو،
” نه پاڪستان ۾ آهي، نه هندوستان م . ڇا لاءِ جو اسان اڃا حڪم نه ڏنو آهي !“
بشن سنگهه ان خدا کي ڪيترا ڀيرا منٿ ڪئي ته هو حڪم ڏئي، جيئن
جهنجهٽ ختم ٿئي، پر هو ڏاڍو مصروف هئو. هن کي بيشمار حڪم ڏيڻا هئا.
آخر هڪ ڏينهن تنگ اچي بشن سنگهه غصي وچان چيو، ”او پڙدي، گڙ گڙ دي، انيڪس دي، بي ڌيانا دي، منگ دي دال آف واهه گرو جي دا خالصا ائنڊ واهه گروجي ڪي فتح – جو بولي سو نهال، ست سري اڪال !.“
انهيءَ جو شايد اهو مطلب هو ته ”تون مسلمانن جو خدا آهين، سکن جو خدا هجين ها ته منهنجي ڳالهه ضرور ٻڌين ها !“
مٽا سٽا کان ڪجهه ڏينهن اڳ ٽوبه ٽيڪ سنگهه جو هڪ مسلمان دوست هن سان گڏجڻ، پهريون دفعو آيو. بشن سنگهه هن کي ڏسي، هڪ طرف مڙي، واپس وڃڻ لڳو، پر سپاهين هن کي روڪيو، ”هيءُ توسان گڏجڻ آيو آهي – تنهنجو دوست فضل دين آهي.“
بشن سنگهه فضل دين کي هڪ دفعو ڏٺو ۽ ڀڻ ڀڻ ڪرڻ لڳو.
فضل دين اڳتي وڌي هن جي ڪلهن تي هٿ رکيو .
”ڪيترن ڏينهن کان توسان گڏجڻ پئي چاهيم پر واندڪائي ئي نه ٿي ٿي. تنهنجا سڀ مائٽ خيريت سان هندوستان هليا ويا آهن. جيتري قدر ٿي سگهيو مون کين مد ڪئي. تنهنجي ڌيءَ روپ ڪنور !“ هو چوندي چوندي چپ ٿي ويو.
”ڌيءَ، روپ ڪنور! “ بشن سنگهه ڀانءِ ڪجهه ياد ڪرڻ لڳو.
”ها.... ها..... اها به چڱي ڀلي آهي......هنن سان گڏ هلي ويئي آهي.“
بشن سنگهه خاموش رهيو.
فضل دين وري چوڻ لڳو، ”هنن مون کي تنهنجي خيريت پڇڻ لاءِ چيو هو، ٻڌان ٿو ته تون هندوستان وڃي رهيو آهين. ادي بلبير سنگهه ۽ ادي ودهاوا سنگهه کي منهنجا سلام ڏجانءِ، ۽ ادي امرت ڪنور کي به. ..... ادي بلبير کي چئج فضلو خوش راضي آهي. ٻه ڀوريون مينهون، جي هو ڇڏي ويا هئا، انهن مان هڪ وڇڙو ڄڻيو آهي. ۽....مون لائق ڪا خدمت هجي، چئجانس، مان هر وقت تيار آهيان.... ۽ هي تو لاءِ
ٿورا ٻير آندا اٿم. “
بشن سنگهه ٻيرن جي ٿيلهي وٺي، ڀر ۾ بيٺل سپاهيءَ کي ڏيئي، فضل دين کان پڇيو، ”ٽوبه ٽيڪ سنگهه ڪٿي آهي؟“
”ڪٿي آهي؟، اتي ئي آهي، جتي هئو !.“ فضل دين حيرت وچان چيو.
”پاڪستان ۾ يا هندوستان ۾؟“
”هندوستان ۾ .........نه نه پاڪستان ۾.“ فضل دين اڃا به وڌيڪ حيران ٿي ويو.
بشن سنگهه ”اوپڙدي، گڙ گڙ دي، انيڪس دي، بي ڌيانا دي، منگ دي دال آف دي پاڪستان ائنڊ هندوستان آف دي در جئي مند ! “ چوندو هليو ويو.
مٽا سٽا جون تياريون مڪمل ٿي ويون هيون. هتان ويندڙ ۽ هت ايندڙ پاڳلن جو فهرستون پهچي ويون هيون ۽ مٽا سٽا جو ڏينهن به مقرر ٿي چڪو هئو.
سخت ٿڌين جا ڏينهن هئا، جڏهن لاهور جي پاڳل خاني مان هندو ۽ سک چرين سان ڀريل لاريون، پوليس جي حفاظتي دستي سان گڏ روانيون ٿيون، واگهه سرحد تي ٻنهي طرفن جا سپرنٽينڊنٽ هڪ ٻئي سان مليا ۽ شروعاتي ڪاروائي ختم ٿيڻ بعد مٽا سٽا شروع ٿي، جا سڄي رات جاري رهي.
پاڳلن کي لارين مان لاهي ٻين آفيسرن حوالي ڪرڻ، نهايت مشڪل ڪم هئو. ڪي ته ٻاهر نڪتا ئي نٿي ۽ جي نڪرڻ تي رضامند ٿيا ٿي، تن کي سنڀالڻ مشڪل ٿي پيو. ڪي هيڏانهن هوڏانهن ڀڄي ٿي ويا، ڪن ڪپڙا ڦاڙي تن کان جدا ٿي ڪري ڇڏيا، ڪي گاريون ڏئي رهيا هئا، ڪي روئي رهيا هئا ته ڪي ٽهڪ ڏئي رهيا هئا.
ڪجهه به صاف ٻڌڻ ۾ نه ٿي آيو هڪ طرف شور و غل هئو ۽ ٻئي طرف ٿڌ ايتري ته زوردار هئي، جو ڏند، ڏندن سان کڙڪي رهيا هئا.
چرين جي اڪثريت ان مٽا سٽا جي فائدي ۾ نه هئي. هنن کي سمجهه ۾ نه
ٿي آيو ته هنن کي پنهنجي هنڌان اکوڙي ڪيڏانهن ٿو ڦٽو ڪيو وڃي. ۽ اهي، جي ٿورو گهڻو سوچي سمجهي سگهيا ٿي، ”پاڪستان زندهه آباد“ ۽ ”پاڪستان مردهه آباد“ جا نعرا هڻي رهيا هئا. نعرا ٻڌي ڪن مسلمانن ۽ سکن کي غصو اچي ويو، پر فساد ٿيندي ٿيندي بچي ويو.
جڏهن بشن سنگهه جو وارو آيو، ۽ واگهه جي هن پار جو آفيسر هن جو نالو رجسٽر۾ داخل ڪرڻ لڳو، هن پڇيو، ”ٽو به ٽيڪ سنگهه ڪٿي آهي، پاڪستان ۾ هندوستان ۾؟“
”پاڪستان ۾ ! “ آفيسر کلڻ لڳو.
اهو ٻڌي بشن سنگهه مڙي، ڊوڙڻ لڳو ۽ پنهنجن باقي ساٿين سان وڃي مليو. پاڪستاني سپاهين هن کي پڪڙي ورتو ۽ کيس ٻئي طرف وٺي وڃڻ لڳا، پر هن هلڻ کان انڪار ڪيو. ”ٽوبه ٽيڪ سنگهه هت آهي !“ ۽ هو زور زور سان رڙيون ڪرڻ لڳو، ئه او پڙدي، گڙ گڙ دي، انيڪس دي، بي ڌيانا دي، منگ دي دال آف ٽوبه ٽيڪ سنگهه ائنڊ پاڪستان.“
هن کي ڏاڍو سمجهايو ويو ته هاڻي ٽوبه ٽيڪ سنگهه، هندوستان ۾ هليو ويو آهي. ۽ جي نه ويو آهي ته هن کي فورن اتي موڪليو ويندو.
پر هن نه قبوليو. ۽ جڏهن هن کي زبردستيءَ ٻئي طرف وٺي وڃڻ جي ڪوشش ڪئي وئي ته هو وچ رستي ۾ اهڙي انداز ۾ پنهنجين سڄيل ٽنگن تي زور ڏئي بيهي رهيو، ڀانءِ هينئر اتان کيس ڪا به طاقت هٽائي نٿي سگهي.
ماڻهو ڇاڪاڻ جو بي ضرر هو انهيءَ لاءِ ساڻس زبردستي نه ڪئي ويئي. هن کي اتي بيٺو رهڻ ڏنو ويو ۽ مٽا ستا جو باقي ڪم ٿيندو رهيو.
سج اڀرڻ کان اڳ ساعت و سامت کان پوءِ بشن سنگهه جي نڙيءَ مان هڪ آسمان ڏاريندڙ چيخ نڪتي. ٻنهي طرفن جا آفيسر هن طرف ڊوڙيا. هنن ڏٺو ته اهو شخص جو پنڌرهن سالن تائين ڏينهن رات پنهنجي ٽنگن تي بيٺو رهيو هئو، اونڌي منهن ليٽيو پيو هئو. لوهي تارن جي لوڙهي جي هڪ طرف هندوستان هئو. ٻئي طرف اهڙي ئي لوڙهي پٺيان پاڪستان! ۽ وچ واريءَ ڌرتيءَ جي ان ٽڪري تي، جنهن جو ڪو به نالو نه هئو، ٽوبه ٽيڪ سنگهه ليٽيو پيو هئو.
(1954ع)