برلن ڀت ٽوڙيندڙ سائنسدان
”برلن ڀت“ جي ٽٽڻ جو داستان 1981ع کان شروع کان ٿئي ٿو. ٿيو هيئن جو هنگري جي گادي جي هنڌ ”بوڊا پسٽ“ جي هڪ ٻٽيهن سالن جي حياتيات جي سائنسدان ”جانوس درگا“ ڪيترائي سال پنهنجي ملڪ جي اڪيڊمي ”اڪيڊمي آفا سائنسز“ سان لاڳاپيل رهڻ کان پوءِ بيزاري جو شڪار ٿي پيو. تنهن ڪري هن پيشو بدلائيندي هڪ سائنسي رسالي ”بوردار“ سان هڪ ليکڪ ۽ محقق جي حيثيت سان لاڳاپو پئجي ويو ۽ هو ان ۾ ماحولياتي مسئلن تي تحقيقي مضمون لکڻ لڳو. ڪجهه وقت کانپوءِ کيس خبر پئي ته حڪومت ”ڊينوب موڙ“ (Bend) تي پارڪ پئي ٺهي. اهو ”بوڊا پسٽ“ کان ٻاهر هڪ تاريخي هنڌ هو، ماضي جي گادي جو هنڌ ان ئي هند تي هو. درگا اتي پهتو ۽ رهواسين کان پڇيائين ته، ”ڇا هو پارڪ جي اڏاوت جي حق ۾ آهن، جيڪو هڪ تاريخي قلعو ڊاهي ٺاهيو پيو وڃي.“
ان دوري ۾ ”درگا“ جي مقامي سرڪاري عملدارن سان ملاقات ٿي. ڳالهين ئي ڳالهين ۾ هڪ عملدار درياءَ جي ٻيلي طرف هڪ مشهور ”پڪنڪ اسٽاپ“ ڏانهن اشارو ڪندي ٻڌايو ته جلد اهو هنڌ هڪ وڏي ڊيم ۾ ٻڏي ويندو. ڊيم جي تياريءَ جي رٿا هڪ مشهور ”بدنام زمانه“ سرڪاري تنظيم تيار ڪئي آهي، جيڪا رڳو ”واٽر مينجمينٽ“ جي نالي سان سڃاتي ويندي آهي.
هاڻ ”درگا“ کي تجسس ٿيو ته اهو ڊيم ڪهڙي بلا آهي؟ هن تحقيق ڪئي، ته مٿس انڪشاف ٿيو ته اهو ڊيم علائقي جي ماحوليات کي تباهه ڪري ڇڏيندو. درگا پنهنجي تحقيق جو نچوڙ پنهنجي هڪ تحقيقي مضمون ۾ لکيو ۽ اهو ڇپجڻ لاءِ موڪلي ڏنو. درگا ٻڌائي ٿو ته “بودا جي ادارتي بورڊ ۾ واٽر مينجمينٽ (تنظيم) جي هڪ ايجنٽ به موجود هو. جنهن آخري گهڙين ۾ اهو مضمون ڪڍرائي ڇڏيو، جيڪو مضمون وري ڪڏهن به ڇپجي نه سگهيو. مون کي ڏاڍو افسوس به ٿيو ۽ ڪاوڙ به لڳي، پر گڏوگڏ ان حرڪت منهنجي تجسس ۾ وڌيڪ واڌارو ڪيو. هاڻ آئون اهو ڄاڻن جي ڪوشش ڪرڻ لڳس ته نيٺ به حڪومت ڇاجي ڪري ڊيم جي بابت معلومات لڪائڻ ٿي چاهي؟“
ان وقت تحقيق جا ذريعا محدود هئا ۽ ڪو به ليکڪ حڪومت جي قدمن تي کلي تنقيد ڪري نه ٿي سگهيو. بهرحال، درگا اهو معلوم ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو ته ان ڊيم جو نالو ”ناگائما روس ڊئم“ (اهو ڊينيوب درياهه تي هنگرين وسندي ناگائما روس جي ڀرسان ٺهڻو هو.) تحقيق سان کيس معلوم ٿيو ته جيڪڏهن ڊيم تعمير ٿيو ته ڏيڍ لک ايڪڙن تي پکڙيل ٻيلو پاڻي هيٺ اچي ويندو. پکي، پکڻ ۽ نباتاب جي ٻن سئو قسمن جي رهائش جا هنڌ مٽجي ويندا ۽ ٽي لک انسان پيئڻ جي پاڻيءَ جو مهڙ وڃائي ويهندا. ٻين لفظن ۾ ڊيم جا نقصان وڌيڪ ۽ فائدا گهٽ هئا۽ اهائي ڳالهه هنگري جي حڪومت لڪائي رهي هئي. ”ناگائما روس“ ڊيم فطري حسن ۽ جمال سان مالامال ”ڊينوب موڙ“ کي صنعتي سلطنت ۾ بدلائي ڇڏي ها. هاڻ سوال اهو هو ته هنگري جي شهرين کي ڪير انهن خوفناڪ انڪشافن کان واقف ڪري ها؟ هونئن به ڊيم جي اها رٿ ٻن ملڪن هنگري ۽ چيڪو سلواڪيا گڏجي تيار ڪئي هئي ۽ ان کي سوويت يونين جي آشيرواد حاصل هئي، جنهن پنهنجن جهازن کي ”ڊينيوب“ ۾ آسٽريا تائين پهچائڻ ٿي چاهيو. تنهن ڪري ايڏي وڏي رٿا جي مخالفت ڪرڻ جو خطرو ڪير کڻي ها؟
بهرحال ”درگا“ همت ڪئي ۽ ڊيم تي مضمون لکڻ لڳو. سندس ڪجهه لکڻيون سنسر کان بچي ڇپجي ويون. ايئن جلد ئي کيس ڪجهه هم خيال ملي ويا. تنهن کانسواءِ مخالف ڌر جي ڪجهه اڳواڻن به ساڻس رابطو ڪيو، ايئن درگا پنهنجي مهم ۾ اڪيلو نه رهيو. پر ايندڙ ڪجهه سالن تائين رڳو ٽن چئن همراهن جو خيال هو ته ڊيم جي اڏاوت روڪي سگهجي ٿي. باقي ٻيا هڪ حد تائين وڃڻ کي ئي غنيمت سمجهندا هئا. درگا، واٽر مينجمينٽ تي زور ڏنو ته اها ڊيم تي عوامي بحث ۽ مباحثو ڪرائي. پر مينجمينٽ انڪار ڪري ڇڏيو. هاڻ درگا ۽ سندس ساٿين بيورو ڪريٽس سان رابطو ڪيو، هنن به سندن ڳالهه ٻڌي اڻ ٻڌي ڪري ڇڏي. هڪ ڀيري درگا ۽ سندس ساٿين ڳالهين لاءِ زور ڀريو ته آفيسرن، نوڪرن جي هٿان کين ڌڪا ڏياري ٻاهر ڪڍرائي ڇڏيو. درگا ٻڌائي ٿو ته، ”هاڻ اسان کي احساس ٿيو ته رڳو ڳالهيون ڪرڻ ۽ لکڻ سان ڪجهه به نه ٿيندو.“ اهو سوچي 1984ع ۾ درگا، پنهنجي ساٿين سان گڏ هڪ غير سرڪاري تنظيم ”ڊينوب سرڪل“ (هنگري زبان ۾ ڊوناڪور) قائم ڪئي.
ڊينوب سرڪل هنگري جي پهرين اين جي او هئي، جيڪا ڊيم جي مخالفت ۾ ٺاهي وئي هئي. ان جو بنياد رکندي درگا اعلان ڪيو ته، ”اسين سرڪار سنسر شپ قبول نه ٿا ڪريون. اسين اهو سوچي عمل ڪنداسين ته اسين هڪ جمهوري سماج ۾ جيئرا آهيون.“ پر اها تنظيم غير قانوني هئي، ڇو ته حڪومت ان کي تسليم ڪرڻ کان انڪار ڪري ڇڏي. تنهن ڪري ڊينوب سرڪل، زير زمين ڪم ڪرڻ لڳو. ان ڊيم جي خلاف ڪتابڙا لکي ڳجهي نموني ڇپرايا ۽ هنگريءَ جي شهرين ۾ ورهايا. حڪومتي سختي جي باوجود به سرڪل جون سرگرميون آهستي آهستي وڌنديون ويون. تنظيم حڪومت جي خلاف هڪ غير معمولي قدم هي کنيو ته ڏهن هزار صحيحن تي ٻڌل هڪ پٽيشن تيار ڪئي ته ڊيم نه ٺاهيو وڃي. ان دوران سرڪل، اولهه جي ماحوليات جي ماهرن سان رابطا ڪيا ۽ کين دعوت ڏني ته هو ”بوڊ اپسٽ“ اچي، ڊيم جي مخالفت ۾ پريس ڪانفرنس ڪن.
هنگري حڪومت سڀني اخبارن، رسالن ۽ ريڊيو کي حڪم ڏنو ته هو ڊيم بابت ڪا به خبر يا لکت نه ڇپين. جواب ۾ سرڪل اولهائين اخبارن ۽ رسالن ۾ پنهنجا مضمون ڇپرائڻ لڳو. 1985ع ۾ درگا ۽ ڊينوب سرڪل کي عالمي شهرت نصيب ٿي، جڏهن کين سويڊن جو رائٽ لائيولي هيڊ (Right Iively hood) ايوارڊ سان نوازيو ويو. (اهو انعام عام طور تي نوبيل انعام جو متبادل سمجهيو ويندو آهي.) حڪومت درگا تي زور ڀريو ته هو اهو انعام قبولڻ کان انڪار ڪري پر درگا حڪومت دٻاءَ ۾ نه آيو ۽ دليري جو نئون مثال قائم ڪيو.
فيبروري 1986ع ۾ درگا ڊيم جي خلاف ”بوڊ اپسٽ“ ۾ ”ماحولياتي واڪ“ جو پروگرام ٺاهيو. پوليس کيس ۽ سندس ساٿين کي ڌمڪي ڏني ته جيڪڏهن اهو واڪ ٿيو ته رتوڇاڻ به ٿي سگي ٿي. درگا سميت، ڊينوب سرڪل جي همراهن پرامن احتجاج ڪرڻ ٿي چاهيو. تنهن ڪري مارچ پاسٽ جي رٿ رد ڪئي وئي. پر ويهن پنجويهن همراهن کي مارچ جي ملتوي ٿيڻ جو اطلاع ملي نه سگهيو ۽ هو مقرر هنڌن تي پهچي ويا. انهن۾ آسٽروي ماحوليات دان به شامل هئا. پوليس منتشر ڪرڻ جي لاءِ لاٺي چارج ڪئي ۽ رٻڙ جون گوليون هلايون. ايئن ڪميونسٽ حڪومت جي خلاف جيڪو احتجاج هڪ فرد کان شروع ٿيو هو، اهو هاڻي هوريان هوريان هڪ جماعتي نظام جي لاءِ للڪار بڻجڻ لڳو.
ان احتجاج هنگري جي سياسي فضا بدلائي ڇڏي. اڳ ۾ معمولي جلسي ڪرڻ يا جلوس ڪڍڻ جي لاءِ سرڪاري موڪل ضروري هئي. پر هاڻي سڄي هنگريءَ ۾ بنا اجازت جي ننڍا ننڍا سرڪار مخالف مظاهرا ٿيڻ لڳا. جڏهن عوام سرڪاري نظام جي خلاف اٿي کڙو ٿيو ته پوليس حرڪت ۾ اچي وئي. ڊينوب سرڪل سان لاڳاپيل سڀني اڳواڻن تي زور ڀريو ته هو پنهنجون سرگرميون ختم ڪري ڇڏين. ان وقت تائين درگا مشهور سائنسي رسالي ”سائنٽفڪ آمريڪن“ جي هنگرين ايڊيشن جو ايڊيٽر بڻجي چڪو هو. حڪومت جي دٻاءَ وجهڻ تي انتظاميا کيس نوڪريءَ مان ڪڍي ڇڏيو. پر بيرزگاري ٿي به ”درگا“ حڪومت جي خلاف ڄميو رهيو.
1988ع تائين ڊيم جو معاملو مخالف ڌر جي لاءِ بنيادي موضوع بڻجي ويو. درگا ٻڌائي ٿو ته، ”ان زماني ۾ سڌو سنئون حڪومت تي تنقيد ڪرڻ ڏاڍو ڏکيو هو. پر ڊيم جي مخالف گهٽ خطرناڪ هئي. تنهن هوندي به ان قدم ڪميونسٽ حڪومت جي نفي ٿي ڪئي.“
ڊيم مخالف مهم جو نتيجو اهو نڪتو ته ”هنگرين ڪميونسٽ پارٽي“ ۾ اختلاف ظاهر ٿيا. ڪٽر اڳواڻن ڊيم ٺاهڻ جي حق ۾ هئا. سڌار پسندن جي خواهش هئي ته رٿا رد ڪئي وڃي ۽ سندن چوڻ هو ته عوام ان رٿا جو شديد مخالف آهي ۽ ٻيو ته ملڪ مالي طور تي ايترو سگهارو ته ڪونهي، جو ڪروڙين رپين جي رقم خرچ ڪري سهي. پر اڻ پسند اڳواڻ ”اسٽالن جي نظريي“ تحت وڏن ڊيمن کي خوشحالي ۽ ترقيءَ جي نشاني سمجهندا هئا.
اها ڳالهه به ذڪر جوڳي آهي ته سڄي ڪميونسٽ اوڀر يورپ جي آخري سالن ۾ اتي ماحوليات بابت احتجاج ان جو زوال تيز ڪري ڇڏيو. جتي 1975ع کان پوءِ نوجوان اين جي اوز قائم ڪري، ماڻهن کي ماحول صاف ڪرڻ بابت ٻڌائڻ لڳا. ڪميونسٽ حڪومت انهن کي بي ضرر سمجهي، کانئن ڪا پڇا ڳاڇا نه ڪئي، پر هوريان هوريان اهي ماحولياتي تنظيمون حڪومتن خلاف عوامي احتجاج جو ذريعو بڻجي ويون. چيڪو سلوالڪيا ۾ انساني حقن جي تنطيم ”چارٽر 77“ وڏي پئماني تي ماحولياتي مسئلن کي اجاگر ڪيو. پولينڊ ۽ اسٽونيا ۾ ڪيتريون ئي عالمي تنظيمن ”فرينڊز آف انٽرنيشنل ارٿ“ سان سلهاڙجي فضائي گدلاڻ جي خلاف احتجاج ڪرڻ لڳيون. بلغاريا جي ماحولياتي ماهرن هڪ اين جي او ”ايڪو گلاسنو سٽ“ جو بنياد رکيو، جنهن جي پليٽ فارم تان 89-1988ع ۾ زبردست مظاهرا ٿيا. ان زماني ۾ وڏا وڏا ڊيم ”اسٽالن ازم“ جا نشاني هئا، تنهن ڪري اهي عوام جي ڪاوڙ جو نشانو بڻيا. اهوئي سبب ته جڏهن گورباچوف، روس ۾ عملي سڌارن جي شروعات ڪئي ته سندس پهريان حڪم اهي هئا ته سائيبرين ڊيم جي رٿا ختم ڪئي وڃي. ان ڊيم جي ذريعي سائبيرين دريائن جو پاڻي ”ارل سمنڊ“ جي ڀرپاسي جي ٻنين تائين پهچايو وڃي ها.
پر ماحولياتي سائنس ڪميونسٽ حڪومت ڪيرائڻ ۾ سڀ کان گهڻو اثر هنگري ۾ ڏيکاريو. 1988ع جي شروعات حڪومت چيڪو سلواڪيه سان ٺاهه ڪيو ته ڊيم جي تياري جو ڪم تيز ڪيو ويندو. جلد ئي انجنيئر ”ناگائما روس“ ۾ درياهه جي کوٽا ڪرڻ لڳا. هاڻي ته ماڻهن جي ڪاوڙ پنهنجي عروج تي پهچي وئي. ان وقت تائين ماحولياتي جمهوريت بابت ڪيتريون ئي غير سرڪاري تنظيمون وجود ۾ اچي چڪيون هيون، هنن ”ڊينوب سرڪل“ ۾ ”درگا“ جي قيادت ۾ ڊيم جي خلاف ”بڊ اپسٽ“ ۾ عظيم الشان مظاهرو ڪيو. ان مظاهري ۾ سٺ هزار مردن ۽ عورتن شرڪت ڪئي. وڌيڪ اهو ته مظاهرو ڪندڙن ڊيم تي ريفرينڊم ڪرائڻ جي لاءِ سٺ لک صحيحون گڏ ڪيون.
انهن مظاهرن جي ڪري ڪميونسٽ حڪومت جي اٿارٽي خطري ۾ پئجي وئي. پارليامينٽ ۾ اصلاح پسندن جو اثر وڌندو ويو. نيٺ پارليامينٽ ۾ ڊيم تي بحث هيو ته ڊيم سڄي هنگرين قوم جي ڌيان جو مرڪز بجي ويو. آخري ڏينهن ۾ اهو بحث ٽي وي جي ذريعي سڄي هنگري ۾ ڏيکاريو ويو. انهن زبردست تبديلين جو نتيجو اهو نڪتو ته مئي 1988ع ۾ هنگري جي ڪميونسٽ مرد آهن. صدر ”قادر جانوس“ استعيفيٰ ڏيڻ تي مجبور ٿي پيو. ان جي جاءِ تي اصلاح پسند اڳواڻ ”ڪارولي گروز“ ڪميونسٽ پارٽي جو سيڪريٽري جنرل مقرر ٿيو، هن هڪدم سڌارن جو عمل شروع ڪري ڏنو. ان دوران ڊيم جي مخالفت ۾ مظاهرا جاري رهيا. نيٺ مئي 1989ع ۾ اصلاح پسند اڳواڻ ”ناگائما روس ڊيم“ رٿا رد ڪرڻ جو اعلان ڪيو. ان اعلان تي سڄي ملڪ ۾ خوشيءَ جو اظهار ڪيو ويو. تنهن کانسواءِ حڪومت هڪ ٻيو قدم کنيو ته هنگري ۽ آسٽريا جي سرحد تي لڳل لوهي واڙون هٽائي ڇڏيو مورخ ان عمل کي ”لوهي پردي“ ۾ پهريون سوراخ قرار ڏين ٿا.
آسٽريا جي سرحد کلڻ جو اعلان ٿيو ته اوڀر جرمنيءَ کان هزارين جرمن ٻارن ٻچن سميت هنگري پهچي ويا. جيئن ئي واڙون هٽيون، جرمن قافلن جي پويان قافلا ويانا روانا ٿي ويا. ايئن اولهه يورپ طرف ايندڙ پويون دروازو کلي ويو ۽ ”برلن ڀت“ جي ڪا به اهميت نه رهي، ڪجهه ئي هفتن جي اندر اوڀر جرمني جا بي وس گارڊ ان مڇريل هجوم کي خاموشيءَ سان ڏسي رهيا هئا، جن ”برلن ڀت“ کي هنڌان هنڌان ڀڃي ڇڏيو هو.
سوال اهو آهي ته ڇا ”جانوس درگا“ جي مهم ”برلن ڀت“ جي ڊاهڻ جي عمل کي تيز ڪري ڇڏيو؟ درگا ان ڳالهه سان سهمت آهي. هن جو چوڻ آهي ته، ”ڪميونسٽ حڪومتون ناڪام ٿي چڪيون هيون ۽ انهن جو زوال يقيني هو. پر آئون سمجهان ٿو ته اسان جي ڪوششن سان اهو زوال چار پنج سال اڳ ۾ آيو. ڊيم جو مسئلو دراصل حڪومت جي خلاف عوامي غم ۽ ڪاوڙ جو ذريعو بڻجي ويو، جنهن کيس نهوڙي نيو.“
تصوير جو ٻيو پاسو
هنگري جي ڪيونسٽن جي دعويٰ آهي ته ”ناگائما روس“ ڊيم ملڪ ۽ قوم جي لاءِ فائدي وارو هو، پر گندي سياست اُن کي پنهنجو نشانو بڻائي ورتو. اولهائين حڪومتن، هنگري جي ماحولياتي ماهرن کي تمام گهڻا پئسا ڏنا ته جيئن هو ڪميونسٽ حڪومت جي خلاف سازشون ڪن. ايئن ان قسم جي سازش جي ذريعي ڪميونسٽ دنيا ۾ افراتفري پيدا ڪئي وئي. ماحوليات جي ڪيترن ئي ماهرن ان جي فائدن ڏانهن به اشارا ڪيا آهن ۽ جيڪي ڊيم جي ٺهن سان هنگريءَ جي عوام کي ميسر اچن ها. جهڙوڪ: صاف بجلي (نه ته هيستائين هنگري ۾ گهني تڻي بجلي ڪوئلي تي ٺهندي آهي)، تنهن کانسواءِ خوفناڪ ٻوڏن جو به خاتمو اچي وڃي ها، جن ماضي ۾ وڏي تباهي مچائي هئي. آخر ۾ اهو فائدو ٿئي ها ته سڄو سال ڊينوب ۾ جهاز راني ممڪن ٿي وڃي ها. تنهن ڪري انهن ماهرن جي نظر۾ ڊيم جي رٿا سائنسي يا ماحولياتي نه پر سياسي بنيادن تي ختم ڪئي وئي.