جارج حباش انقلابي اڳواڻ
”هيلو آئون عمان جي جارڊن اسپتال مان ليليٰ خالد ڳالهائي رهي آهيان“ پري الجزيره جي آفيس جي گهنٽي ڇرڪي اُٿي ۽ ڏکاري آواز ۾ اها خبر ٻڌي وئي، جيڪا ٻڌي ڪو به اهڙو فلسطيني حريت پسند هوندو، جنهن جون اکيون نه ڀنيون هونديون. الحڪيم.. جارج حباش گذاري ويو.
جارج حباش اردن جي شهر ’ليدا‘ ۾ 1925ع يا 1926ع ۾ جنم ورتو. سندس گهراڻو ’يوناني ڪليسا‘ جو قدامت پسند پوئلڳ هو. سندس پيءُ اناج جو هڪ سکيو ستابو واپاري هو. حباش شروعاتي تعليم پنهنجي اباڻي علائقي ۾ ئي پرائي ۽ وڌيڪ ڊاڪٽري جي تعليم حاصل ڪرڻ جي لاءِ ”بيروت“ ۾ آمريڪن يونيورسٽيءَ ۾ داخل ٿيو. ان دوران 1948ع ۾ يهودين ۽ عربن جي وچ ۾ جنگ شروع ٿي وئي، کيس واپس ’ليدا‘ وڃڻو پيو. اها جنگ نيٺ اولهائين قوتن جي سازشن جي نتيجي ۾، سندن ئي ڇانوَ ۾ ‘اسرائيل’ جي قيام تي پوري ٿي. اسرائيل فوج حباش جي ڪٽنب کي ٻين ڏهن هزار ماڻهن سان گڏ ملڪ مان ڌڪي ڪڍي ڇڏيو. ان دوران سوين ماڻهون ۽ ٻارڙا اسرائيلي درندگي جو شڪار ٿي ويا. تاريخ ۾ ان کي موت ڏانهن سفر (DEATH MARCH OF LADDA) جي نالي سان ياد ڪيو وڃي ٿو. ان جنگ ۾ يهودين فوج ’ليدا‘ جو شهر ’اردن‘ کان کسي ورتو ۽ ان کي ‘لورڊ’ جي نالي سان اسرائيل ۾ شامل ڪري ڇڏيو ۽ فلسطين جون ملڪيتون ضبط ڪري ورتيون. حباش کي پنهنجي ڪٽنب سان گڏ لبنان جي گادي جي هنڌ بيروت ۾ پناهه گير جي حيثيت سان زندگي گهارڻ تي مجبور ٿيڻون پيو.
حباش، ان وقت ان وهيءَ ۾ هو ، جڏهن انسان پنهنجي خوبصورت خوابن جي اُڻت پيو ڪندو آهي، پر ان مصيبت سندس اندر قيامت برپا ڪري ڇڏي. 1950ع ۾ هو اسرائيل جي والار جي خلاف ڪم ڪندڙ نوجوانن جي تنظيم YOUTH OF VENGCANCE نالي گروپ ۾شامل ٿي ويو. 1951ع ۾ ميڊيڪل جو امتحان سٺي نموني پاس ڪيائين ۽ پنهنجي ساٿي ’وادعي حداد‘ سان گڏجي عمان ۾هڪ ڪلينڪ کولي.
ان زماني ۾ مصر جي اڳواڻ جمال عبدالناصر عرب قومپرستي واري فڪر سبب عربن ۾ وڏو مقبول هو. نوجوان حباش به ان کان متاثر ٿيڻ کان سواءِ رهي نه سگهيو. ۽ پنهنجي ساٿين فلسطين حداد،ڪويتي احمد الخطيب ۽ شام جي هاني لمهندي سان گڏجي ”عرب نيشنلسٽ موومينٽ“ جو بنياد رکيو. ان هلچل جو مقصد فلسطين کي آزادي ڏيارڻ ۽ مارڪسز ۽ لينن ازم جي پرچار ڪرڻ هو. 1952ع جي آخر ۾ هن فلسطيني پناهگيرن جي ٻارن لاءِ هڪ اسڪول به کوليو. 57 ـ 1965 ۾ کيس اردن جي بادشاه ” شاه حسين“ جي تختي اونڌي ڪرڻ جي شازش ۾ ملوث قرار ڏنو ويو، جنهن جي نتيجي ۾ هو روپوش ٿي ويو ۽ 1958ع ۾ شام کان وڃي نڪتو. اردن ۾ کيس پرپٺ سرا ٻڌائي وئي. اها بغاوت اردن جي ”نيشنل گارڊ“ ۾ شامل فلسطيني ميمبرن ڪئي هئي. ان واقعي کان پوءِ شاه حسين اردن ۾ مارشلا لاڳو ڪري، سڀني سياسي پارٽين تي پابندي وجهي ڇڏي. شام ان زماني ۾ ”مصر“ سان ‘يونائيٽڊ عرب ريپبلڪ’ جو حصو هو. پراهو اتحاد 1961ع ۾ ٽٽي پيو ۽ شام ۾ بعث پارٽي ٻيهر اقتدار ۾ اچي وئي. جنهن حباش کي ڏيهه نيڪالي ڏني ۽ کيس واپس بيروت وڃڻو پيو.
1964ع ۾ هن ’عرب نيشنلسٽ موومنيٽ‘ ۾ شامل، فلسطينين جي علائقائي ڪمانڊ جي بنياد رکيو ۽ نئين صف بندي ڪرڻ شروع ڪئي ۽ ٽن سالن تائين جدو جهد ڪندو رهيو. ان وقت تائين حباش هڪ پختي ۽ سمجهدار مارڪسٽ جي حيثيت سان حالتن جو تجزيو ڪرڻ جي لائق ٿي چڪو هو. ان جنگ کيس حالتن جو سائنسي تجزيو ڪرڻ ڏانهن ڌيان ڏياريو. هن مختلف عرب رياستن تي نظر وڌي ته محسوس ٿيس ته سڀئي عرب حڪومتون بادشاهتن، آمريتن ۽ نالي ماتر جمهوري حڪومتون آهن. ۽ سڀئي حڪمران ذاتي بچاء ۽ پنهنجي اقتدار جي دوام لاءِ ڪوشان آهن ۽ ڪو به حقيقي طور تي عرب قومپرستيءَ تحت قدم کڻڻ جي جرئت نٿو رکي. گهڻي غور ۽ ويچار کان پوءِ جارج صٻاش ڊسمبر 1967ع ۾ ‘پاپولر فرنٽ’ (PFLP) جو بنياد رکيو. جنهن ۾ ’هيروز آف ري ٽرن‘ فلسطيني محاذ آزادي جهڙا فلسطيني گروهه ۽ عرب نيشلسٽ موومينٽ به شامل ٿي ويا. ۽ اتفاق راءِ سان ڊاڪٽر جارج حباش کي ان جو پهريون سيڪريٽري جنرل چونڊيو ويو. جيتوڻيڪ پاپولر فرنٽ جي وجود ۾ اچڻ کان اڳ به فلسطين جي آزاديءَ لاءِ مختلف تنظيمون جدوجهد ۾ رڌل ۽ متحرڪ هيون. انهن ۾ ياسر عرفات جي الفتح به شامل هئي. پر اولهائيون حڪومتون، جن اسرائيل جي قيام ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو هو، انهن جي ميڊيا انهن تنظيمن جي سرگرمين کي نظر انداز ڪري رهي هئي. پر جارج حباش جي ‘پاپولر فرنٽ’ جي ڪاروائين يورپ ۽ آمريڪا کي لوڏي ڇڏيو. حباش پنهنجي تنظيم کي مارڪسٽ لينسٽ قرار ڏنو ۽ پاڻ عرب ازم جو نظريو ڇڏي ڏنو. پر عربن جي اتحاد لاءِ ڪو ششون جاري رکيون. تنظيم ‘اسرائيل’ کي هڪ نسل پرست رياست قرار ڏيندي، ان جي مڪمل خاتمي جدوجهد جي شروعات ڪئي ۽ کليو کلايو اولهائين طاقتن کي للڪاريو. پاپولر فرنٽ هڪ سيڪيولر فلسطيني رياست جي قيام لاءِ هٿيار بند جدوجهد جي حامي آهي. تنظيم اسرائيلي جهازن ۽ سفيرن کي اغوا ڪرڻ شروع ڪيو. (ليليٰ خالد جو به هن ئي تنظيم سان واسطو آهي، جنهن اسرائيلي جهازن کي اغوا ڪرڻ سبب وڏي مشهوري ماڻي). هي اهو ئي دور هو، جڏهن فلسطيني مسئلو عالمي سُڌ ٻُڌ جي ذريعن ۾ فليش پوائنٽ بڻجي ويو ۽ پاپولر فرنٽ جون خبرون دنيا جي وڏين وڏين، اخبارن ۾ پهرين صفحن تي وڏين هيڊنگس سان ڇپجڻ لڳيون.
1968ع ۾ جارج حباش کي شام ۾ گرفتار ڪيو ويو، پر هو جلد ئي اتان ڀڄڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو. ان دوران هن جا پنهنجي ويجهي سنگتي ’وادعي حدود‘ سان اختلاف به سامهون آيا، پر ٻئي گڏجي بدستور فرنٽ ۾ ڪم ڪندا رهيا. 1969ع جي پاپولر فرنٽ جي ڪانفرنس ۾ ’نايف حواتمه‘ ۽ ’ياسر عبدرا‘ جي اڳواڻيءَ ۾ انتهائي کاٻي ڌر جو هڪ ڌڙو، ”پاپولر ڊيموڪريٽڪ فرنٽ“ جا نالي سان ڌار ٿي ويو. ان ڌڙي اڳتي هلي، ”ڊيموڪريٽڪ فرنٽ براءِ آزادي فلسطين (DFLP) جو نالو اختيار ڪيو. ان دوران ياسر عرفات جي پي ـ ايل ـ او، پاپولر فرنٽ ۽ جارج حباش جي سڀ کان وڏي نقاد رهي. پر حباش، ياسر عرفات جي پي ـ ايل ـ او يا الفتح سان پنهنجن اختلافن کي ڪڏهن به هوا نه ڏني ۽ سدائين صبر ۽ رواداري کا ڪم ورتو ته جيئن فلسطين جي آزاديءَ واري تحريڪ کي نقصان نه رسي. ان سڄي عرصي دوران هن اردن ۾ انقلابي تبديليون آڻڻ تي ڌيان مرڪوز رکيو. ان وقت فلسطين جي گوريلا تحريڪ جو هيڊ ڪواٽر اردن ۾ ئي هو. حباش جو خيال هو ته اسرائيل کي نه رڳو هٿيار بند جدوجهد ذريعي سوڙهو ڪجي، پر مٿس نفسياتي دٻاءُ به برقرار رکڻ به ضروري آهي.
1970ع جي شروع ۾ ’جارج حباش‘ دنيا جي چئن خطن آمريڪا، يورپ، ايشيا ۽ ايراني نارمان اولهه جي فضائي ڪمپنين جا چار هوائي جهاز اغوا ڪرايا ۽ انهن جهازن مان مسافرن کي حفاظت سان ڪڍي، تباهه ڪيو ويو، فرنٽ ايئر فرانس جو هڪ جهاز به اغوا ڪرايو، جڏهن ته اسرائيل جي لوڊ (اڳوڻي ليدا) ايئر پورٽ تي پڻ حملو ڪيو ويو. جنهن ۾ 27 ڄڻا مارجي ويا. ان دوران ”سوئس ايئر“ جي هڪ جهاز تي به حملو ڪري 47 ماڻهو ماري ڇڏيا. 1970ع ۾ ئي فرنٽ ’عمان انٽرنيشنل‘ جي هوٽل ۾ 80 ماڻهن کي يرغمال بنائي ورتو. ان موقعي تي ياسر عرفات، سندس ساٿ ڏيڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو ۽ پي ـ ايل ـ او جي سينٽرل ڪميٽيءَ مان فرنٽ جي رڪنيت معطل ڪري ڇڏي. 1970ع ۾ ’ڊاسنز فيلڊ هاءِ جيڪنگ‘ جي واقعي کان پوءِ، اردن جي شاه حسين فلسطينن جي خلاف ڪاروائي/ آپريشن جي شروعات ڪئي ۽ هزارين فلسطينين کي ماري ڇڏيو (شاهه حسين فلسطينين جي خلاف اها ڪاروائي پاڪستاني فوجي جٿن جي مدد سان ڪئي، ۽ پاڪستاني فوجي جٿن جي قيادت برگيڊيئر ضياالحق ڪري رهيو هو، جيڪو پوءِ پاڪستاني فوج جو سربراه بڻيو ۽ ذوالفقار علي ڀٽي جي حڪومت جو تختو انڌو ڪري ملڪ جو حڪمران بڻجي ويهي رهيو)، ان دوران پاپولر فرنٽ جي ڪارڪنن ”بليڪ سيپٽمبر“ جي نالي سان ڪاروايون جاري رکيون.
1972ع ۾ ڪم جي گهڻائي جي ڪري حباش جي صحت جواب ڏيڻ شروع ڪيو ۽ هو فرنٽ ۾ وڌيڪ متحرڪ رهڻ کان لاچار رهڻ لڳو. پر هو سياسي سطح تي بدستور متحرڪ هو. 1974ع ۾ جڏهن فلسطين جي قومي ڪائونسل (P N C) ٻن رياستن اسرائيل ۽ فلسطين جي قيام جي حق ۾ قرارداد منظور ڪئي ته هن پاپولر فرنٽ کي، پي ـ ايل ـ او کان الڳ ڪري ڇڏيو ۽ پنهنجي تنظيم کي عراق جي حمايت يافته محاذ Rejeionist Front ۾ شامل ڪيو،. ان کان پوءِ جڏهن 1977ع ۾ جڏهن مصر جي صدر انور السادات، اسرائيل سان لاڳاپا وڌائڻ شروع ڪيا ته فلسطيني ڌڙن ان جي خلاف احتجاجي تحريڪ شروع ڪئي، جنهن ۾ حباش جو پاپولر فرنٽ به شامل ٿي ويو. فرنٽ 1975ع ۾ لبنان جي گهر ويڙهه دوران شاهه خلاف رهيو. نيٺ 1982ع ۾ آمريڪا جي چوڻ تي فرنٽ کي بيروت کان ڪڍيو ويو.
فرنٽ جا پي ـ ايل ـ او سان لاڳاپا به سٺا نه رهيا، پر 1983ع ۾ جڏهن الفتح ۾ ڦوٽ پئي ته فرنٽ ان صورتحال مان هرگز فائدو نه روتو ۽ بلڪل اڻ ڌريو رهيو.
1980ع واري ڏاڪي ۾ حباش جي صحت بگڙڻ لڳي ۽ هو تنظيم ۾ پنهنجو اثر رسوخ وڃائڻ لڳو. ان دوران، فرنٽ، شام جي حافظ الاسد جي ”بعث پارٽي“ سان اتحاد ڪيو، جيڪو ياسر عرفات جي اسرائيل جي حق ۾ اعتدال پسندي جي خلاف هو. 1992ع ۾ جارج حباش اردن موٽي ويو.
اوسلو ٺاهه
1993ع ۾ جڏهن اوسلو (ناروي) ۾ ياسر عرفات ”ٺاهه“ تي صحيحون ڪيون ته حباش ۽ سندس ”پي ـ ايل ـ ايف ـ پي“ مڪمل طور تي ياسر عرفات جي خلاف ٿي ويا ۽ هن مٿس، فلسطيني جدوجهد کي وڪڻڻ جو الزام هنيو. حباش دمشق ۾ ياسر عرفات ۾ ”اوسلوٺاهه“ جي خلاف هڪ اتحاد جوڙيو، جنهن ۾ حماس ۽ اسلامي جهاد جهڙين تنظيمن به شرڪت ڪئي. پر بعد ۾ حباش پنهنجي تنظيم جي سخت اصولن جي پابندي ڪندي، ياسر عرفات سان ٻيهر لاڳاپا بحال ڪيا، ۽ ”اوسلو ٺاهه“ جي مخالفت برقرار رکندي، فلسطيني سياست ۾ پنهنجو سگهارو ڪردار ادا ڪندو رهيو. پر اهو تضادي رويو سندس تنظيم کي اڏوهي لڳڻ کان بچائي نه سگهيو، هڪ پاسي فلسطيني اسلامي تنظيمون ۽ ٻي طرف فلسطيني اسٽيبلشمينٽ جي حمايت يافته تنظيم الفتح سندس خلاف ٿي ويون، 1995ع کان پوءِ فلسطيني سياست ۾ پي ـ ايل ـ ايف ـ پي جو ڪردار تمام گهڻو گهٽجي ويو. تنظيم جي نئين سيڪريٽري جنرل ابو علي مصطفيٰ جي اڳواڻي ۾ 2006ع جي فلسطيني چونڊن ۾ 42 سيڪڙو پاپولر ووٽ حاصل ڪيا. ابو علي مصطفيٰ کي ”بي انتقاده“ جي دوران، اسرائيل شهيد ڪري ڇڏيو.
1990ع جي آخري سالن ۾ حباش جي صحت وڌيڪ خراب ٿي وئي، پر هن فلسطيني سر زمين تي قدم رکڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو. سندس خيال هو ته فلسطين ۾ داخل ٿيڻ جو مطلب ”اوسلو ٺاهه“ کي مڃڻ ٿيندو ۽ هن پنهنجي موقف کي هرگز ڪمزور ڪرڻ نٿي چاهيو. هن 2000ع ۾ تنظيم جي سيڪريٽري جنرل جي عهدي تان استيفيٰ ڏئي ڇڏي. ۽ پي ـ ايل ـ ايف ـ پي جو تحقيقي مرڪز قائم ڪرڻ جي ڪوشش ۽ تنظيم جي اندروني سياست ۾ متحرڪ رهيو. هو هڪ سچو مارڪسي هو ۽ سڄي زندگي فلسطين جي آزادي لاءِ وڙهندو رهيو. هن جي زندگي جي هر گهڙي جدوجهد ۾ گذري. الحڪيم جارج حباش سڄي دنيا جي آزادي پسندن ۽ فلسطين جو هيرو ۽ دلين جي ڌڙڪن بڻيل رهندو.