بل گيٽس: رول ماڊل ڪردار
پر سندن ان اعزاز حاصل ڪرڻ جو سبب طاقت، دولت يا شهرت نه آهي، پر کيس اهو اعزاز اُن ڪري ڏنو ويو ته هو گذريل پندرهن سورهن سالن کان ڏکويل انسانيت جي خدمت ڪرڻ ۾ رڌل آهي. هن جيڪي اربين ڊالر ڪمايا، انهن جو وڏو حصو غريب بيمارن جي صحت بهتر بنائڻ ۽ خرچ ڪري ڇڏيا. اڄ بل گيٽس 54 ارب ڊالرن جي ملڪيت رکي ٿو، پر جيڪڏهن هو پنهنجا 28 ارب ڊالر (2464 ارب روپيا) پنهنجي فلاحي تنظيم ”بل اينڊ ميلنڊ گيٽس فائونڊيشن“ کي نه ڏي ها ته اڄ هو ميڪسيڪو جي ڪاروباري همراهه ڪارلوس سليم کان وڌيڪ دولت مند هجي ها،
جيڪو 74 ارب ڊالرن جو مالڪ آهي.
”بل اينڊ ميلنڊ فائونڊيشن“ جو بنيا 1994ع ۾ رکيو ويو. اُن وقت کان وٺي اها فلاحي تنظيم صحت، غربت جي خاتمي ۽ تعليم جي وڌاري لاءِ 25 ارب ڊالر (2200 ارب روپيا) خرچي چڪي آهي. ان ڳالهه مان ان تنظيم جي پکيرڙ جو اندازو لڳا سگهجي ٿو. هن وقت ان تنظيم وٽ 37 ارب ڊالر (3256 ارب روپيا) کان به وڌيڪ اثاثا آهن. جيڪا ڳالهه کيس دنيا جي سڀ کان وڏي غير سرڪاري فلاحي تنظيم بنائي ٿي.
ڏکويل انسانيت جي خدمت ڪرڻ بل گيٽس جو مشن بڻجي ويو آهي، ايتريقدر جو ان عظيم جذبي سندس سڀئي دنياوي جذبا ۽ خواهشون ختم ڪري ڇڏيون آهن. ماڻهو سڄي زندگي جائز ۽ ناجائز طريقن سان وڏي محنت ۽ وٺ پڪڙ کان پوءِ عام طور پئسا اُن ڪري ڪمائيندا آهن ته پنهنجن ستن پيڙهين لاءِ ڪجهه ڇڏي وڃن. پر بل گيٽس جي حياتي جو مقصد بلڪل ٻيو آهي. بل گيٽس ۽ سندس زال ميلنڊهه جا ٽي ٻار آهن. پندرهن سالن جو جيمز، ٻارهن سالن جي ردوري ۽ نون سالن جي فوب. سڀني مائٽن جيان بل ۽ ميلنڊهه کي به پنهنجن ٻارن سان محبت آهي. انهي جي ڪري هئڻ ته ايئن گهرجي ته هو پنهنجن ٻارن جي هر جائز ۽ ناجائز خواهش پوري ڪن. پر بل اهو اعلان ڪري ڇڏيو آهي ته سندن ٻارن کي سندس ملڪيت مان تمام گهٽ حصو ملند، يعني هر ٻار هڪ ڪروڙ ڊالر (88 ڪروڙ روپيا) جيتوڻيڪ اها ڪا معمولي رقم نه آهي. پر بل جي اڻ ڳڻي دولت ڏسي، اها اٽي ۾ لوڻ جي برابر آهي. دراصل بل پنهنجي باقي سڄي دولت انسانيت جي ڀلائي ۽ بهتريءَ جي لاءِ خرچڻ ٿو چاهي. بل گيٽس جو موقف آهي ته هن پنهنجن ٻارن کي هر آسائش ۽ سهوليت مهيا ڪري ڏني آهي، هو کين اعليٰ ۽ معياري تعليم به ڏياري رهيو آهي. هڪ پيءُ پنهنجي اولاد کي جيتريون به دنياوي نعمتون ڏئي سگهي ٿو، اهي کين ميسر آهن. تنهنڪري هاڻ اها سندن پنهنجي ذميواري آهي ته هو پنهنجن پيرن تي بيهن ۽ دولت، عزت ۽ شهرت ڪمائين. ان سوچ تحت بل گيٽس، محنت ۽ ذهانت جي آڌار تي ڪمايل پنهنجي سڄي دولت ٻارڙن کي ڏيڻ نه ٿو چاهي.
بل جي 1994ع ۾ شادي ٿي ۽ ان ئي سال سندس مٺڙي امڙ ميري ڇاتيءَ جي ڪينسر سبب گذاري وئي. ميريءَ جي موت گهروارن کي اُداس ڪري ڇڏيو، پر خاص ڪري سندس مس بل سينئر کي احساس ٿيو ته زندگي گذارڻ جي خاطر ڪو مقصد ضرور هجڻ گهرجي. کيس اهو لکت ۾ نوٽ بار بار ياد پي آيو، جيڪو ميريءَ، شاديءَ واري ڏينهن پنهنجي ننهن کي ڏنو هو: ”جن انسانن کي گهڻي (دولت) ملي، انهن کان (ڏيڻ جي) توقع به گهڻي هوندي آهي.“ تنهنڪري امڙ جي موت کان متاثر ٿي بل، پيءُ جي چوڻ تي هڪدم پنهنجي فلاحي تنظيم جو بنياد وجهي ڇڏيو.
دنيا بدلائڻ جو ارادو
ڪاروباري سرگرمين ۾ رڌل بل گيٽس کي هوريان هوريان ڏکويل انسانيت جي مسئلن جو احساس ٿيو. هن پڪو پهه ڪيو ته هو پنهنجي دولت ۽ اثر رسوخ کي استعمال ڪري عريبن جي حالت بدلائي ڇڏيندو. تنهنڪري هن 2008ع ۾ ”مائيڪرو سافٽ ڪمپني“ کان ڌار ٿي، پنهنجو سمورو وقت فلاحي سرگرمين جي لاءِ ارپي ڇڏيو. هو پنهنجي مشن خاطر اهڙا قدم کڻڻ کان به نه ٿو مڙي، جنهن کي ڪيترائي ماڻهو تڪراري سمجهندا آهن. جهڙوڪ: بل گيٽس چاڊ وڃي پهتو، جتي هن چاڊ جي صدر ”ادريس ڊيبي“ سان گڏ ٻارن کي پوليو جا ڦڙا پياريا ۽ ساڻن سٺو وقت گذاريو. سندس ان قدم تي اولهائين ميڊيا واويلا مچائي ته بل گيٽس آمريڪا جي دشمنن سان هٿ پيو ملائي. دراصل هاڻ بل گيٽس وٽ ڪاميابي جو معيار اهو آهي ته هو ڪيترن ماڻهن جون زندگيون ٿو بچائي ۽ ڪيترن کي معذور ٿيڻ کان روڪي سگهي ٿو. تنهنڪري هو پنهنجي مشن جي ڪاميابيءَ لاءِ هر ان شخص سان هٿ ملائڻ جي لاءِ تيار آهي، جيڪو طاقت، اثر رسوخ ۽ سرمايو رکندو هجي، پوءِ ڀلي اهو آمر هجي يا اسمگلر، چاڊ جو شمار دنيا جي صفا غريب ملڪن ۾ ٿئي ٿو. اتان جي اسي سيڪڙو آبادي غربت جي لڪير کان به هيٺ ٿي گذاري، تنهنڪري بل گيٽس جنرل ادريس سان مليو ته جيئن هو غربت جي خاتمي جي سلسلي ۾ اثرائتي سرڪاري پاليسي ٺهرائي سگهي.
بل گيٽس جو چوڻ آهي ته، ”منهنجي نظر ۾ هر انسان جي زندگي قيمتي آهي ۽ جيڪڏهن اها خطري ۾ آهي ته ان کي محفوظ رکڻ منهنجي ذميواري آهي. اها به هڪ قسم جي سيڙپڪاري آهي، پر يونٽ وڪڻن ۽ فائدو ڪمائڻ کان ٿوري مختلف! پر اها به قابل پئمائش آهي ۽ ايئن ڪرڻ ۾ اهو به ممڪن آهي ته اوهين بهترين منزل تي يقين رکو ۽ اتي پهچڻ جي جاکوڙ ۾ پنهنجي زندگي به داءَ تي لڳائي ڇڏي.“
هن وقت بل گيٽس جي سامهون سڀ کان وڏو ڪم اهو آهي ته هو سڄي دنيا ۾ غريبن ۽ خاص ڪري ٻارن کي نشانو بڻائيندو بيمارين جو ٽوڙ ڪندڙ ويڪسين تيار ڪرايون وڃن. انهن بيمارين ۾ ارڙي، مليريا، هيپاٽائٽس بي، روٽا وائرس، ايڊز وغيره شامل آهن، ان سلسلي ۾ ڇهن ارب جي لاڳت سان هڪ زبردست طبي رٿا جاري آهي. ماهرن چواڻي اهو طبي تاريخ جو سڀ کان وڏو فلاحي منصوبو آهي. اهو شروع ڪرڻ جو سبب اهو آهي ته نه رڳو ويڪسينون ايجاد ڪرايون وڃن، پر اهي سستيون به هجن، جيئن غريب ماڻهون سولائي سان سان اهي خريد به ڪري سگهن. بل چوي ٿو، ”جيڪڏهن ارڙي جي ويڪسين ويهن پنجويهن روپين ۾ دستياب هجي ته دنيا جو ڪو به ٻارڙو ان مرض ۾ مبتلا نه ٿو ٿي سگهي.“
اهو مٿين منصوبي جو ئي اعجاز آهي، جو اڄڪلهه ترقي ڪندڙ ملڪن ۾ ارڙي جي سستي ويڪسين دستياب آهي. اها بيماري پنهنجي جوڀن واري دور ۾ هر سال 15 لک ماڻهو ماري ڇڏيندي هئي. پر هاڻ اهو انگ ٽن لکن تي وڃي بيٺو آهي. اهو بل گيٽس جو ئي ڪارناموآهي، جنهن پنهنجي دولت ۽ شهرت جي مدد سان اهو عظيم ڪارنامو سر انجام ڏنو. ذڪر جوڳي ڳالهه آهي ته 56 سالن جي بل گيٽس اڃا ايترو پوڙهو ڪونهي، جو موت کيس ڊيڄاري، اڃا هو عمر جي ان حصي ۾ آهي، جو جيڪڏهن چاهي ته زندگيءَ جون سڀ آسائشون دل کولي ماڻي سگهي ٿو. کيس دنيا جهان جون نعمتون به حاصل آهن، پر هن سڀني آسائش کي تياڳي پنهنجي مشن کي ترجيح ڏني ۽ زال سان گڏجي غريبن جي وچ ۾ گهمي ڦري، اٿي ويهي ٿو. بل گيٽس چوي ٿو:
”منهنجي خواهش اها آهي ته پنهنجي ڪوشش سان، سڄي دنيا ۾ انسانن جي موت جي شرح کي 80 سيڪڙو تائين گهٽائي ڇڏيان. جيڪڏهن آئون ۽ منهنجي ٽيم اهو نشان حاصل ڪري نه سگهي ته مون کي ڏاڍو صدمو رسندو. ان جي معنيٰ اها هوندي ته اسان پنهنجو ڪم صحيح نموني نه ڪيو آهي.“
جيڪڏهن ڪو، ڪجهه ڪلاڪ بل گيٽس سان گڏ گذاري ته هن جي دل خوش ٿي وڃي ٿي. ان وقت کيس مستقبل جي هڪ اهڙي دنيا نظر اچي ٿي، جنهن ۾ ڏک، پيڙائون ۽ مسئلا گهٽ هوندا. ان وقت کيس اهو سونهري موقعو به ملي ٿو ته هو انساني تاريخ جي عظيم ترين ڪاروباري دماغ ۾ جانچي، ۽ سندس Vision جو مشاهدو ڪري سگهي. اهي غير معمولي دماغي صلاحيتون ئي آهن، جن جي آڌار تي بل گيٽس اڻ ڳڻيا مونجهارا سلجهائي، مائيڪرو سوفٽ جهڙو شاندر ادارو کڙو ڪيو. هاڻ انهن ئي صلاحيتن کي ڪتب آڻي، هو بني نوع انسان کي درپيش تڪليفن کي ختم ڪرڻ ٿو چاهي. ان ڪم ۾ سندس زال ساڻس گڏ آهي، ۽ ٻنهي اهو پڪو پهه ڪري ورتو آهي ته هو پنهنجي طاقت ۽ موڙي جي ٻَل تي دنيا کي ضرور بدلائيندو.
مالٿس سان منهان منهن
دلچسپ ڳالهه اها آهي ته بل گيٽس بيمارين جي خلاف جهاد هڪ اهڙي نظريي جي بنياد تي ڪيو، جنهن مشهور برطانوي مفڪر ”ٿامس مالٿس“ جي ٻن صدين کان اٽل هليو ايندڙ نظرين کي ٽڪرا ٽڪرا ڪري ڇڏيو. انهن نظرين جو جوهر اهو آهي ته: جيئن ته ڌرتي جي گولي تي وسيلا گهٽ يا وڌ ٿي نه ٿا سگهن، تنهنڪري آباديءَ ۾ بي حساب واڌارو هڪ نه هڪ ڏينهن انسانيت کي ختم ڪري ڇڏيندو. بل ۽ ميلنڊهه به ڪنهن وقت ان تي نظرييي تي ايمان رکندا هئا.
1994ع ۾ پنهنجي شادي کان پوءِ بل ۽ ميلنڊهه گهمڻ ڦرڻ جي لاءِ آفريقا به ويا. جتي هنن جهنگلن ۾ شڪار ڪيو ۽ خونخوار جانور کي هرڻن جي پويان ڀڄندي ڏٺو. پر جلد ئي سندن ڌيان اُتي رهندڙ ڳوٺاڻن ڏانهن ٿيو. هنن ڏٺو ته لڳ ڀڳ هر گهراڻو پنجن کان ڏهن ڀاتين تي ٻڌل آهي. عورتن جو حامله رهڻ معمول جي ڳالهه آهي. عورتون گهرو ڪم ڪار ڪندي، ٻارن کي به سنڀالينديون ۽ ايندڙ جي تياريءَ ۾ پڻ مصروف رهن ٿيون. ڳوٺن ۾ غربت تمام گهڻي آهي، تنهنڪري ٻارڙن کي پيٽ ڀري ماني کائڻ جو موقعو به نه ٿو ملي. يا هو عام بيماري ۾ مبتلا هوندا آهن ته به کين موت اچي نهوڙيندو آهي. مطلب ته نان سان پليل بل گيٽس ۽ ميلنڊهه پهريون ڀيرو آفريقا ۾ وڃي پنهنجي اکين سان غربت ڏٺي ته اها ڪيتري ته ڀوائتي آهي. پوءِ ماءُ جي وفات گرم لوهه تي ڌڪ جو ڪم ڪيو ۽ ايئن بل گيٽس انسانيت جي فلاح لاءِ عملي قدم کڻڻ لڳو. پر مالٿس جي نظريي جي اثر هيٺ بل گيٽس کي يقين هو ته دنيا جي آبادي گهٽ ٿيڻ سان انسانيت کي درپيش مسئلن جهڙوڪ: غربت، بي رزوگاري وغيره مان ڇوٽڪارو ملي سگهي ٿو. تنهنڪري هن سڀ کان پهرين ترقي پذير مڪلن ۾ هلندڙ خانداني رٿا بندي جي پروگرامن کي مالي مدد ڏني. انهن پروگرامن جو مقصد عورتن کي حمل ٿيڻ کان روڪڻ جا طريقا سيکارڻا هئا. بل گيٽس جي نظر ۾ دنيا کي خوشحال ۽ ترقي يافته بنائڻ جو اهو ئي سولو طريقو هو. ان وقت کيس ويڪسين ٺاهڻ ۽ دوائون ايجاد ڪرڻ بي معنيٰ لڳو. هن سمجهيو ٿي ته ٻارن جون جانيون بچائڻ سان دنيا جي آباديءَ ۾ تمام گهڻو واڌارو ٿيندو. ايئن غربت ۾ گهڻ آبادي وارن ملڪن ۾ غربت يا گهرو ويڙهه سبب هو نيٺ موت جي کاڄ بڻجي ويندا.
ٻي طرف هن هڪ ارب ڊالرن جي لاڳت سان آمريڪا ۾ هڪ تعليمي رٿا شروع ڪئي، مدعا اها هئي ته قومي تعليمي نظام ۾ سڌارا متعارف ڪرايا وڃن. ان وقت سندس خيال هو ته هڪ ڪلاس ۾ گهٽ ۾ گهٽ ٻار هئڻ سان هر هڪ ٻار کي استاد جو ڀرپور ڌيان حاصل ٿي سگهندو. پر اهو فارمولو اڳتي هلي ناڪام ثابت ٿيو. دراصل بل گيٽس کي باوقار نتيجا پسند آهن، پر تاريخ ٻڌائي ٿي ته کيس سڀ عظيم ڪاميابيون ڪجهه ڀيرا ناڪام رهڻ کان پوءِ مليون. جهڙوڪ: ونڊوز کي مڪمل طور تي ڪامياب بنائڻ جي لاءِ کيس ٽي Vision ايجاد ڪرڻا پيا. ايئن ڊالر ذيان ٿي ويس. پر بل گيٽس جي خوبي اها آهي ته هو ناڪامي کان پوءِ به همت نه ٿو هاري، ٻي خوبي اها اٿس ته جيڪڏهن ڪو هڪ نظريو يا خيال غلط ثابت ٿيو ته هو هٺ ڌرمي نه ٿو ڏيکاري، پر هڪدم واٽ بدلائي ٿو ڇڏي. تنهنڪري تعليمي رٿائن دوران جڏهن اهو ثابت ٿيو ته ڪلاس ۾ ٻارن جي گهٽ وڌيڪ سان ڪو به فرق نه ٿو پوي، پر استاد جو تعليمي معيار بنيادي شيءِ آهي. تنهنڪري بل ڪروڙين ڊالر خرچ ڪرڻ کان پوءِ پنهنجي رٿا بدلائي ڇڏي.
صحت جي رٿا بنديءَ ۾ به هو اهڙي تجربي مان گذريو. 1998ع ۾ ’بل اينڊ ميلنڊهه فائونڊيشن‘ جو سربراهه بل جو پيءُ گيٽس سينئر هو. هڪ ڏينهن هن صحت جون مختلف رٿائون سر انجام ڏيندڙ تنظيمن جو اجلاس سڏرايو، ان ۾ بل گيٽس به شريڪ ٿيو. اجلاس جو بنيادي موضوع هو ڄم روڪ طريقا ڳولهڻ. پر ڪن تنظيمن جي رپورٽن ۾ لکيل انگن اکرن بل گيٽس کي بي چين ڪري ڇڏيو ۽ هو انهن جو مطالعو ڪرڻ ۾ محو ٿي ويو. انهن روپورٽن پڙهڻ سان بل تي انڪشاف ٿيو ته ڪنهن به سماج يا قوم ۾ موت جي شرح گهٽي ته اُتي سالياني پيدائش جو تناسب به گهٽجي ويو. ايئن ان سماج ۾ ٻيهر آبادي وڌڻ جو تناسب به معمول تي اچي ويو. مطلب اهو ته کين اڪثر والدين ان ڪري ڏهه ٻارنهن ٻارڙا پيدا ڪندا آهن ته کين خبر هوندي آهي ته سندن گهڻا ٻار بک ۽ بيمارين سبب مري ويندا.
ٻين لفظن ۾ ايئن چئجي ته جيڪڏهن ماءُ ۽ پيءُ کي ان ڳالهه جي خبر هجي تي ته ٻارڙا پوري عمر پائيندا ته هو فطري طور گهٽ ٻار ڄڻيندا. اهو هڪ وڏو انڪشاف هو، تنهنڪري بل گيٽس صحت بابت پنهنجي سڀني رٿائن کي يو ٽرن ڏئي ڇڏيو. هاڻ هڪ ڄم روڪ رٿائن تي ڪم ڪرڻ بدران پيدا ٿيل ٻارن جون حياتيون بچائڻ تي اربين روپيا خرچڻ لڳو. بل چوي ٿو، ”جڏهن مون تي اهو انڪشاف ٿيو ته اسان ويڪسين خريدڻ جو فيصلو ڪيو.“
صحت جو جادوئي اوزار
1998ع ۾ بل چاهي ها ته ڪلينڪن ۽ ڊاڪٽرن جي مدد حاصل ڪري ٿي سگهيو، پر کيس اهو دائرو صفا محدود نظر آيو. صلاح مشوري کان پوءِ کيس اندازو ٿيو ته ڪروڙين ٻارن کي تندرستي عطا ڪندڙ طبي جادوئي اوزار ويڪسين آهي، ڇو ته ان ته گهٽ لاڳت ٿي اچي. پئسو ته ڪو به مسئلو نه هو. ويڪسين کي ان ڪري چونڊيو ويو ته اها گهٽ وقت ۾ توانائي سان بيمارين تائين پهچائڻ ممڪن هئي. تنهنڪري بل ۽ سڀني فلاحي سرگرمين ۾ شامل بيگم ميلنڊهه فيصلو ڪيو ته سندن موڙيءَ جو بهترين استعمال ويڪسين خريدڻ آهي، ڇو ته ايئن لکين انساني جانيون بچائڻ ممڪن آهي.
ويڪسين تي خاص ڌيان ڏي بل گيٽس طب جي شعبي ۾ انقلاب پيدا ڪري ڇڏيو. انقلابي ۽ جديد تبدليون آڻڻ ۽ هن مشهور آمريڪي مخير هستي ’راڪ فيلر‘ کي به پٺتي ڇڏي ڏنو، جنهن جي ’راڪ فيلر انسٽيٽيوٽ براءِ طبي تحقيق‘ ويهين صديءَ ۾ڪيتريون ئي نيون دوائون تيار ڪرڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو. بل گيٽس جو ڪارنامو اهو آهي ته هن ان وقت ويڪسين تي ڌيان ڏنو، جڏهن ڪيتريون ئي دواساز ڪمپنيون، انهن کي ڪن سين جي ڪري خطرناڪ قرار ڏئي. اهي ٺاهڻ لاءِ تيار نه هيون.
بل سڀ کان پهرين گڏيل قومن کي ڪروڙين ڊالر ڏنا ته جيئن اها ويڪسين خريد ڪري غريب ملڪن ۾ ورهائي سگهي. ان رٿا جي نگراني هڪ غير سرڪاري تنظيم پاٿ (پروگرام فار اپرو پرائٽ ٽيڪنالوجي هيلٿ) جي حوالي ڪئي وئي. اهو تحفو ڏيڻ جي سلسلي ۾ بل جي واشنگٽن ۾ شاندار گهر هڪ شاندار تقريب ڪوٺائي، جنهن ۾ ڪيترائي مشهور ڊاڪٽر سائنسدان شريڪ ٿيا. تقريب جي دوران بل اُتي موجود حاضرين کان سوال پڇيو ته، ”جيڪڏهن اوهان کي سائنسي تحقيق جي لاءِ گهربل رقم ملي وڃي ته ڇا نئين ويڪسين جي ايجاد ممڪن آهي؟“ جواب ۾ ڪيترن ئي طب جي ماهرن نوان خيال ۽ نظريا پيش ڪيا. ان ڳالهه مان اتساهه وٺي بل 1999ع ۾ پنهنجي موڙيءَ مان 21 ارب ڊالرن جي وڏي رقم ”بل اينڊ ميلنڊهه فائونڊيشن“ کي عطيو ڪري ڇڏي. ايئن هڪ انسان جي خدمت جي جذبي سبب، سڀ کان وڏي عالمي فلاحي تنظيم وجود ۾ آئي.
پر ويڪسين جي شعبي کي ڌيان مليو ته ان جا ڪيترائي ڳجها مسئلا به هڪٻئي جي پويان ظاهر ٿيڻ لڳا. پهريون اهو ته تمام گهٽ بيمارين جي ويڪسين دستياب هئي. تنهنڪري بل ڪروڙين ڊالر نيون ويڪسين ايجاد ڪرڻ جي لاءِ مهيا ڪيا. ايئن گردن ٽوڙ بخار، مليريا، گيسٽرو وغيره جون نيون ويڪسينون ايجاد ٿيون. هن جي موڙيءَ سان غريب ملڪن ۾ ويڪسينون محفوظ ڪرڻ جي لاءِ گودام ۽ ورهاست جو نظام وجود ۾ آيو. پر ظاهر آهي ته هيڏو وڏو ڪم بل گيٽس اڪيلي سر انجام ڏئي نه ٿي سگهيو. تنهنڪري ضروري هو ته دوا ساز ڪمپنيون به سندس ساٿ ڏين، پر ان هنڌ تي بل کي هڪ وڏي رڪاوٽ سان منهن ڏيڻو پيو. بل جي خواهش هئي ته وڏيون دواساز ڪمپنيون جهڙوڪ: ميرڪ، فائزر، اسمٿ ڪلائن وغيره سستي ويڪسين تيار ڪن ته جيئن اهي غريب ٻارن تائين پهچي سگهن، جن کي انهن جي وڏي گهرج هئي، پر ان زماني ۾ اهو نظريو طور تي پکڙيل هو ته ويڪسين استعمال ڪرڻ سان ٻارڙا اٽزم جو شڪار ٿي وڃن ٿا. تنهن کان سواءِ ويڪسين ٺاهڻ هڪ ڏکيو ۽ مهانگو عمل هو، تنهنڪري گهڻيون ڪمپنيون ويڪسين ٺاهڻ تي راضي نه هيون. رڪاوٽ هٽائڻ جي لاءِ به ٻه حل سوچيا. پهرين اهو ته دواساز ڪمپنين کي اهو باور ڪرايو وڃي ته هنن جي قيام جو مقصد وڌيڪ فائدو ڪمائڻ بدران انسانيت جي خدمت آهي. ٻيو اهو ته ڪمپنين کي تيار ٿيل ويڪسين جي وڪري لاءِ وسيع منڊيون ڏنيون وڃن. ته جيئن هو پنهنجي جائز فائدو ڪمائي سگهن. بل پنهنجي موڙي ۽ اثر رسوخ جي ڪري اهي ٻئي مسئلا نبيري سگهيو ٿي. وٽس جيترا پئسا هئا، هو چاهي ها ته اها سڀ ويڪسين خريد ڪري سگهيو ٿي.
اُن زماني ۾ گڏيل قومن جو ادارو يونيسيف غريب ملڪن جي ٻارن کي ارڙي، تشنج، کرٽيو، پوليو ۽ ٻارن جي ٻين بيمارين جي ويڪسين ڏيڻ تي مقرر هو. ان کي حڪومتن ۽ فلاحي تنظيمن جو مالي سهڪار حاصل هو تنهنڪري 1980ع کان 2000ع تائين يونيسيف مان فائدو حاصل ڪندڙ ٻارن جو تعداد ٻيڻو ٿي ويو هو. ان هزارين ڪارڪن ملازم رکيا، پر ان هوندي به غريب ملڪن ۾ هزارين ٻار پنهنجي زندگي وڃائي ويهندا هئا. ان خرابي جو سبب اهو هو ته ترقي يافته ملڪن ۾ ٻاراڻين بيمارين جون نيون دوائون ايتريون ته مهنگيون هونديون هيون، جو تنزانيا ۽ پاڪستان جي غريب ٻارڙن تائين پهچندي پهچندي انهن کي پندرهن ويهه سال لڳي ويندا هئا. ان سلسلي ۾ هو چوي ٿو. ”امير ملڪن جي ڀيٽ ۾ غريب ملڪن جي ٻارن کي پنجاهه سيڪڙو وڌيڪ خطرو هوندو آهي ته هو ڪنهن بيماري وگهي مري وڃن.“
ويڪسين سستي ڪرڻ ۽ نين ايجادن جي لاءِ بل اهو سوچيو ته اهو ڪم سرڪاري ۽ نجي شعبن جي اتحاد سان ئي ممڪن آهي، تنهنڪري غريب ملڪن جي حڪومتن پاران جيڪو سرمايو اچڻون هو، ان جي ذميواري بل گيٽس قبولي. پوءِ هن نجي شعبي يعني دواساز ڪمپنين تي دٻاءُ وڌو ته اهي فائدي تي انسانيت جي جذبي کي ترجيح ڏين. ويڪسين سستي ڪن ۽ نيون به ٺاهين. بل گيٽس تيار ٿيل مصنوعات جي لاءِ مارڪيٽ فراهم ڪرڻ جو واعدو به ڪيو. هن جي زبردست دٻاءَ جي ڪري نيٺ دواساز ڪمپنين گوڏا کوڙي ڇڏيا. تنهنڪري سندس پر خلوص ڪوششن جي نتيجي ۾ 2000ع ۾ هڪ تنظيم گيوي (گلوبل الائنس فار ويڪسينز اينڊ ايمونيزيشن) الائنس جو قيام عمل ۾ آيو. ان تنظيم جي سر پرستن ۾ بل اينڊ ميلنڊهه فائونڊيشن کان سواءِ ٻيون فلاحي تنظيمون، يونيسيف، گڏيل قومون ۽ وڏا دواساز ادارا شامل آهن.
تنظيم کي ڪامياب ۽ ٺوس بنيادن تي بيهارڻ لاءِ بل گيٽس اڍائي ارب ڊالرن جون قدر جو ڳو سرمايو فراهم ڪيو. ان کان سواءِ هن گهرج پوڻ تي هن سخت ۽ غير لچڪدار رويو به اختيار ڪيو، جنهن جي ڪري همعصر ۽ آمريڪن اينٽي ٽرسٽ ريگيوليٽر کاتو کانئس خوف ٿو کائي. ان سلسلي ۾ گيوي الائنس جو سربراهه ۽ مشهور سماجي ڪارڪن سيت برڪلي جو چوڻ آهي ته ”بل اهڙي پوڪر رانديگر جيان آهي، جيڪو هڪدم ميز تي سوين چپس پکيڙي همعصرن کي ڊيڄاري ٿو ڇڏي.“
ويڪسين جي قيمتن ۾ ڪمي
گيوي الائنس جي دماغن پنهنجو لائحه عمل ٻن بنيادي نقطن تي تيار ڪيو. پهريون اهو ته ترقي پذير ملڪن کي مجبور ڪيو وڃي ته هو به ويڪسين ۾ پنهنجو حصو وجهن، پوءِ ڀلي اهو ڏهه سيڪڙو ڇو نه هجي. ٻيو اهو ته احتساب جو جامع نظام اختيار ڪيو وڃي. هر ويڪسين جي شروع کان وٺي آخر تائين ريڪارڊ ڪيپنگ ڪئي وئي. ته جيئن اها هر صورت ۾ ٻارڙي تائين پهچي سگهي. تنهن کان سواءِ تنظيم ويڪسين جي ورهاست جو پڻ سٺو نظام تيار ڪيو. ايئن ترقي يافته ملڪن ۾ ٻارڙن جي ويڪسين فراهم ڪرڻ جو مربوط نظام وجود ۾ آيو. ان رٿا کي بل گيٽس کان سواءِ ڪيترن ئي فلاحي ادارن ۽ حڪومتن جي مالي مدد به حاصل هئي، جيڪا ڪاميابي جي ضمانت بڻجي وئي. ماضيءَ ۾ رٿائون ان ڪري ناڪام رهيون جو، سرمائي جي ڪميءَ سبب اهي اڌوريون رهجي وينديون هيون. ان جامع ويڪسين پروگرام هڪ ٻيو انقلابي اثر پيدا ڪيو. جڏهن دوا ٺاهيندڙ ادارن ڏٺو ته سڄي دنيا ۾ ويڪسين جي گهرج پيدا ٿي چڪي آهي ۽ فائدو به چڱو موچارو آهي ته هو به ان پاسي ڌياڻ ڏيڻ لڳا. تنهنڪري ويڪسين تيار ڪندي انهن ۾ چتا ڀيٽيءَ جنم ورتو ته ويڪسين جي قيمتن ۾ پاڻمرادو ڪمي ٿي وئي. وڌيڪ اهو ته گيوي الائنس ترقي پذير ملڪن جهڙوڪ: چين، برازيل ۽ هندستان جي دواسازن کي به ان ڳالهه تي اڀاريو ته هو به دوائون تيار ڪري تنظيم کي وڪرو ڪن.
اهو انقلابي ۽ بهترين قدم کڻڻ تي انهن جو ڦل به خوب مليو. گذريل سالن ۽ ٻارن جي پنجن عام بيمارين (خناق، ارڙي، تشنج ۽ کرٽئي سميت) کي ختم ڪندڙ ويڪسين جي قيمت ۾ 40 سيڪڙو ڪمي ٿي. ان دوران جگر جي ڪينسر کان محفوظ رکندڙ هيپاٽائٽس بي جي ويڪسين 68 سيڪڙو سستي ٿي. ايئن اهو ممڪن ٿي سگهيو ته لکين غريب ٻارڙا ان مان فائدو حاصل ڪري سگهن. گليڪسو، اسمٿ لائن روٽا وائرس کان بچاءَ جي ويڪسين ”روٽاريڪس“ به ٺاهي ٿي.
اهو روٽا وائرس لکين ٻارڙن کي دستن جو شڪار بنائي ماري ڇڏيندو هو. ست سال اڳ ان جي قيمت لڳ ڀڳ نوَ هزار روپيا هئي. پر هاڻ اها فقط 200 روپين ۾ ملي پئي. اڀرندڙ هندستاني دوا ساز ڪمپني ”ڀارتي بائيوٽيڪ“ گيوي الائنس کي آڇ ڪئي ته اها ڪمپني ويڪسين 90 روپين ۾ وڪرو ڪري سگهي ٿي.نمونيا کان بچاءَ واري نئين دوا ”پري ونرني“ هن وقت سڀني کان مهنگي ويڪسين آهي، جيڪا فائزر تيار ڪري ٿي. گيوي الائنس اها دوا غريب ٻارڙن تائين پهچائڻ چاهي ٿي. تنهنڪري ويجهڙ ۾ فائز سان ٺاهه ڪيو آهي ته اها وڏي انگ ۾ دوا خريد ڪندي، جيئن ڪمپنيءَ کي فائدو ٿي سگهي، گيوي الائنس اها ويڪسين غريب ملڪن کي ٽن سئو روپين ۾ مهيا ڪندي، جڏهن ته آمريڪا ۽ يورپ ۾ ان جي قيمت ”10 هزار“ روپيا آهي. اها ڳالهه به ذڪر جو ڳي آهي ته ”پري ونر“ ايجاد ڪرڻ جي سلسلي ۾ بل گيٽس ۽ ٻين مخير هستين ڪمپني کي ڪثير مالي مدد ڏني جيئن اها وڏي خرچ کان ڇوٽڪارو حاصل ڪري سگهن.
ٻارن جي بيمارين جي خلاف جهاد ڪندي ”بل گيٽس“ ترقي يافته ملڪن کان به مدد گهري، جنهن لاءِ کيس مايوسي نه ٿي. برطانيا، آمريڪا ناروي ۽ ٻين ملڪن هيستائين بل گيٽس گائونڊيشن کي ٽي ارب ڊالر مهيا ڪيا آهن. تنهنڪري اربين جي لاڳت ويڪسين جو پروگرام شروع ٿيو ته نتيجا به سٺا حاصل ٿيا. گيوي الائنس هر سال ڪروڙين ڊالر ايشيا، آفريڪا ۽ لاطيني آمريڪي ملڪن ۾ حڪومتن جي سهڪار سان خرچ ڪري ٿو، ته جيئن اتي جا رهاڪو ننڍا ننڍا ٻار بيمارين جو شڪار نه ٿين. جيئرا رهن ۽ پنهنجي زندگيءَ مان خوب مزو ماڻين ۽ ٻين جي به ڪم اچن. هينئر بل جو جوڙيل ويڪسين پروگرام هر سال 25 ڪروڙ ٻارن کي مختلف ويڪسينس فراهم ڪري ٿو. تنهنڪري انسان اُن جي قابل ٿي سگهيو ته اهو هر سال چوٽيهه لک ٻارن کي جگر جو سرطان پيدا ڪندڙ هيپاٽائٽس بي، ٻارهن لک ٻارن کي ارڙي، ڇهن لکن ٻارن کي گيسٽرو، پنج لک ٻارن کي وڏي کنگهه، ڏيڍ لک ٻارن کي پيلي بخار ۽ ٽيهه هزار ٻارن کي پوليو، جهڙن خطرناڪ بيمارين کان محفوظ رکي سگهجي. نمونيا ۽ دستن جو خاتمو ڪري به هزارين ٻارن جون زندگيون بچايون وڃن ٿيون.
گيوي لائنس 2001ع کان ڊسمبر 2011ع تائين پاڪستان ۾ جاري پنهنجي ويڪسين پروگرام تي لڳ ڀڳ 30-29 ڪروڙ ڊالر (يعني 26 ارب روپين کان به وڌيڪ) خرچ ڪري چڪو آهي. ايئن پاڪستان ٻارن جون قيمتي جانيون بچائڻ ۾ اُن اداري جو ڪردار به اهم رهيو آهي، جنهن جو خالق بل گيٽس آهي.
نئين منزل ڏانهن سفر
بل گيٽس هن وقت بني نوع انسان جي دشمن ٻن تاريخي بيمارين تي نظرون ڄمايو ويٺو آهي. پهرين مليريا، جيڪا اڄ به غريب ملڪن جهڙوڪ: هندستان، افغانستان، پاڪستان ۽ بنگلاديش وغيره ۾ موجود آهي. مليريا جو مقابلو ڪندڙ ويڪسين جي تياريءَ جي سلسلي ۾ بل گيٽس 20 ڪروڙ ڊالر خرچ ڪري چڪو آهي. ان ئي موڙي جي ڪري ”گليڪسو ڪمپني“ ويڪسين ٺاهي آهي، جيڪا مليريا تي ڪنٽرول ڪرڻ ۾ مدد ڪندي. جئين ته اها دوا مهنگي آهي، تنهنڪري بل اينڊ ميلنڊهه فائونڊيشن اها خريد ڪري سستي اگهه تي غريب ملڪن کي ڏيندي. جڏهن ته بل پوليو کي ڌرتي جو گولي تان ختم ڪرڻ جو پڪو پهه ڪيو آهي ايئن پوليو، ماتا ۽ Rinderpest کان پوءِ دنيا مان ختم ٿيندڙ ٽيون نمبر بيماري هوندي.
جيئن ته بيمارين جي خلاف بل جو ماڊل ڪامياب ثابت ٿيو آهي. تنهنڪري هو هيلٿ ڪيئر جو عالمي سفير بڻجي چڪو آهي. هاڻ هو مختلف ملڪن جا دورا ڪري، پنهنجي عالمي حيثيت جي ڪري حڪمرانن سان ملڻ ۾ ڪامياب رهي ٿو. هو امير ملڪن کان امداد طلب ڪندي، غريب ملڪن تي زور ڀري ٿو ته ضروري قدمن جي ذريعي بيماري، جهالت ۽ غربت جو خاتمو ڪن، ان سلسلي ۾ بل گيٽس مذاق ڪندي چوندو آهي، ”هاڻ ته ترقي پذير ملڪن جا حڪمران منهنجو نالو ٻڌندي ئي چوندا آهن. ”هاڻ اهو اچي ويو، جيڪو هر وقت ويڪسين ويڪسين ڪندو ٿو وتي ۽ اسان کي ٻڌائي ٿو ته اوهان جي ملڪ مان اڃا تائين پوليو جو خاتمو نه ٿيو آهي.“
اها حقيقت آهي ته دنيا ۾ بل گيٽس جي مخالفن جي کوٽ ڪونهي. سوشلسٽ کانئس اُن ڪري نفرت ڪن ٿا ته هو سرمائيدار آهي. يورپ ۾ ڪي ماڻهو اهو سمجهن ٿا ته ويڪسين آٽزم پيدا ڪري ٿي. جيتوڻيڪ سائنسي کوجنا اها ڳالهه غلط ثابت ڪري چڪي آهي. ڪٿي وري پراڻ پسندي سندس رستو روڪي ٿي. جهڙوڪ: 2005ع ۾ اتر نائجيريا ۾ پوليو جو خاتمو ٿي ويو. پر انهن ئي ڏينهن ڪجهه مذهبي اڳواڻن اها فتويٰ ڏني ته پوليو جي ويڪسين حرام آهي، ڇو ته اها مردن کي سَنڍ ٿي ڪري. ان الزام ۾ ڪا به سچائي نه آهي، پر سوين مسلم گهراڻن ويڪسين استعمال ڪرڻ بند ڪري ڇڏي، تنهنڪري اتر نائجيريا ۾ ٻيهر پوليو ظاهر ٿي. ڪجهه تنظيمن بل گيٽس تي ان ڪري به چڙيل آهن ته صحت ۽ تعليم تي پنهنجا هڙئي وسيلي خرچ ڪري رهيو آهي، مطلب ته جيترا وات اوتريون ڳالهيون وارو حال آهي.
نقاد اهو نه ٿا ڏسن ته بل گيٽس ۾ ڪيڏو وڏو انقلاب اچي چڪو آهي. پهرين مٿس پئسن ڪمائڻ جي ڌن سوار رهندي هئي. سندس اها ئي خواهش هئي ته پنهنجن نت نون خيالن جي سهاري سڀني تي ڇانئجي وڃن. پر هن جيئن ئي انسانيت جي ڀلائي ۽ بهبود تي سندرو ٻڌو ته هاڻ اهو ئي مشن زندگي جو مقصد بڻجي چڪو آهي. هاڻ هو سرمائيدارن جي قبيلي ۾ صوفي جي حيثيت رکي ٿو.
ٻي پاسي بل گيٽس کي وکائيندڙن جي به ڪمي ڪونهي. جهڙوڪ: طبي ڪمپني ”نووا رٽس“ ۾ تحقيق جي شعبي جي سربراهه ”اينڊرسن اوسوالڊ“ چوي ٿو، ”بل هڪ اهڙي سگهاري هستي ثابت ٿيو آهي، جنهن غريب ملڪن جي لکين ٻارن کي مرڻ کان بچايو آهي.“ ماتا جي خاتمي ۾ اهم ڪردار ادا ڪندڙ آمريڪي ماهر ”وسيم فوگ“ جو چوڻ آهي ته، ”گذريل هڪ ڏاڪي ۾ جيڪو انقلاب آيو آهي، اهو اسان جي وهم ۽ گمان ۾ به نه هو. انقلاب دنيا بدلائڻ جي صلاحيت رکي ٿو.“
کرب پتي بل گيٽس پنهنجي واکاڻ کي ليکي ۾ ئي نه ٿو آڻي. هو پنهنجي ڪاميابين جو سهرو انهن ماهرن جي مٿي تي ٻڌي ٿو. جن ليبارٽرين ۾ ڏينهن رات هڪ ڪري نيون ۽ طاقتور ويڪسين دريافت ڪيون آهن. پر سچ اهو آهي جيڪڏهن بل گيٽس سرمايو فراهم نه ڪري ها ته عمل جوڳيون رٿائون ۽ ويڪسينن جي ورهاست جو سٺو نظام ترتيب نه ڏي ها ته بيماريون بدستور لکين ٻارن کي موت جي منهن ۾ ڌڪينديون رهن ها.
ويجهڙ ۾ جڏهن بل کان پڇيو ويو ته هو ڪهڙي ڳالهه اهميت ٿو ڏي. ڪمپيوٽر سافٽ ويئر يا ويڪسين پروگرام کي؟ جواب ۾ هن وراڻيو، ”ڪمپيوٽر ايپلي ڪيشنز جي اهميت پنهنجي جاءِ تي پر جيتريقدر انساني جانين بچائڻ جو لاڳاپو آهي ته هو پڪ سان ويڪسينن کي فوقيت ٿو ڏي.“ ۽ اها هڪ وڏي سچائي آهي.
اسٽيو جابز رول ماڊل نه آهي
آڪٽوبر 2011ع ۾ جڏهن دنيا ۾ پرسنل ڪمپيوٽر متعارف ڪرائيندڙ آمريڪي موجد اسٽيو جابز وفات ڪئي ته ميڊيا سندس واکاڻ ۾ صفحن جا صفحا ڪارا ڪيا. کيس جينئس، عظيم ايجادون ڪندڙ ۽ نئين نسل جي لاءِ رول ماڊل قرار ڏنو ويو. پر هاڻ با شعور آمريڪي دانشور، آمريڪن کي اهو بارو ڪرائي رهيا آهن ته سيٽو بي شڪ وڏو موجد هو، پر کيس رول ماڊل بلڪل نه بنايو وڃي.
پهريون سبب اهو آهي ته شروع ۾ اسٽيو موجد هو، پر ايپل ڪمپني کي ترقي ڏيندي ڏيندي هو سرمائيدار بڻجي ويٺو، پوءِ سندس مقصد رڳو اهو وڃي رهيو ته وڌ ۾ وڌ پئسا ڪمايا وڃن. تنهنڪري هن دولت ڪمائڻ جي خاطر ناجائز طريقا به اختيار ڪيا. ايتريقدر جو هن صدر باراڪ اوباما تي زور ڀريو ته ڪارپوريشنن کي وڌيڪ آزادي ڏني وڃي ته جيئن هو پنهنجن ملازمن ۽ ماحول جي پرواهه ڪرڻ کان سواءِ کليل نموني ڪاروبار ڪري سگهن.
ٻيو ته اسٽيو جابز 8.3 ارب ڊالرن جي ذاتي ملڪيت ٿي رکي. تنهن کان سواءِ هن جي ايپل ڪمپني 76 ارب ڊالر ماليت جا اثاثا رکي ٿي. مطلب ته هن جو شمار امير ترين آمريڪين ۾ ٿيندو هو. پر اسٽيو سڄي زندگي غريبن جي ڀلائي ۽ بهبود جي لاءِ ڪا به رٿا شروع نه ڪئي، پر جڏهن هو ٻيهر ايپل ۾ آيو ته هن جاري فلاحي رٿن کي به ختم ڪري ڇڏيو. مرڻ مهل به کيس اهو ئي احساس ستائيندو رهيو ته کانئس پوءِ سندس ايپل ڪمپني جو ڇا ٿيندو. تنهنڪري هن دنيا وارن کي وراثت ۾ پنهنجي ڪمپني ۽ سڄي دولت هت ئي ڇڏي ويو.
هيڏانهن بل گيٽس کي ڏسجي ته هن جي ايجاد ڪلي ونڊوز آپريٽنگ سسٽم جي ذريعي ئي ڪمپيوٽر جي دنيا ۾ حقيقي انقلاب آيو. سندس به ڊگهي عرصي تائين اهو ئي مقصد رهيو ته مائيڪرو سوفٽ جي ذريعي وڌ ۾ وڌ فائدو ڪمائي، پر جڏهن هو دولت ڪمائي ٿڪو ته هن فيصلو ڪيو ته هاڻ دنيا کي ڪجهه واپس به ڪيو وڃي. تنهنڪري هن هڪ فلاحي تنظيم قائم ڪئي. پوءِ هوريان هوريان هو فلاحي سرگرمين ۾ ايڏو ته مصروف ٿي ويو، جو هن پنهنجي سڄي ملڪيت ان جي نالي ڪري ڇڏي. جيتوڻيڪ دنياوي حوالي سان اهو گهاٽي جو سودو آهي. بل گيٽس پوءِ پنهنجي پنهنجون سڀئي صلاحيتون، طاقت ۽ دول، بيماري، غربت ۽ جهالت کي دنيا جي گولي تان هٽائڻ تي ڌر ڇڏيون.
تنهنڪري آمريڪي دانشور پنهنجي نئين نسل کي تنبيهه ڪري رهيا آهن ته هو مادي پرست ۽ سرمائيداريءَ جي آئڪون ‘اسٽيو جابز’ کي نه پر، لکين انسانن جون زندگيون بچائيندڙ بل گيٽس کي پنهنجو رول ماڊل بڻائين. هو ناليواري آمريڪي مخير هستي ‘اينڊريو ڪارينج’ جي ان چوڻيءَ کي ورجائيندا آهن، ”جيڪو انسان هڪ امير حيثيت سان مئو ته سمجهيو اُن جي زندگي اجائي وئي.“