دنيا جي پهرين ڪمپيوٽر پروگرامر: ايڊا لوليس
سافٽ ويئر يا ڪمپيوٽر پروگرامر جيڪو ماهر ڊيزائن ڪري ٿو، ان کي پروگرامر چئبو آهي. جيڪڏهن اوهان کي پڇيو وڃي ته دنيا جو پهريون ڪمپيوٽر پروگرامر ڪير هو ته نالي جي خبر نه هئڻ جي باوجود به اوهان جي ذهن ۾ اها ڳالهه ضرور ايندي ته ان جو واسطو پڪ سان ويهين صدي سان هوندو، ڇو ته ڪمپيوٽر گذريل صدي جي ايجاد آهي، پر اوهين اهو ڄاڻي ضرور حيران ٿي ويندا ته دنيا جي پهرين ڪمپيوٽر پروگرامر ’ايڊا لوليس‘Ada Lovelaceکي قرار ڏنو وڃي ٿو. جنهن جي وفات 1852ع ۾ ٿي، ان وقت ايڊا لوليس جي عمر 36 سال هئي.
ايڊا، 10 ڊسمبر 1815ع تي نالي واري برطانوي شاعر جارج گورڊ بائرن ۽ اين ايزا بيل ملبانڪي (اينا بيلا) جي گهر ۾ جنم ورتو. عالمي شهرت يافته شاعر جارج گورڊن بائرن، لارڊ بائرن جي نالي سان مشهور آهي، ڇو ته هو هڪ نواب ڪٽنب سان واسطو رکندو هو.
لارڊ بائرن جو اڪيلو جائز اولاد هئڻ جي باوجود ايڊا ننڍپڻ ۽ نوجوانيءَ تائين جو عرصو ڏکين حالتن ۾ گذاريو. لارڊ بائرن کي پُٽ جي اولاد جي خواهش هئي، پرکيس ڌيءَ جي جنم تي مايوسي ٿي ۽ هو سڄي عمر ايڊا کان ڄڻ ته لاتعلق ئي رهيو. ايڊا جي ماءُ جا لارڊ بائرن سان لاڳاپا خراب ٿيا ۽ پوءِ اها نوبت عليحدگي تي وڃي پهتي. قسمت جي ستم ظريفي اها آهي ته ايڊا پنهنجي امڙ جي محبت ۽ ڌيان به حاصل ڪري نه سگهي. هوءَ به ايڊا ڏانهن گهڻو ڌيان نه ڏيندي هئي ۽ اڪثر کيس پنهنجي ناني وٽ ڇڏي هلي ويندي هئي. مٿان وري ستم اهو ٿيو ته ايڊا ننڍپڻ کان ئي بيمار رهڻ لڳي هئي، اٺن سالن جي عمر ۾ ايڊا جي مٿي ۾ سور رهڻ لڳو، جنهن سان سندس نظر تي پڻ اثر پيو. چوڏهن سالن جي عمر ۾ ارڙي جي سخت حملي سبب هوءَ بستري داخل ٿي وئي. ڏيڍ سال تائين سخت بيمار رهڻ کان پوءِ ئي هوءَ بيساکين جي سهاري هلڻ گهمڻ جي قابل ٿي سگهي.
ايڊا لوليس بيمار هئڻ جي باوجود به پنهنجو تعليمي سلسلو ختم نه ڪيو ۽ باقاعدگي سان پنهنجن استادن کان علم حاصل ڪندي رهي، جيڪي کيس گهر پڙهائڻ ايندا هئا. اينا بيلا کي پنهنجي مڙس ۽ ان سان لاڳاپيل هر شيءِ سان سخت نفرت ٿي وئي هئي. تنهنڪري هن پنهنجي ڌيءَ کي شعر ۽ ادب جي بدران رياضي ۽ سائنس جي تعليم ڏيارڻ جو فيصلو ڪيو هو. ايڊا جي استادن ۾ وليم فرينڊ، وليم ڪنگ ۽ ميري سمر ولي جهڙا نالا شامل آهن. هن مشهور رياضي دان ۽ منطق جي ماهر ”آگسٽن مورگن“ کان به تعليم پرائي. عمر جي سترهين سال ۾ رياضيءَ جي سبجيڪٽ ۾ ايڊا جون غير معمولي صلاحيتون ظاهر ٿيڻ لڳيون هيون، جنهن جو اظهار اينا بيلا جي نالي لکيل هڪ خط ۾ ڊي مورگن به ڪيو هو. اڻويهين صدي جي نالي واري محقق ۽ سائنسي موضوعن تي ڪيترن ئي ڪتابن جي ليکڪا ميري سمر ولي ۽ ايڊا جي وچ ۾ هڪ سگهارو لاڳاپو قائم ٿي ويو. جون 1833ع ميري جي ڪري ايڊا نالي واري شهرت يافته رياضيدان، فلسفي، موجد ۽ مڪينڪل انجنيئر چارلس هيچ سان متعارف ٿي، جيڪو مڪينڪل ڪمپيوٽر ”دفرينس انجن“ تي ڪم ڪري رهيو هو (چارلس کي باباءِ ڪمپيوٽر سمجهيو وڃي ٿو) ايڊا، ”ڊفرينس انجڻ“ ڏسي حيران ٿي وئي. هوءَ ان مشين جي سحر ۾ اهڙي ته گرفتار ٿي جو ”سمرولي“ سان پنهنجي ويجهي لاڳاپي کي استعمال ڪندي، چارلس وٽ گهڻو اچڻ لڳي. ايندڙ سالن ۾ چارلس جي اطالوي دوست فورچو ناٽو پرانڊي (Fortunate Prandi) سان به سندس شناسائي ٿي.
چارلس، ايڊا جي ذهانت ۽ سمجهه کان تمام گهڻو متاثر ٿيو ۽ هو کيس ”انگن اکرن جي جادوگرياڻي“ چوندو هو. 1842ع ۾ هيچ کي اٽيل جي ”ٽيورن يونيورسٽين“ ۾ اينا ليٽيڪل انجڻ تي ڪوٺايل سيمينار ۾ شرڪت جي دعوت ڏني وئي سيمينار کان پوءِ هڪ نوجوان اطالوي انجنيئر ۽ مستقبل جي وزيراعظم Luigi Menabre هيچ جو ليڪچر، فرانسي زبان ۾ لکيو، جيڪو آڪٽوبر 1842ع ۾ جنيوا يونيورسٽي جي تعليمي جرنل ۾ ڇپيو. هيچ، ايڊا کي چيو ته هو ته ان مضمون انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪري ايڊا، نه رڳو اهو ليک انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪيو، پر ان سان گڏ پنهنجي راءِ نوٽس جي صورت ۾ پڻ شامل ڪري ڇڏي. ان سڄي عمل ۾ نون مهينن جو عرصو لڳو. اهي نوٽس The Lady Dairy ۽ Taylor`s Scitfiec memoirs جي نالي سان ڇپيا. ايڊا، ايناليٽڪل انجڻ جي تياريءَ کي ڏکيو قرار ڏيندي چيو ته ٻيا سائنسدان سندس تصور کي مڪمل طور تي سمجهي نه سگهيا آهن ۽ برطانوي حڪومت کي به ان سان ڪا دلچسپي ڪونهي. البت، ايڊا، پنهنجي لکڻيءَ ۾ اهو چٽو ڪيو هو ته ”ايناليٽڪل انجڻ“ اصل ”فرينس انجڻ“ کان ڪيئن مختلف هوندي. ايڊا ان ضميمي ۽ برنو جي انگن کي ڳڻڻ جي طريقي کي پوري تفصيل سان بيان ڪيو. جيڪو انجڻ جي ٺهي وڃڻ جي صورت ۾ عمل جوڳو هجي ها (هيچ جي پهرين مڪمل انجڻ 2002ع ۾ لندن ۾ تيار ڪئي. ۽ ان ۾ ايڊا جي جوڙيل طريقي جي ڪاميابي سان آزمائش به ڪئي وئي). ايڊا جي وفات کي هڪ صدي گذري وڃڻ کان پوءِ 1953ع ۾ هيچ جا ايناليٽڪل انجڻ جي باري ۾ لکيل نوٽس ڇپيا ويا. انهن نوٽسن جي بنيادن تي هاڻ ايڊا کي دنيا جي پهرين ڪمپيوٽر پروگرامر ۽ سندس جوڙيل طريقي کي دنيا جو پهريون ڪمپيوٽر پروگرام قرار ڏنو وڃي ٿو. تنهن کان سواءِ اينا ليٽڪل انجڻ ڪمپيوٽر جو شروعاتي ماڊل سڏيو وڃي ٿو. ايڊا جي ڪم کي ان زماني ۾ وڏي پذيرائي ملي هئي. ناليوارو برطانوي سائنسدان مائيڪل فيراڊي پنهنجو پاڻ کي سندس مداح سڏيندو هو.
ايڊا کي سڄي زندگي سائنس ۾ ٿيندڙ اڳ ڀراين کان سواءِ انگن ۽ مسمريز جهڙن عملن سان به دلچسپي رهي. هيچ کي ”ايناليٽڪل انجڻ“ تي پنهنجي راءِ ۽ تجويزن ڏيڻ کان به هوءَ مختلف رٿائن تي ڪم ڪندي رهي. 1844ع ۾ هن پنهنجي دوست ورود نزو گريڪ سان دماغ جي حساب جو ماڊل تخليق ڪرڻ جي خواهش جي اظهار ڪيو، هو ته دماغ ۾ سوچون يا خيال ڪيئن ٿا پيدا ٿين ۽ اعصاب، احساس جو ادراڪ ڪيئن ٿا ڪن، جيتوڻيڪ هوءَ پنهنجي خواهش کي عملي جامون پهرائي نه سگهي، پر هن ڪوشش ضرور ڪئي. هوءَ اليڪٽريڪل انجنيئر اينڊريو ڪريو سان به گڏي ته جيئن ان مقصد جي لاءِ تجربا ڪري سگهن. 1851ع ۾ ڪينسر ۾ مبتلا ٿيڻ کان هڪ سان اڳ هن پنهنجي امڙ کي لکيل هڪ خط مان ظاهر ٿئي ٿو ته هوءَ رياضي ۾ موسيقي جا پاڻ ۾ ڳانڍاپي تي ڪم ڪري رهي هئي.
1834ع تائين ايڊا مختلف تقريبن ۾ باقاعدگي سان شرڪت ڪرڻ لڳي هئي. هوءَ رقص به ڪندي هئي ۽ حاضرين سندس ان فن جي مهارت کان متاثر ٿيڻ کان سواءِ رهي نه سگهندا هئا. 8 جولاءِ 1835ع تي هوءَ بيرن وليم ڪنگ سان شاديءَ جي ٻنڌڻ ۾ ٻڌجي اٺين ”بيرونس ڪنگ“ بڻجي وئي. وليم ڪنگ سائنسدان به هو، هن جي رهائش ”سري ڪائونٽي“ جو هڪ وڏي جاگير ۾ هئي، اها جاگير سندس ئي ملڪيت هئي. وليم ڪنگ مان ايڊا کي ٽي ٻار پيدا ٿيا، جن جا نالا باٽرن، اين ايزا بيلا، رايزا (جيڪا پوءِ ليڊي اين ملنٽ سڏي وئي) ۽ رالف گورڊن، 1838ع ۾ جڏهن سندس مڙس ”ارل آف لوليس“ بنايو ويو ته هو به ”ڪائونٽي آف لوليس“ سڏجڻ لڳي، جيتوڻيڪ ايڊا کي دنيا جي پهرين ڪمپيوٽر پروگرامر چيو وڃي ٿو، پر اولين ڪمپيوٽر پروگرامر ۾ سندس حصي تي به سوال اٿاريا ويندا رهيا آهن. 1990ع ۾ ڪمپيوٽر جي تاريخ جي ماهرا يلن جي بروصلي، پنهنجي هڪ مضمون ۾ لکيو ته ايڊا پنهنجن نوٽسن ۾ جن پروگرامن جو ذڪر ڪيو آهي، انهن مان هڪ کان سواءِ سڀ پروگرام ٽي کان ست سال پهرين ئي هيچ تيار ڪري رکيا هئا. اها ڌار ڳالهه آهي ته هن اهي پروگرام ايڊا جي لاءِ ئي تيار ڪري رکيا هئا. جيتوڻيڪ ايڊا انهن ۾ خرابي (بگ) جي نشاندهي ڪئي هئي. ايلن موجب نه رڳو ان جو ڪو ثبوت موجود ڪونهي، پر ايڊا ايناليٽڪل انجڻ لاءِ ڪو پروگرام تيار ڪيو هو، پر هيچ سان لکپڙهه ظاهر ٿي ڪري ته هوءَ پروانگ جي الف بي کان واقف نه هئي.ڪيوريٽر ۽ ليکڪ ڊرون سويڊ پنهنجي ڪتاب ”دي ڊفرينس انجڻ (2001ع)“ ۾ ايلن جي بروصلي جي دعوا جي تائيد ڪئي ته اهي ڪم ايڊا جي نالي سان ڇپيا ضرور، پر انهن ۾ شامل سڀئي پروگرام هيچ اڳ ان ئي تيار ڪري رکيا هئا.
ايلن ۽ سويڊ جهڙن ماڻهن کان هٽي ڪري سرڪاري ۽ عوامي سطح تي ايڊا کي دنيا جي پهرين ڪمپيوٽر پروگرامر طور مڃيندي، سندس خدمتن جي عملي طور مڃتا ڪئي وئي آهي. آمريڪا جي دفاعي کاتي تخليق ڪيل ڪيترين ئي ڪمپيوٽر لينگويج ”ايڊا لوليس“ جي نالي سان منسوب ڪيو آهي. 1998ع کان برٽش ڪمپيوٽر سوسائٽي ”ايڊا لوليس ميڊل“ ڏئي رهي آهي. 2008ع ۾ ان سوسائٽي ڪمپيوٽر سائنس جي شاگردياڻين جي وچ ۾ سالياني مقابلي جي شروعات به ڪئي وئي. آڪٽوبر جي وچ واري ”ايڊا لوليس ڊي“ ملهايو ويندو آهي، جنهن جو مقصد سائنس، ٽيڪنالوجي، انجنيئرنگ ۽ رياضي ۽ عورتن جي ڪارنامن کي اجاگر ڪرڻ آهي. برطانيا ۾ انڊر گريجويٽ عورتن جي لاءِ هر سال ”ايڊا لوليس ڪانفرنس“ ڪوٺائي ويندي آهي.