ذوالفقار علي ڀُٽي جي آخري رات
هن ڪتاب ۾ ٻين ڪيترن ئي دلچسپ واقعن ۽ ڳالهين سان گڏ ذوالفقار علي ڀٽي بابت هڪ سڄو سارو باب The Tracgic End (دکدائڪ پُڄاڻي) جي نالي سان ڏنل آهي. جنهن ۾ هن ٻين ڳالهين سان گڏ ذوالفقار علي ڀٽي جي زندگي جي آخري رات 4 اپريل 1979ع کي نهايت دلچسپ نموني لکيو آهي. جيتوڻيڪ ڀُٽي جي آخري رات بابت ٻيون به ڪيتريون ئي ڳالهيون بحث هيٺ اينديون رهيون آهن، جن ۾ هڪ اها به آهي ته ان رات مٿس ايترو ته تشدد ڪيو ويو، جو هن جو روح پرواز ڪري ويو هو ۽ کيس فارملٽي پوري ڪرڻ جي لاءِ ڦاسي ڏني وئي هئي. هيٺ ان ڪتاب جي صفحي 298 کان 300 تائين جو ترجمو ڏنو ويو آهي. جنهن ۾ ذوالفقار علي ڀٽي جي آخري رات جي روئداد بيان ڪئي وئي آهي. (سنڌيڪار)
مسٽر ڀٽي کي جنهن مهل سندس موت خبر ٻڌائي وئي، ان گهڙي کان وٺي، زندگيءَ جي آخري گهڙي تائين کيس سخت نگراني ۾ رکيو ويو. ڊپ اهو هو ته متان هو جذبات ۾ اچي ڪا اهڙي حرڪت نه ڪري وجهي، جنهن جي ڪري افسوس نه ڪرڻو پئجي وڃي.
مسٽر ڀٽي جي گهرواري ۽ ڌيءَ (نصرت ڀٽو ۽ بنظير ڀٽو) 3 اپريل 1979ع تي شام جو ٽين وڳي تائين وٽس رهيون. شام جو ساڍي ڇهين بجي جيل سپرنٽيڊنٽ هڪ شاهد سان گڏ ڀٽي کوليءَ ۾ ويو. هنن ڏٺو ته هو فرش تي هڪ ڀت سان ٽيڪ ڏيو ويٺو هو. کانئس پڇيو ويو ته ڇاڪاڻ ته کيس صبح جو ڦاسي ڏني ويندي، تنهنڪري هو پنهنجي آخري خواهش ٻڌائڻ پسند ڪندؤ، پنهنجي خواهش ۽ وصيت لکائڻ پسند ڪندؤ؟ مسٽر ڀٽي ارادو ظاهر ڪيو ته هو ذاتي طور تي پنهنجي خواهش ۽ وصيت لکڻ ٿو چاهي. تنهنڪري کيس لکڻ جي لاءِ گهربل سامان ڏنو ويو. هن شڪايت ڪئي ته کيس ”موت جي سزا“ جو لکت ۾ حڪم نه ڏيکاريو ويو آهي. سپرنٽيڊنٽ کيس ٻڌايو ته اهو حڪم پهچي چڪو آهي ۽ قانون موجب جن ڏوهارين کي موت جي سزا ملي چڪي هوندي آهي، تن کي پنهنجا ڪاغذ ڏسڻ جو حڪم ڪونهي. مسٽر ڀٽي خواهش ظاهر ڪئي ته هو مسٽر عبدالحفيظ پيرزادي ۽ ڪجهه ٻين مٽن مائٽن سان ملڻ ٿو چاهي. کيس ٻڌايو ويو ته هاڻ ايترو وقت ڪونهي، ۽ وڌيڪ ملاقاتون ممڪن نه آهن. تنهن کان پوءِ هن شيو ڪرڻ جو سامان گهريو. ان ڳالهه ٻولهه دوران هو نارمل رهيو ۽ ڪنهن به پريشاني يا بي چينيءَ جو اظهار نه ڪيائين. سپرنٽيڊنٽ وٽس اڌ ڪلاڪ رهيو. جڏهن هو هليو ويو ته مسٽر ڀٽو اٿي بيٺو ۽ هلڻ چاهيائين، پر ٿڙڻ لڳو، تنهن کان پوءِ هن پنهنجي مشقتي عبدالرحمٰن کي سڏ ڪيو ۽ شيو ڪرڻ لاءِ پاڻي گرم ڪرڻ جو چيو ۽ چوڻ لڳو ”آئون ڏاڙهي واري ملان جهڙو موت مرڻ نٿو چاهيان.“
شام جو ست لڳي 27 منٽن تي هن ڪافيءَ جو ڪوپ پيتو ۽ شيو ڪئي، تنهن کان پوءِ رات جو اٺ لڳي پنجن منٽن تي ڪافي جو ٻيو ڪوپ پيتائين، تنهن کان پوءِ اوچتو سندس خود اعتمادي موڪلائي وئي، ۽ هن بي مقصد چئني طرفن ڏسڻ شروع ڪيو ۽ ٻارن جيان وڏي آواز ۾ روئڻ لڳو ۽ عبدالرحمٰن کان معافي گهرڻ لڳو ۽ چيائينس ”مون کي جلد ڦاسي ڏني ويندي“ ان بعد اٺ لڳي پندرهن منٽن کان وٺي نو لڳي چاليهن منٽن تائين رات جو ڪاغذ جي هڪ ٽڪري تي ڪجهه لکندو رهيو. ايئن پي لڳو سندس ذهن ۾ خيالن جو ميڙ ڊوڙي رهيو هو ۽ ذهني طور تي پريشان به آهي، پوءِ هن ميز تي شين کي ترتيب سان رکڻ ۽ وري انهن جي ترتيب ڦٽائڻ لڳو. هن اهو عمل ڪيترائي ڀيرا ورجايو. نو لڳي 55 منٽن تي هن ڏندن کي برش ڪيو. تنهن کان پوءِ سندس حرڪتون وڌيڪ بي ترتيب ٿي ويون. رات جو ڏهين بجي هن ڪاغذ جي هڪ ٽڪري سان پنهنجي کولي ٻهارڻ شروع ڪئي. تنهن بعد ڄڻ سندس اعتماد ٻيهر بحال ٿي ويو. هو بستري تي ليٽي پيو ۽ ڀت سان لڳو رهيو. رات جو ڏهين بجي کان يارهين لڳي پنجن منٽن تائين هو ٻيهر ڪجهه لکندو رهيو. هڪ ڀيري هن وارڊن کان پڇيو ته، ”کيس ڦاسي ملڻ ۾ اڃا ڪيتري دير آهي؟“
ان کان پوءِ مسٽر ڀٽي، ان وقت تائين جن ڪاغذن تي لکيو هو، انهن کي گڏ ڪري ساڙي ڇڏيو. هن عبدالرحمٰن کي سڏ ڪري چيو ته کولي صاف ڇڏ، سندس منهن لٿل هو. هو بستري تي ليٽي پيو ۽ اکيون ٻوٽي ڇڏيائين ايئن لڳو ڄڻ ستل هجي.
يارهن لڳي 59 منٽن تي ڊپٽي سپرنٽيڊنٽ سندس کوليءَ ۾ آيو ۽ مسٽر ڀٽي کي سڏ ڪيائين، پر ڪا به ورندي نه مليس ته هن ٽيلي فون جي ذريعي جيل جي سپرنٽيڊنٽ کي واقف ڪيو، جيڪو ٿوري ئي دير ۾ جيل جي ڊاڪٽر مئجسٽريٽ بشير خان سان گڏ اتي پهچي ويو. ڊاڪٽر مسٽر ڀٽي جي تپاس ڪئي ۽ چيو ته طبي لحاظ کان هو بلڪل فٽ آهي. مئجسٽريٽ کيس ٻانهن مان جلهي لوڏيو ته هو جاڳي پيو. مئجسٽريٽ پنهنجو تعارف ڪرائيندي پڇيس ته ڪا وصيت ڪرڻي اٿئي. مسٽر ڀٽو جيتوڻيڪ جسماني طور تي ڪمزور هو، پر ذهني لحاظ کان چست ۽ چاڪ هو. اهو ٻڌي هن هوريان هوريان چيو، ”وصيت ته ڪتابن ۾ لکي ويندي.“
جيل جي سپرنٽيڊنٽ هڪ ڀيرو ٻيهر ڊاڪٽر کي مسٽر ڀٽي کي تپاسڻ لاءِ چيو. تفصيلي تپاس کان پوءِ ڊاڪٽر ٻڌايو ته ”هو بلڪل فٽ آهي ۽ موت جي سزا جي ڊپ سبب صدمي واري ڪيفيت ۾ آهي.“
پوءِ چوٿين اپريل جي صبح جو هڪ لڳي 45 منٽن تي جيل سپرنٽيڊنٽ هڪ مئجسٽريٽ، جيل جي ڊاڪٽر ۽ جيل جي ٻن اسٽريچر بردارن سان گڏ کوليءَ ۾ گهڙيو. هن ڏٺو ته مسٽر ڀٽو پنهنجي بستري تي بي حس ۽ حرڪت ليٽيو پيو هو. مئجسٽريٽ کانئس هڪ ڀيرو ٻيهر پڇيو ته: ”هو ڪا وصيت ڪرڻ ٿو چاهي“ جواب ۾ هن ڪمزور ۽جهيڻي آواز ۾ چيو، ”مون ڪوشش ته ڪئي هئي، پر منهنجا خيال ايترا ته پريشان هئا، جو آئون اها ڪري نه سگهيس ۽ پوءِ مون اها وصيت ساڙي ڇڏي.“ کانئس پڇيو ويو ته هو ڦاسي جي تختي تائين پاڻ هلڻ چاهيندو يا کيس کڻي اتي پهچايو وڃي. ان جو ڪو به جواب نه مليو. ٿوري دير کان پوءِ هن چيو، ”افسوس جو منهنجي گهرواري به مون کي جيل ۾ ڇڏي هلي وئي.“ اهو منظر بي حد ڏکوئيندڙ هو. اهو مسٽر ڀٽي جي هنگامه خيز زندگي جو ائنٽي ڪلائمڪس چئي سگهجي ٿو.
مئجسٽريٽ هڪ ڀيرو ٻيهر وڏي سڏ پڇيو، ”هو ڪا وصيت ڪرڻ چاهي ٿو.“ جواب ۾ مسٽر ڀٽي ڀڻ ڀڻ ڪندي چيو، ”هو اها لکائڻ ته چاهي ٿو، پر سندس ذهني حالت ان ڳالهه جي موڪل نه ٿي ڏي ته هو ٺيڪ طريقي سان سوچي سگهي.“ وقت تيزيءَ سان گذري رهيو هو ۽ ”موت جي سزا“ جي گهڙي اچي پهتي هئي. سپرنٽيڊنٽ هڪ ڀيرو ٻيهر پڇيس ”هو پاڻ هلندو يا کيس کڻي پهچايو وڃي.“ جڏهن ڪو به جواب نه مليوته سپرنٽيڊنٽ پنهنجن ماڻهن کي حڪم ڪيو ته هو مسٽر ڀٽي کي کڻن. چئن ڄڻن گڏجي مسٽر ڀٽي کي کڻڻ چاهيو ته هن چيو. ”مون کي ڇڏي ڏيو.. مون کي ڇڏي ڏيو.“
چار ئي ڄڻا کيس اڱڻ ۾ کڻي آيا، کيس اسٽريچر تي ليٽائي سندس هٿ ٻڌا ويا. پوءِ کيس ڦاسي گهاٽ ڏانهن نيو ويو. لڳو ايئن پي ته مسٽر ڀٽو پنهنجي کوليءَ کان وٺي ڦاسي گهاٽ تائين هلڻ جي قابل نه هو. رستي ۾ هن ڪجهه به نه ڳالهايو. اسٽريچر کي ڦاسي گهاٽ کان ڪجهه اورتي رکيو ويو ۽ کيس اسٽريچر تان لاٿو ويو . هو بيهي رهيو ۽ جيل اسٽاف ڪجهه ڏاڪڻيون چڙهڻ ۾ سندس مدد ڪئي. هو ڦاسي جي تختي تي اڪيلو بيٺو هو، کيس ڪو به جهلي نه بيٺو هو، جڏهن ڦاسيءَ جو ڦندو هن جي ڳچيءَ ۾ وڌو ويو ۽ ٽوپي پئي چاڙهي وئي ته مسٽر ڀٽي بڙ بڙائيندي چيو، ”هن کي هٽايو، پري ڪيوس.“
اپريل مهيني جي ان اداس ۾ غمگين رات تي ماٺار ڇانيل هئي. سپرنٽيڊنٽ جيل جو ڊاڪٽر ڊيوٽي تي موجود ڪجهه ماڻهو اهو آخري منظر ڏسندي حيران ۽ خاموش بيٺا هئا. جيئن ئي ٻه وڳا، ليور ڇڪيو ويو، هڪدم ڪاٺ جا تختا ڌار ٿي ويا مسٽر ڀٽو ڦاسي جي ڦندي ۾ جهولڻ لڳو. ڪجهه دير کان پوءِ ڊيوٽي تي موجود ڊاڪٽر اعلان ڪيو ته ”مسٽر ڀٽي جو روح پرواز ڪري چڪو آهي..خدا سندس روح کي سڪون عطا فرمائي.“ (آمين)