اسپارٽيڪس: آزادي پسندن جو عظيم هيرو
پنجين صدي قبل مسيح ۾ رومن سلطنت جون حدون وسيع ٿيڻ لڳيون. ان وقت تائين ته ايطر سڪانين سان ويڙهه ۾ رڌل هئا. اهي ايطر مڪاني ان وقت هميشه جي لاءِ ختم ٿي ويا، جڏهن هڪ طرف يونانين انهن جي خلاف ڪاروائيون شروع ڪري ڏنيو ته ٻي پاسي اترکان گال قبيلا مٿن آفت بڻجي اچي ڪڙڪيال. رومين، ايطر سڪانين تي سوڀ ماڻي، سڄي روم اٽليءَ تي قبضو ڪري ورتو. ٻي پاسي سڪندر جي سلطنت به وکري وئي ۽ اها سلطنت سندس هڪ ساٿيءَ پائرس سکيا ورتل فوج گڏ ڪري اٽلي تي حملو ڪري ڏنو، ۽ 270 ق ـ م ـ ۾ ٻن محاذن تي رومين کي شڪست ڏني، هن کين ان ڏانهن ڌڪي ڇڏيو ۽ پاڻ سسلي طوف پيش قدمي شروع ڪيائين پر ان وقت سسلي جي ويجهو دنيا جو عظيم ترين شهر ۽ واپاري مرڪز ڪارٿيج هو، جنهن جي ڀرپور مدد سان رومين پائرس کي شڪست ڏئي ڀڄائي ڇڏيو. ايئن روم جي سلطنت وسيع ٿي وئي ۽ هاڻ سندس رستي ۾ واحد عظيم واپاري سگهه وڃي بچي هئي، جنهن جو نالو ڪارٿيج هو.
لڳ ڀڳ اڍائي سئو سال قبل مسيح ۾ روم ۽ ڪارٿيج جي وچ ۾ جنگيون شروع ٿيون. جيڪي Punic wars جي نالي سان مشهور آهن. انهن ڊگهين جنگين جي نتيجي ۾ نيٺ رومين کي سوڀ نصيب ٿي ۽ ڪارٿيج کي (149 ق ـ م) ۾ زبردست شڪست ملي. روم جي طاقت وڌندي وئي. سندس قبضي هيٺ آيل علائقو وسيع ٿي ويو ۽ هزارن جي تعداد ۾ ڪارٿيج جا رهاڪو غلاميءَ جي زنجيرن ۾ جڪڙيا ويا. هاڻ سامي نسل رياستن ۽ شهرن مان فقط جوڊيا جو آزاد علائقو بچيو هو جنهن جي مرڪز ”يروشلم“ تي 96 ق ـ م ۾ رومين قبضو ڪري ورتو . 390 ق ـ م کان وٺي 240 ق ـ م تائين جو زمانو اهو هو، جڏهن روم آزاد آبادگارن جي ريپبلڪ رهيو. ان دور ۾ وڏا وڏا رستا ٺهيا ۽ ماڻهن کي روم جي شهريت ملندي وئي. ان دور ۾ هر ولاريل علائقو رومي تهذيب ۾ گهلي ملي ويندو هو ۽ فاتح ۽ مفترح جدا نه پر هڪ وحدت بڻجي ويندا هئا.
پر 240 ق ـ م کان پوءِ جو مرحلو نئون هو. سسلي فتح ڪري. ان کي رومين جو فتح ٿيل علائقو قرار ڏنو ويو. ان جا خزانا ۽ زمينون رومين جي حوالي ڪيون ويون. ان جنگ ۾ اڻ ڳڻيا غلام هٿ چڙهيا، ان کان اڳ رومن ريپبلڪ جي آبادي گهڻو ڪري شهريت حاصل ڪيل آبادڪارن تي ٻڌل هئي. فوجي خدمتون به انهن جي ذمي هُيون. فوجي خدمتون انجام ڏيڻ جي دوران سندن زمينون قرضن هيٺ دٻجي ويون ۽ اتي هڪ نئين ۽ وسيع زرعي غلامي اڀرڻ لڳي. جڏهن هو فوج مان واپس وريا ته هنن پنهنجي پيداوار کي سسلي ۽ خود روم جي نين جاگيرن ۾ غلامن جي اپايل پيداوار سان مقابلي ۾ ڏٺو. ريپبلڪ جي خصوصيت بدلجي چڪي هئي. نه رڳو سسلي روم جي قبضي ۾ هو، پر عام ماڻهو به اميرن جي قرضن هيٺ دٻيل هو. روم هاڻ امير ماڻهن جي ريپبلڪ بڻجي چڪو هو. روم جا آبادگار سپاهي سڀني حقن کان محروم ٿي چڪا هئا. هن کان چونڊن جون رعايتون کسجي چڪيون هيون. سينٽ، ريپبلڪ جو حڪمران ادارو هو. ٻي نمبر تي اهي ماڻهوهئا، جن سگهارن آفيسرين سينٽ ۾ ويهاريو هو. ٻين لفظن ۾ سينٽ وڏن زميندارن ۽ واپارين جو ايوان هو. اهو ايوان رومي سياست جو مرڪز هو. روم جو عام ماڻهو پيڙهيل حالت ۾ هو. کانئن زمينون کسجي چڪيون هجن. هو غلاميءَ جي فائدي واري پيداوار مان بي دخل ٿي چڪو هو، ۽ وٽس ڪا به سياسي سگهه نه رهي هئي. وٽس هاڻ اظهار جو رڳو هڪ ئي ذريعو وڃي بچيو هو بغاوت. روم جي پهرين ۽ ٻي صدي قبل مسيح جي داخلي سياست جي تاريخ ناڪام انقلابي بغاوتن جي تاريخ آهي. انهي بغاوتون ۽ گهرو لڙايون جاگيرون ختم ڪرڻ، زمينون آزاد آباگارن کي واپس ڪرڻ ۽ قرض جي بي ضبطگي جي خاطر ٿينديون رهيون. اٽلي به ان جي آرامي جي وسيع پسمنظر ۾ 73 ق ـ م، ۾ اسپارٽيڪس جي اڳواڻي عظيم بغاوت ٿي.
اسپارٽيڪس هڪ پيدائشي غلام هو، جنهن کي قتل ڪرڻ جي سکيا ڏني وئي هئي ته جيئن خاص حڪم تي جوڙيل آکاڙن ۾ غلام، غلام کي قتل ڪري، واندن، بيڪار ۽ بدڪار آقائن جي تفريح جو سامان مهيا ڪري سگهن. اهڙي لڙائي کي ”گليڊي ايٽر“ چوندا هئا.
اسپارٽيڪس 70 يا 80 گيلڊي ايٽرن سان گڏ آکاڙي جي فوجين سان وڙهيو ۽ کيس شڪست ڏئي. ان اسڪول جي سڀني گليڊي ايٽرن سان گڏجي ”ڪاپوا“ جي فوجي ڇانوڻيءَ مان باتياتيس جي مدد جي لاءِ آيو، پر اسپارٽيڪس کيس ماري ڊوڙائي ڪڍيو، هن آقائن جي ظالماڻي ۽ ڌپاري حڪمرانيءَ جي خلاف بغاوت جو ڀڀڙ ڀڙڪايو. مايوس مردن، عورتن ۽ ٻارن رڌڻن، طنبيلن ۽ ٻنين ٻارن مان نڪري رومن ايمپائر جي خلاف عظيم ترين بغاوت ۽ سندس رهنمائيءَ ۾ حصو ورتو. اسپارٽيڪس رڳو غلامن جو ڪمانڊو ۽ اڳواڻ ئي نه هو، پر هو سندن بهترين دوست ۽ مهربان پيءُ به هو. هو هڪ عاشق به هو ته نظريي دان پڻ، سندس بهادري، سمجهه، ساڃاهه، حمت عملي ۽ روشن مستقبل تي سندن يقين ئي دراصل اهي گر هئا جيڪي آزاديءَ جي جنگ ۾ وڙهندڙ عوام (هيٺين ۽ پيڙهيل طبقي ۽ غلام قوم) جا رهندا هوندا آهن. سال 72 قبل مسيح جي غلامن جي بغاوت کي چٿڻ جي لاءِ ٻه وڏيون سرڪاري فوجون موڪليون ويون. پر غلامن کين تباهه ۽ برباد ڪري ڇڏيو. ۽ رومي سلطنت جا بنياد ئي لوڏي ڇڏيا. اها بغاوت 73 ق ـ م ـ ۾ شروع ٿي ۽ 71 ق ـ م تائين جاري رهي 71 ق ـ م ۾ هڪ ٻي وڏي فوج کي ناڪام ڪرڻ کان پوءِ اهو انقلاب ناڪام ٿيو. (پر انقلاب جڏهن ناڪام ٿيندا آهن ته اهي ٻ شڪل ۾ ظاهر ٿيندا آهن.)
اسپارٽيڪس جن ۾ وڙهندي شهيد ٿيو. سندس ويجها ساٿي يا ته لڙائيِءَ ۾ مارجي ويا، يا وري گرفتارٿي انهن ڇهن هزارن ساٿين سان گڏ رستي سان گڏ صليب تي ٺوڪيا ويا، ۽ رت ڳاڙهي ڳاڙهي شهيد ٿيا. اسپارٽيڪس جي فڪري، نظرياتي، ڪامريڊ ۽ محبوب زال وارنيانا، سندس پُٽ کي جنم ڏئي دشمن فوج جي ڪمانڊر انچيف جي قبضي ۾ هلي وئي، جنهن کي هن Slave Love بنائڻ ٿي چاهيو، پر جنهن عورت پاڪ اسپارٽيڪس جو پيار پاتو هجي، اها ڪنهن ٻي سان ڪيئن ٿي دل لڳائي سگهي.
ورنيانا کي گراڪس نالي هڪ دولتمند، پاڙي جي بدمعاشن جي ذريعي جرنيل جي گهر مان اغوا ڪرايو. پر هن کيس به ٺڪرائي ڇڏيو. تنهن ڪري کيس جرنيل جي پهچ کان ڪنهن ڏورانهين ڏيهه روانو ڪري ٿو ڇڏي. هو ورنيانا کي آزاد ڪرڻ جي سند عطا ڪري پوءِ خودڪشي ڪري ٿو ڇڏي.
اسپارٽيڪس رڳو غلامن جي (73 ق ـ م) جي آزادي جي جنگ جو هيرو نه هو، پر هو ته هڪ بُلند نظري ۽ سڳورن انساني رشتن جي لاءِ وڙهي ويندڙ هر ويڙهه جي لاءِ رهبري جو نشان ۽ علامت آهي. ها عوامي جنگ جو پنهنجو اسپارٽيڪس ضرور هوندو آهي. پوءِ ڀلي، ان جو رنگ،نسل، مذهب، زبان ۽ قوميت اصل اسپارٽيڪس کان ڪيتري به مختلف ڇو نه هجي. دنيا جو هر ڦُريل، لٽيل ۽ مظلوم ۽ محڪموم طبقي ۽ قوم جي تحريڪ آزادي ۽ هڪ اڳواڻ ضرور موجود هوندو آهي، ٻين لفظن ۾ اسپارٽيڪس جهڙو اڳواڻ موجود هوندو آهي. بي شڪ اهي اڳواڻ اڳ ۾ گهڙيل ۽ تراشيل نه هوندا آهن. پر آزاديءَ جي جنگ جي صفن مان ڪو شخص اوچتو ئي اوچتو سپاهي مان اسپارٽيڪس بڻجي ويندو آهي ۽ پوءِ هو پنهنجي ساٿي انسانن کي پنهنجي اک جي اشاري سان متحرڪ ڪري، بلڪه درياهن جا وهڪرائي بدلائڻ جو حڪم ڏيندو آهي. ۽ هو حڪم جي تعميل ڪندا آهن. انهن محبوب ۽ مقبول اسپارٽيڪس جي آمد جوسلسلو پڪ سان ان وقت تائين جاري رهندو، جيستائين انساني سماج مان مقدس ترين شيءِ يعني نجي ملڪيت جو خاتمو نه ٿو ٿئي، ان کان پوءِ به مائرون اسپارٽيڪس ڄڻڻ بند نه ڪنديون ۽ محبوبائون اسپارٽيڪس کي پيار ڪري کين مافوق الفطرت ديوتا بنائڻ کان روڪڻ بند نه ڪنديون، جيتوڻيڪ اهي مائرون ۽ محبوبائون ٿورو مختلف هونديون. ڇاڪاڻ ته هاڻ انهن جي مد مقابل رومن سلطنت نه پر هڪ ٻيو ڀوائتو سپر پاور هوندو.
پلو ٽارخ اسپارٽيڪس کي نه رڳو عظيم روم ۽ عظيم جسماني سگهه قرار ڏنو، بلڪه هو سندس نظر ۾ سڀ کان وڌيڪ ”عقلمند ۽ مهذب“ انسان هو. ڪارل مارڪس اسپارٽيڪس کي پنهنجو هيرو قرار ڏنو ۽ کيس، ”سڄي قديم انساني تاريخ ۾ سڀني کان وڌيڪ شاندار شخص ۽ عظيم جرنيل قرار ڏنو، جيڪو ڪردار ۾ پاڪ هو ۽ قديم پر ولتاريه جو حقيقي نمائندو هو.“
ان بغاوت جي بار ۾ مشهور انقلابي لينن لکيو ته اسپارٽيڪس انهن عظيم بغاوتن جي تمام وڏن هيرن مان هو، جيڪي غلامن ٻه هزار سال اڳ برپا ڪيون هيون. روم جي بظاهر انتهائي سگهاري سلطنت، جنهن جو سڄو دارو مدار غلاميءَ تي هو، ڪيترن ئي سالن تائين انهن غلامن جي زبردست بغاوت جا ڌڪ کائيندو رهيو، جن اسپارٽيڪس جي اڳواڻيءَ ۾ متحد ٿي وڏي هٿيار بند فوج ٺاهي هئي.
اسپارٽيڪس جديد زماني جي انقلابن لاءِ اتساه (Inspiration) هو. ”جرمن ڪميونسٽ“ پارٽيءَ جو پهريون نالو ”سپارٽيسٽ ليگ“ هو، اسان جي دور جو هو دلعزيز هيرو پي گويرا، اسپارٽيڪس جو تمام وڏو مداح هو. اسپارٽيڪس جي زندگي ۾ جدوجهد ٿي مشهور ليکڪ هاورڊ فاسٽ هڪ شاندار ناول لکيو. ( ان ناول جو سنڌيءَ ۾ ترجمو پڻ ٿي چڪو آهي) جنهن ۾ هن لکيو، اسپارٽيڪس جي اڳواڻي ۾ غلامن جي اها جنگ بهادر مردن ۽ عورتن جي ڪهاڻي آهي. جيڪي قديم زماني ۾ ٿي گذريا آهن ۽ جن جا نالا ڪڏهن به وساري نه ٿا سگهجن. ان ڪهاڻي جي هيرن انساني وقار ۽ آزاديءَ کي عزيز رکيو آهي ته اهي ماڻهو، جيڪي کيس پڙهندا منهنجا ٻارڙا ٻيا، اهي پنهنجي مستقبل جي لاءِ سگهه حاصل ڪن ۽ ظلم ۽ بديءَ جي خلاف جدوجهد ڪن ته جيئن اسپارٽيڪس جي خواب اسان جي دور ۾ پورو ٿي سگهي.“