هڪ سپاهي ڇوڪري جون يادگيريون
اها عمر ته راندروند، کيل تماشن، مائٽن کان نين نين فرمائشن جي آهي. پر هن جي هٿ ۾ بندوق ڏني وئي. هو گلن پوپٽن جي بدران رت جي رنگ ۽ بارود جي بوءِ سان خوشي چڪائڻ لڳو.
سيراليون (Sierra Leone) سان واسطو رکندڙ نوجوان اسماعيل جي ڪهاڻي سڄي دنيا جي انهن لکين ٻارن جي دکدائڪ زندگي جي به منظر ڪشي ٿي ڪري، جن کي حالتن جي جبر يا هٿياربند ويڙهاڪن زبردستي ننڍڙن هٿن ۾ هٿيار کڻڻ تي مجبور ڪري ڇڏيو. اسماعيل خوش قسمتيءَ سان، يونيسيف جي ڪري، پنهنجي رت هاڻي ۽ ويڙهو زندگي ڇڏي، اڄ هڪ عام نوجوان جيان خوشين ڀري ۽ پر سڪون زندگي گذاري رهيو آهي. سال 2006ع ۾ هن پنهنجي ننڍپڻ جي تلخ يادن تي ٻڌل ڪتاب”A long way gone“ جي عنوان سان لکيو. هي ڪتاب نه رڳو ليکڪ جي ذاتي الميي جي تصوير ڪشي ڪري ٿو، پر ٽين دنيا، خاص ڪري آفريقا کنڊ جي جنگ سٽيل ملڪن جي رهواسين ۽ خاص طور تي انهن ملڪن جي ٻارن جي سورن ڀري زندگي تي پڻ روشني وجهي ٿو.
اسماعيل جو وطن سيراليون اپريل 1961ع ۾ پنهنجي آزاديءَ کان وٺي 2002ع تائين لڳاتار بغاوتن ۽ گهرو ويڙهه جو شڪار رهيو. هڪٻئي کان بلڪل ڌار ثقافت ۽ زبان رکندڙ مختلف قبيلن تي ٻڌل هي ملڪ مذهبي لحاظ کان به ٻن نمايان فرقن ۾ ورهايل آهي. آباديءَ جو 60 سيڪڙو مسلمان، 30 سيڪڙو عيسائي ۽ باقي 10 سيڪڙو مختلف مقامي مذهبن جا پوئلڳ آهن. ان صورتحال ۾ ان ملڪ تي قابض رهندڙ برطانوي سامراج جي ويڙهايو ۽ حڪومت ڪرايو واري پاليسي ٻرنديءَ تي تيل جو ڪم ڪيو ۽ هيرن جهڙي قيمتي ڌاتوءَ سان مالامل هي علائقو، ڪيترن ئي ڏاڪن کان گهرو ويڙهه ۽ بدعنوانين جي ڪري سخت بک ۽ غربت جو شڪار ٿي ويو. سيراليون ۾ رتوڇاڻ جي واقعن جو سبب قبائلي، مذهبي ۽ علائقائي نفرت هيرن جون کاڻيون به آهن. اڪثر هٿياربند ٽولا انهن کاڻين تي قبضي لاءِ هڪٻئي سان وڙهندا ۽ معصوم شهرين جو رت وهائيندا آهن.
اسماعيل (Ismail Beah) 1980ع ۾ سيراليون جي هڪ ڳوٺ ”موگ بويمو“ (Mogbwemo) ۾ جنم ورتو. ان ڳوٺ جي رهاڪن جو گذر سفر ماهي گيريءَ تي هو. هڪ هڪ خوش باش ۽ زندگيءَ مان گهر گهڙي لطف ماڻڻ ۾ مصروف رهندڙ ٻارڙو هو. کيس موسيقيءَ سان گهڻي دلچسپي هئي، هن کي پنهنجي مادري زبان ۽ انگريزي جا ڪيترائي گيت ياد هئا. جيڪي هو مقامي سطح تي پروگرامن ۾ ٻڌائي ماڻهن جون دليون وندرائڻ سان گڏ کانئن داد به وٺند هو. کيس ڊانس جو پڻ ڏاڍو شوق هو ۽ هو مختلف تقريبن ۾ پنهنجي خوبصورت ڊانس سان موجود ماڻهن کي پنهنجو مداح بڻائي وٺندو هو. پر اسماعيل جي خوشين، گيتن ۽ ٽهڪن سان ڀري زندگي سندس ساٿ ڇڏي وئي.
1993ع ۾ ملڪ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ جاري گهرو ويڙهه جي باهه اسماعيل جي پرامن ڳوٺ تائين به اچي پهتي. هٿياربند باغين، هن جي والدين ۽ ننڍي ڀاءُ سميت ڳوٺ جي تمام گهڻن ماڻهن کي بي درديءَ سان قتل ڪري ڇڏيو. ان وقت ٻارهن سالن جو اسماعيل پنهنجين وڏي ڀاءُ سان گڏ ڀرواري ڳوٺ ويل هو. ان المناڪ واقعي اسماعيل جي زندگيءَ جو رخ ئي موڙي ڇڏيو ۽ ڳائڻ وڄائڻ ۽ ڊانس سان دلچسپي رکندڙ ٻارڙو هڪ هٿياربند جٿي ۾ شامل ٿي موت جي ڀوائتي راند جو حصو بڻجي ويو ۽ سندس گڏيل دوستن تلوئي ۽ محمد گڏجي هڪ ”ريپ ميوزڪ ڊانس گروپ“ جي شروعات ڪئي هئي. ان وقت اسماعيل فقط اٺن سالن جو هو. ريپ ميوزڪ سان اسماعيل جي شناسائي سندس ڳوٺ ۾ ڀرسان ٿورو ترقي يافته علائقي ”موبمي“ ۾ ٿي هئي. اسماعيل ۽ سندس سنگتي اڪثر هفتيوار موڪل واري ڏينهن ”موبمي“ ويندا رهندا هئا. اتي هو هڪ سوئمنگ پول ۾ ترندا هئا ۽ بازار ۾ رکيل جهازي سائيز جي اسڪرين واري رنگين ٽيليويزن ۾ گم ٿي ويندا هئا. ان علائقي ۾ سندس دلچسپي جو هڪ ٻيو سامان يورپي سيلاني هوندا هئا، جن جي ڳوري رنگت کيس حيران ڪري ڄڻ مٿن جادو ڪري ڇڏيندي هئي.
هڪ ڏينهن هنن ٽي وي ڪارن نوجوانن جي هڪ ميوزيڪل گروهه کي نهايت تيز ۽ وڏي آواز ۾ گيت ڳائيندي ڏٺو. ان منظر سندس موسيقي جي شوق کي مهميز ڏني ۽ هنن جي دلين ۾ پنهنجو ميوزيڪل گروپ جوڙڻ جو خيال اُڀريو. اڳتي هلي ”موبمي“ اچي ٽي وي تي موسيقي جا پروگرام ڏسڻ، خاص طور تي ڪارن نوجوانن جي گروپن جي موسيقي مان لطف وٺڻ سندس معمول بڻجي ويو. اسماعيل لکي ٿو: ”مون کي خبر ڪونهي ته هو جنهن قسم جي موسيقي پيش ڪري رهيا هئا، ان جو نالو ڇا آهي. آئون ته رڳو ان ڳالهه کان متاثر هئس ته اهي ڪارا همراهه انگريزي ڳالهائڻ ڄاڻندا هئا ۽ ڏاڍي روانيءَ سان انگريزي ڳالهائيندا هئا.“
اسماعيل جي ڀاءُ جڏهن هاءِ اسڪول ۾ داخلا ورتي ته اتي رقص ۾ موسقي جي بنيادي رمزن کان واقفيت رکندڙ ڪجهه شاگردن سندس رهنمائي ڪئي ۽ انهن اهو علم اسماعيل ۽ سندس دوستن تائين پهچايو. ايئن اهو گروپ ڳائڻ ۽ رقص جي بنيادي اصولن کان متاثر ٿي ۽ محنت ڪري پنهنجو ”ميوزيڪل گروپ“ ٺاهڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو.
اسماعيل جو چوڻ آهي ته کيس رقص جو جنون جي حد تائين شوق هو. گڏوگڏ هو گيت ياد ڪري به لطف اندوز ٿيندو هو. ڇو ته اسماعيل چواڻي، ”گيتن ۾ شاعري هئي ۽ ان جي ڪري منهنجي انگريزي لفظن جي ذخيري ۾ وڌارو ٿيندو هو. اسماعيل سندس ڀاءُ ۽ سندس دوست موسيقي جي دنيا ۾ نالو ڪمائڻ جي ڌن ۾ مگن هئا. ان مقصد جي لاءِ هو ڏينهن رات رقص جي مشق ڪندا هئا ۽ انگريزي گيت ياد ڪندا هئا. ايئن سندن شوق پورو ٿيڻ سان گڏ سندن انگريزي به سٺي ٿيندي وئي، کين هڪٻئي کي ڪا ڳالهه چوڻي هوندي هئي ته هو انگريزي گيت جا ڪي خاص ٻول ڳالهائيندا هئا.
جلد ئي سندن نئون ٺهيل ميوزڪ گروپ سندن ڳوٺ ۽ ڀرپاسي جي علائقي ۾ مشهور ٿي ويو ۽ کين مختلف علائقن ۾ رقص ۾ موسيقي جي پروگرامن ۾ ۽ مقابلن ۾ شرڪت جي لاءِ گهرايو ويندو هو. اهڙو ئي هڪ دعوت نامو کين جنوري 1993ع هڪ ڳوٺ ”ميٽرو جونگ“ مان مليو ۽ ان دعوت ۾ شرڪت ڪرڻ لاءِ اسماعيل سندن وڏو ڀاءُ جونيئر ۽ تلوئي روانا ٿيا. جڏهن ته سندن چوٿون ساٿي محمد، جيڪو اسماعيل جو ويجهو دوست هو، ڪنهن سبب جي ڪري هنن سان گڏ وڃي نه سگهيو. سفر تي روانو ٿيڻ مهل وٽن گيتن سان ڀريل ڪيترائي نوٽ بوڪ به هئا ۽ ريپ سونگز جا ڪيترائي البم پڻ. ناچ ۽ گاني جي شوقين هن همراهن پنهنجي وضع قطع پوپ سنگرن جهڙي بڻائي رکي هئي. يعني بيگي جينز، جن جي هيٺان شرٽس، ڍريون قميصون ۽ انهن قميصن جي هيٺان ٻانهن کانسواءِ ٽي شرٽس پاتل هين. هنن جي لاابالي شرارتي ۽ طبيعتن، پنهنجي ڳوٺ کان وٺي مئٽرو جونگ جو سروهن ميلن تي ٻڌل فاصلو پنڌ طئي ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ کلندا ڪڏندا، شرارتون ڪندا، هڪٻئي جي پويان ڊوڙندا، ڪنهن مهل پکين جو شڪار ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا ۽ ڪنهن مهل وري ڪنهن ڀولڙي جي پويان ڊوڙڻ لڳا، رستي ۾ اسماعيل جي ناناڻن جو ڳوٺ ٿي آيو. هو ٿوري دير جي لاءِ اتي ترسيا ۽ کائي پي، وري پنهنجي منزل طرف وڃڻ لڳا.
”ميٽرو جونگ“ پهچي هنن ان ڳوٺ ۾ پنهنجي دوستن گبريلا ۽ ڪالوڪو جي گهر قيام ڪيو. رات گذارڻ کان پوءِ اسماعيل ۽ سندس سنگتي ڳائڻ ۽ ناچ جو رياض ڪرڻ لڳا، جڏهن ته سندن ميزبان دوست اسڪول هليا ويا، پر هو معمول جي ابتڙ ٻين بجي کان اڳ، اسڪول ۾ موٽي آيا. جڏهن هنن گبريلا کان جلد موٽي اچڻ جو سبب پڇيو ته هو چوڻ لڳو، ”استادن ٻڌايو ته باغي“ موگ موبمو تي حملو ڪري ڏنو آهي، تنهن ڪري اسڪول ايندڙ اطلاع تائين بند ڪيو ويوآهي. پنهنجي ڳوٺ تي حملي جي خبر ٻڌي اسماعيل ۽ سندس ساٿي صفا هَڄي ويا. اها دل ڏاريندڙ خبر ٻڌي اسماعيل ۽ سندس ساٿين پنهنجو سامان سيهڙيو ۽ انديشن ۽ وسوسن ۾ گهيريل واپس گهر روانا ٿي ويا.
اسماعيل چوي ٿو ته، ”مون کي ان ڳالهه تي يقين ئي نه هو ته ڪو جنگ اسان جي گهرن تائين پهچي چڪي آهي.“ هن جي نظرن اڳيان پنهنجي ننڍي ڀاءُ ۽ پنهنجي ماءُ، پيءُ جا چهرا گهمي ويا. هن ٽي ڏينهن اڳ پنهنجي پيءُ کي ڏٺو هو. سندس پيءُ ٻي شادي ڪري پنهنجي پهرين زال ۽ ٻارن کان الڳ ٿي ويو هو. اسماعيل چواڻي، ”ان مهل آئون گهر جي اڱڻ ۾ ويٺو هوس ۽ جڏهن مون ڏٺو ته منهنجو پيءُ هوريان هوريان هلندو پئي آيو. هو پنهنجي ڪم تان موٽيو هو. هو مون کي ڏسي مرڪيو، پوءِ مون ڏانهن اچڻ جي لاءِ وک وڌايائين، جو ان گهڙيءَ منهنجي ويڳي امڙ به اچي نڪتي ۽ ان کي ڏسڻ کانپوءِ هن مون کي نظرانداز ڪري ڇڏيو، مون ڏاڍي ڏکيائي سان پنهنجا لڙڪ روڪيا ۽ گهر اندر گهڙي ويس.“
اسماعيل ۽ سندس سنگتي هڪ مسافر بردار ٻيڙيءَ ۾ چڙهي درياهه جي ٻي ڪنڌي طرف روانا ٿيا. جتان کان کين پنهنجي ڳوٺ پهچڻ لاءِ وڌيڪ ڪيترن ئي ميلن جو سفر ڪرڻو هو. درياهه جي ٻي ڪنڌي تي پهچي هو بي تابي مان پنهنجي گهرن ڏانهن ڊوڙڻ لڳا. رستي ۾ کين سندن ڳوٺ مان ايندڙ لاتعداد ماڻهو مليا، انهن مان هڪ عورت هنن کي ڏسي رڙ ڪري چيو، ”اوهين جيڏانهن هاڻ وڃو پيا، اُتي هاڻي چوڌاري رت ئي رت آهي.“ پر هو هر ڊپ کان بي نياز ٿي پنهنجي گهر ڀاتين جي خبر وٺڻ لاءِ ڊوڙڻ لڳا. اڃا هو ڳوٺ کان ڪيترائي ميل پري هئا ۽ هنن جن دليون پنهنجي گهر ڀاتين جو حال احوال معلوم ڪرڻ جي لاءِ بي چين هيون، جو کين رستي تي ڪيترن ئي هنڌن تي زخمي مردن، عورتن ۽ ٻارڙن کي تڪيلف جي شدت سبب رڙيون ڪندي ۽ مرندي ڏٺو. کين مانهن جي واتان سندن سڄي گهر جي اُجڙي وڃڻ جو داستان معلوم ٿيو. اهو سڀ ڏسي ۽ ٻڌي اسماعيل جو مٿو ڦرڻ ۽ زمين گهمندي محسوس ٿيڻ لڳي. نيٺ اسماعيل ۽ سندس ساٿين پنهنجي ڳوٺ ”ميٽرو جونگ“ جي بدران واپس ورڻ جو فيصلو ڪيو. ڇو ته هاڻ کين پڪ ٿي چڪي هئي ته سندن ڳوٺ تباهه ٿي چڪو آهي ۽ سندن سڀئي مٽ ۽ مائٽ مارجي چڪا آهن.
ان کان پوءِ اسماعيل جي زندگي صفا بدلجي وئي. اهو کلمک ڇوڪرو جيڪو رقص ۽ موسيقي سان دل وندرائيندو هو، سو پنهنجي ننڍي ڀاءُ، پيءُ ۽ ماءُ کان پوءِ هڪ ڏينهن پنهنجي وڏي ڀاءُ کان به وڇوڙي ويو ۽ حالتن جي هٿان ٿڏا کائيندو هڪ هٿياربند گروهه تائين وڃي پهتو. ان گروهه، اسماعيل جي هٿن ۾ هٿيار ڏئي ڇڏيا ۽ اهو هڪ ننڍو ڇوڪرو جيڪو رت ڏسي بدحواس ٿي ويندو هو، وڏي سولائيءَ سان ٻين جو رت وهائڻ لڳو.
اهو ننڍڙو سپاهي (Child Soldier) اسماعيل لڳ ڀڳ ٽن سالن تائين رت جي راند جي وارداتن ۾ حصو وٺندو رهيو. هو سيراليون جي گاڌي واري هنڌ ”فري ٽائون“ ۾ رهيل هو. اهو شهر ۽ آسپاس جا علائقا سندس گروهه جي سرگرمين جو مرڪز هئا. سندس چوڻ آهي ته لاش ۽ رت ڏسي هو ايترو ته بي حس ٿي چڪو هو جو ڪنهن کي ماري ڇڏڻ هن جي لاءِ ڪنهن راند کان وڌيڪ حيثيت نه رکندو هو. ٽن سالن جي دوران هن الائجي ڪيترن ماڻهن کي ماري ڇڏيو. هو چوي ٿو ته، ”مون تمام گهڻن ماڻهن کي قتل ڪيو. مون کي ياد ڪونهي ته ڪيترا ماڻهو منهنجي هٿان مارجي ويا. مون کان بچڻ لاءِ ماڻهن جي رڙين، دانهن، منٿن ۽ فريادن جو مٿس ڪو به اثر نه ٿيندو هو.“
اسماعيل ۽ سندس هم عمر ساٿي ذهني سڪون جي لاءِ منشيات واپرائيندا هئا. سندس چوڻ آهي ته، ”اسين خاص طور تي ماڻهن جو قتل عام ڪرڻ کان اڳ منشيات واپرائيندا هئاسين. نشي جي حالت ۾ اسين بي خوف ٿي ويندا هئاسين ۽ اسان تي جنون طاري ٿي ويندو هو. ان حال ۾ اسين ماڻهن کي، جن ۾ عورتون، مرد، ٻار ۽ ٻڍا شامل هوندا هئا، بي درديءَ سان ماريندا هئاسين.“ قتل جي وارداتن کان علاوه واندڪائي جي وقت ۾ به اسماعيل نشو ڪندو هو ۽ ايئن هو پنهنجي مائٽن ۽ ڀائرن کي وسارڻ جي ڪوشش ۽ ذهني سڪون حاصل ڪندو هو. هن جي زندگي بي مقصد بڻجي چڪي هئي. اسماعيل موجب هن جي دل ۾ رڳو هڪ ئي جذبو وڃي رهيو هو ۽ اهو هو ماڻهن کي قتل ڪرڻ جي خواهش پنهنجي ان دور جي شرمندگي ۽ ندامت جو اظهار ڪندي هو چوي ٿو، ”آئون درندو بڻجي ويو هوس.“
پر اهو درندو، ٻيهر جيئرو جاڳندو ۽ جذبن کي محسوس ڪرڻ وارو حساس ۽ خوش باش انسان بڻجي ويو. سندس زندگي ۾ تبديلي تڏهن آئي، جڏهن 1996ع ۾ ٻارڙن جي معاملن جي سلسلي ۾ گڏيل قومن جي قائم ڪيل اداري ”يونيسيف“ کيس اتفاقي طور تي بحالي جي لاءِ چونڊي ورتو. اسماعيل جي چونڊ يونيسيف جي ان پروگرام جو حصو هو، جنهن موجب جنگ جي بٺي ۾ اڇلايل ٻارن کي شهري ۽ مهذب زندگي طرف واپس آڻڻون هو. يونيسيف سان لاڳاپو اسماعيل لاءِ نئين حياتي جو نياپو بڻجي ويو. يونيسيف جا واسطيدار عملدار کيس نيويارڪ وٺي ويا. جتي هن منشيات جي استعمال مان ڇوٽڪارو حاصل ڪيو ۽ گڏوگڏ تعليم سان پنهنجو لاڳاپو ٻيهر ڳنڍيو. هن هاءِ اسڪول جي تعليم مڪمل ڪرڻ کانپوءِ هڪ مقامي ڪاليج ۾ داخلا ورتي ۽ اتان هن 2004ع گريجوئيٽ ڪئي. اهڙي طرح پنهنجي ڪوشش ۽ ٻين جي مدد سان ڪالهه جو اهڙو ويڙهاڪ ڇوڪرو اڄ ڪلهه پڙهيل لکيل ۾ مهذب ۽ خوش باش نوجوان بڻجي چڪو آهي.
زندگيءَ ڏانهن واپسيءَ جي سفر ۾ يونيسيف سان واسطو رکندڙ هڪ خاتون ”لارا سمز“ سندس وڏي مدد ڪئي، جنهن کي هو پنهنجي ماءُ سمجهي ۽ سڏي ٿو. ان کانسواءِ هو هڪ رضاڪار خاتون ”ايسٽر“ جو به دل سان ٿورائتوآهي، جنهن سندس آمريڪي ”ريپ ميوزڪ“ سا دلچسپي دريافت ڪري ورتي ۽ کيس هڪ ”واڪ مين“ ۽ ڪيتريون ئي ڪيسٽون سوکڙي طور ڏنيون. ايئن اسماعيل هڪ ڀيرو ٻيهر موسيقيءَ ۾ دلچسپي وٺڻ لڳو ۽ اسماعيل واسطو پنهنجي ننڍپڻ جي ان دور سان ٻيهر جڙي ويو، جڏهن رقص ۽ موسيقي ئي سندس زندگي هئي. اهو رجحان سندس بحاليءَ ۾ ڏاڍو اهم ثابت ٿيو.
اسماعيل ننڍي وهيءَ جي سپاهي جي حيثيت سان گذاريل پنهنجي دور کي ڀوائتو خواب قرار ٿو ڏئي. هو چوي ٿو، ”مون جيڪي ڪجهه ڪيو، اُن تي ندامت جو عملي اظهار ڪرڻ جي لاءِ چيو وڃي ته آئون خودڪشي ڪري ڇڏيان.“ سندس چوڻ آهي ته کيس جيڪا نئين زندگي ملي آهي، ان کي هو ڀرپور طريقي سان پر لطف انداز ۾ گذارڻ جو خواهشمند آهي.
پنهنجي ڪتاب جي باري ۾ سندس چوڻ آهي ته اهو ڪتاب هن دنيا جو ننڍي وهيءَ جي سپاهين طرف ڌيان ڇڪرائڻ لاءِ لکيو آهي. اسماعيل جي نظر ۾ چائلڊ سولجر جو مسئلو رڳو سيراليون جو ڪونهي. سندس چوڻ موجب اهو مسئلو دنيا جي ڪيترن ئي ملڪن ۾ درپيش آهي. ان سلسلي ۾ هو سريلنڪا جو مثال ٿي ڏئي. اسماعيل اڄ هڪ ذميوار ۽ پرامن شهريءَ طور زندگي گذاري رهيو آهي. پر سندس زندگيءَ ڏانهن واپسيءَ جو سفر ڏاڍو ڏکيو رهي. تنهن ڪري هو چوي ٿو، ”مهذب سماج ڏانهن واپس ورڻ ننڍي وهيءَ جي سپاهي بڻجڻ کان وڌيڪ ڏکيو آهي.“
اسماعيل جي اهو قول اسان جي دنيا ۾ هر دم وڌندڙ ظلم ۽ تشدد طرف اشارو ٿو ڪري. اهو هڪ قوم جو ٻي قوم ۽ هڪ گروهه جو ٻي گروهه تي ظلم آهي. جيڪو دنيا۾ تشدد جي رجحان کي وڌائي چڪو آهي. هونئن ته ان ظلم ۽ تشدد تي ٻارڙا ان صورتحل جي ڳري قمت ادا ڪري رهيا آهن. افغانستان، عراق، فلسطين، ڪشمير ۽ سريلنڪا ۽ قبائلي تڪرارن سان منهن ڏيندڙ آفريڪي ملڪن جا ان ڳڻيا ٻارڙا هڪ طرف يتيميءَ غربت سبب ننڍپڻ جي خوشين کان محروم ٿي چڪا آهن ته ٻئي طرف انهن جو جنسي استعمال به ٿئي ٿو ته ڪٿي کين سپاهي طور به استعمال ڪيو وڃي ٿو.