بوليويا جو عوامي حڪمران
اهو بوليويا جي انقلابي حڪمران ”ايوو موراليس ايما“ جي ڪهاڻي آهي، جيڪو 26 آڪٽوبر 1962ع ۾ بوليويا جي هڪ پهاڙي ڳوٺ ”اسالاوي“ ۾ پيدا ٿيو. سندس واسطو مقامي قبيلي ”ايمارا“ سان آهي، پڻهنس هڪ غريب هاري ۽ اهڙ گهريلو عورت هئي. هو مٽي ۽ گاهه سان ٺهيل هڪ ڪمري جي گهر ۾ رهندا هئا، جنهن جي ڇت گاهه سان پڪي وئي هئي. موراليس جا ڇهه ڀائر ۽ ڀيڻون هئا، جن مان چار غربت سبب ننڍپڻ ۾ ئي گذاري ويا. ڪمري جي پکيڙ 3 باءِ 4 ميٽر هئي ۽ اهوئي ڪمرو رهڻ، رڌڻ پچائڻ لاءِ پڻ ڪم ايندو هو.
موراليس ڇهن سالن جو هو، جو پنهنجي ڪٽنب سان گڏ ”ارجنٽائن“ هليو ويو ته، جيئن اُتي ٻنين ۾ ڪمند جي ڪٽائي ڪري سگهي. اها ايمارا قبيلي جي قديم روايت هئي. ايئن غريب هارين کي چار ڏوڪڙ هٿ چڙهي ويندا هئا. قبيلي جي سڀ کان وڏي ديوي ”پاچامان ڌرتي ماءُ“ آهي. تنهن ڪري موراليس جا ماءُ ۽ پيءُ روزانو صبح جو ”ڌرتي ماءُ“ تي الڪوحل ۽ پتن جي ورکا ڪندا هئا، جيئن سندس ڏينهن سٺو گذري. سڀني ڳوٺاڻن رهاڪن وانگيان هو به فطرت جي ويجهو هئا ۽ ان کي پنهنجو دوست سمجهندا هئا.
ننڍپڻ ۾ موراليس کي فوٽ بال گهڻو پسند هو. ايتريقدر جو هو ”لاما“ (رڍون) چارڻ ويندو هو. تڏهن به ميدان ۾ پنهنجي ڪتي سان گڏ اڳڙين سان گڏ ٺهيل بال سان کيڏندو رهندو هو. موراليس ٻارهن سالن جو هو جو پيءُ سان گڏ ”الائن“ جو هڪ ڌڻ ڪاهي ڀر واري شهر۾ ويو. جتي پهچندي کين هڪ مهينو لڳي ويو. ان دوران موراليس چواڻي ”هوهڪ هزار اسٽار هوٽل جي پاڇي ۾ آرام ڪندا هئا.“ شهر پهچي هنن ”لاما“ وڪرو ڪيا ۽ پئسن مان کاڌي خوراڪ جون شيون خريد ڪيون. موراليس جي پيءُ هر ڇهن مهينن کان پوءِ هڪ چڪر شهر جو هڻندو هو.
ان کان اڳ اٺن سالن جي موراليس کي هڪ پرائمري اسڪول ۾ داخل ڪرايو ويو هو. اسڪول ۽ گهر جي وچ ۾ ساڍن ٽن ميلن جي پنڌ هو. ڪڏهن ڪڏهن استاد کيس پنهنجي گهر به گهرائي وٺندا هئا، دراصل استاد جتي به هوند اهئا، موراليس علم پرائڻ جي شوق ۾ وٽن پهچي ويندو هو. ان ٻاجهاري ننڍپڻ مان موراليس ٽي سبق سکيا. ڪڏهن ڪوڙ نه ڳالهائج، ڪڏهن به وري نه ڪج ۽ ڪڏهن به ڪمزوري نه ڏيکارج.
موراليس چوڏهن سالن جو هو، جو هن فوٽ بال ٽيم ٺاهي پنهنجي تنظيمي صلاحيتن جو مظاهرو ڪيو. هن لامائن (رڍن) جي ان وڪي ته جيئن بال ۽ ورديون خريد ڪري سگهجن. هو پنهنجي تر ۾ ڏاڍو مشهور هو، ڇو ته هو اڪثر ماڻهن جا ڪم ڪندو رهندو هو. سورنهن سالن جي عمر ۾ موراليس پڻهنس کان ”ارور“ نالي وسندي ۾ وڃڻ جي موڪل گهري ته جيئن اُتي هاءِ اسڪول ۾ پڙهي سگهي. هاڻ کيس اڪيلو رهي زندگين جي سختين جو مقابلو ڪرڻ سکڻون هو. جيئن ته سندس والدين کيس پئسو ڏوڪڙ موڪلي نه ٿي سگهيا. تنهن ڪري موراليس کي في، رهائش ۽ کاڌي پتي جي بندوبست لاءِ نوڪريون ڪرڻيون پيون. هو صبح جوالل وهاڻيءَ چئين بجي اٿندو هو ۽ جيڪا به عارضي نوڪري ملندي هيس، اها ڪندو هو. ايئن هن بيڪرين کان وٺي سرن جي بٺن تائين مزدور جي حيثيت سان ڪم ڪيو. منجهند کانپوءِ هو اسڪول ويندو هو. موراليس جا استاد ۽ هم ڪلاسي سندس ان محنت کي پسند ڪندا ۽ واکاڻيندا هئا.
مئٽرڪ ڪرڻ کانپوءِ مالي طور تي وٽس ايتري بچت نه هئي، جو هو يونيورسٽي وڃي سگهي، تنهن ڪري لازمي فوجي خدمت کانپوءِ 1979ع ۾ هو واپس ”اسالاوي“ پهچي ويو. جيڪو بوليوين صوبي ”سڊا ڪارا ناس“ ۾ آهي. جتي هن پوکي راهي ڪندي زندگي گذارڻ ٿي چاهي، پر قدرت کي ڪجهه ٻيو ئي منظور هو. ٿيو هيئن جو 1980ع ۾ ”ال نينو“ عجوبي جي ڪري سڄي صوبي ۾ شديد ڏڪار پيو، جنهن ستر سيڪڙو ٻنين ۽ 50 سيڪڙو وهٽن جي خاتمو ڪري ڇڏيو ۽ سندن ٻنيون اجڙي ويون. نيٺ موراليس جي پيءُ سوچيو ته اسين هتي رهي ڪڏهن به سکيا ستابا ٿي نه ٿا سگهون. تنهن ڪري هو زمين وڪڻي اوڀر بوليويا جي ميداني علائقن ۾ پهتا.
هنن اوڀر بوليويا ۾ ”ڪوچا بامبا“ جي علائقي کي پنهنجي رهائش لاءِ چونڊيو. اتي هنن زمين خريد ڪئي ۽ پوکي راهي ڪرڻ لڳا. هو پهاڙن مان آيا هئا. تنهن ڪري ميداني علائقن جي ماحول ۽ موسم کين ڏاڍو پريشان ڪيو. پر هنن پنهنجي زمين تي مالٽا، گريب فروٽ، ڪيلا ۽ ڪمڪوا کي ڦٽندي ڏٺو ته خوشيءَ سبب ڪپڙن ۾ نه پي ماپيا. موراليس کي تر ۾ هڪ فٽ بالر جي حيثيت سان شهرت ملي، هو جنهن به مقابلي ۾ شرڪت ڪندو هو، ٻه ٽي گول ڪري پنهنجي ٽيم کي کٽرائي ڇڏيندو هو.
موراليس سماجي لڳ لاڳاپن رکڻ ۾ پڻ گهڻو سرگرم هو. اهوئي ڪارڻ آهي، جو هو هارين جي مقامي يونين ”سان فرانسسڪو“ جو رڪن بڻجي ويو ۽ 1981ع ۾ هڪ اهڙو واقعو پيش آيو، جنهن سندس دل ۽ دماغ تي گهرا اثر ڇڏيا ۽ کيس صفا بدلائي ڇڏيو. ٿيو هئين جو پوليس هڪ مقامي هاريءَ تي زور ڀريو ته هو منشيات فروشي جو ڏوهه قبولي، پر هاري لڳاتار انڪار ڪندو رهيو، جنهن ۾ نشي ۽ مدهوش سپاهيءَ ايترو ته ڪاوڙ ۾ آيا، جو هنن هاريءَ تي پيٽرول ڇٽڪاري کيس باهه ڏئي، جيئري ئي ساڙي ڇڏيو. ان واقعي موراليس کي ڌوڏي ڇڏيو. هو ٻڌائي ٿو:
”ان کان پوءِ مون فيصلو ڪري ورتو ته آئون هم وطنن کي آزادي ۽ انساني حق ڏيڻ، هتي امن قائم ڪرڻ جي خاطري ۽ فطري وسيلا محفوظ ڪرڻ جي لاءِ اڻٿڪ جدوجهد ڪندس.“
1983ع ۾ موراليس جو پيءُ چالاڻو ڪري ويو ته سڄي گهر جو بار به هاڻي مٿس اچي ڪريو.جيڪو هن ذميداري سان نباهڻ شروع ڪيو. گڏوگڏ يونين جي سرگرمين ۾ پڻ وڌي چڙهي حصو وٺندو رهيو. ان جي نتيجي ۾ هو 1985ع ۾ ”سان فرانسسڪو يونين“ جو جنرل سيڪريٽري بڻجي ويو. موراليس هر هنڌ هارين جي مسئلن کي ڏاڍي سٺي نموني ۽ جوش و خروش سان بيان ڪندو هو. ايئن هو آهستي آهستي هتي هارين جو مشهور اڳواڻ بڻجي ويو. 1988ع آمريڪي حڪومت جي دٻاءَ ۾ اچي ”بوليوين حڪومت“ ڪوڪا جي پيداوار گهٽائڻ جي رٿا تي عمل شروع ڪيو. ايئن هاڻي حڪومت ۽ ڪوڪا پوکيندڙ هارين جي نمائندن جي وچ ۾ سڌو سنئون ٽڪراءُ شروع ٿيو، جن ۾ موراليس به شامل هو.
بوليوين حڪومت آمريڪي ڊالرن جي ذريعي ”ڪوڪا ختم ڪيو“ رٿا شروع ڪئي هئي. هاڻ پوليس ۽ فوج جي وڏي انگ انهن علائقن کي گهيري ۾ وٺي لاٿو، جت ڪوڪا پوکي ويندي هئي. پوءِ هارين تي زور ڀريو ويو ته هو ڪوڪا نه پوکين. جن هارين نه مڃيو، انهن کي مار موچڙو ڪيو ويو ۽ انهن جي زالن جي بي حرمتي ڪئي وئي. مطلب نه حڪومت مفادن خاطر پنهنجن تي ماڻهن تي ظلم ڪرڻ لڳي.
هيستائين ته موراليس ۽ سندس ساٿي پنهنجون ٻنيون بچائڻ جي ڪوشش ڪندا رهيا هئا، پر هاڻ کيس احساس ٿيو ته بوليوين حڪومت ته پرڏيهي هٿن ۾ رانديڪو بڻيل آهي. هوءَ، ان طاقت جي اشاري تي هلندي لکين غريببن ۽ بيرزگارن کي استعمال ڪري رهي آهي. اهو سوچي هن حڪومت سان مزاحمت جو فيصلو ڪيو. موراليس هارين کي حڪم ڏنو ته اهي ڪوڪا پوکڻ کان روڪڻ لاءِ ايندڙ آفيسرن کي پنهنجن علائقن ۾ گهڙڻ نه ڏين. جڏهن هارين ۽ پوليس ۾ ٽڪراءُ ٿيو ته موراليس ۽ ٻين اڳواڻن کي قيد ڪيو ويو. ايئن هن پهريون ڀيرو جيل جي هوا کاڌي.
1989ع ۾ بوليوين حڪومت کيس رستي تان هٽائڻ جو فيصلو ڪيو. سکيا ورتل ڪمانڊوز کيس اغوا ڪري، ماري ماري، پنهنجي پَر ۾ مئل سمجهي جهنگ ۾ ڇڏي ويا، پر اها بوليوين عوام جي خوشقسمتي هئي، جو موراليس جيئرو رهيو ۽ سندس جان بچائي وئي. ان حملي موراليس جي همت ٽوڙڻ بدران سندس حوصلا بلند ڪيا ۽ هو وڌيڪ شدت سان حڪومت جي خلاف ويڙهه ۾ لهي پيو. مٿس پوءِ به قاتلانه حملا ٿيندا رهيا، پرهو انهن مان بچندو رهيو.
جڏهن بوليوين حڪومت ظالماڻه قدم نه روڪيا ته 1994ع ۾ موراليس هزارين هارين ۽ مزدورن سان گڏ ”ڪوچا بامبا“ کان ڇهه سئو ميل دور گاديءَ واري هنڌ ”لاپاز“ تائين مارچ ڪيو. جيتوڻيڪ پوليس رستو روڪيو، پر هو وڙهندا نيٺ لاپاز پهچي ويا. شهرين سندس زبردست آجيان ڪئي کاڌو خوراڪ مهيا ڪئي وئي. عوامي حمايت سبب حڪومت معاهدو ڪرڻ تي مجبور ٿي پئي. پر جڏهن احتجاجي واپس گهرن ڏانهن موٽي ويا ۽ ملڪ ۾ امن امان قائم ٿي ويو ته حڪومت پنهنجي معاهدي تان ڦري وئي. ان واعده خلافي تي هارين ۾ تمام گهڻي ڪاوڙ پيدا ٿي. ان دوران موراليس جي شهرت ٻاهرين ملڪن تائين به پکڙجي وئي. 1994ع ۾ هن يورپي ملڪ جو دورو ڪيو ۽ ماڻهن کي ٻڌايو ته، ”آئون منشيات فروش نه آهيان، پر ڪوڪا پوکيندڙ هڪ هاري آهيان. آئون ڪوڪا پوکيندوآهيان، جيڪا هڪ فطري پوک آهي. آئون اها ڪوڪين ۾ بدلائي وڪرو نه ڪندو آهيان. هونئن به ڪوڪين يا منشيات ڪڏهن به انڊين سڀيتا جو حصو نه رهي آهي.“
حڪومت جي ان دوکي بازيءَ جي ڪري ”موراليس“ سميت سڀئي هاري ۽ قبائلي اڳواڻ ناراض هئا. پر اهم ڳالهه اها آهي ته هنن حڪومت جي خلاف پرتشدد تحريڪ هلائڻ جي بدران فيصلو ڪيو ته هڪ سياسي پارٽي ٺاهي پرامن طور تي اقتدار حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪرڻ گهرجي. نتيجي ۾ مارچ 1995ع ۾ ”اسميبلي فاردي ساورنٽي آف دي ڪامن پيپل“ جو بنياد رکيو ويو. پر ان وقت به عدليه آمريڪا نواز حڪومت جي اثر هيٺ هئي. تنهن ڪري حڪومت ۽ سپريم ڪورٽ ان تنظيم کي سياسي جماعت مڃڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو. نيٺ موراليس ۽ ٻين هاري اڳواڻن يونائيٽيڊ فرنٽ پاران 1997ع جي عام چونڊن ۾ حصو ورتو، اهو بوليون ڪميونسٽ پارٽين جو امتحان هو. چونڊن ۾ موراليس سڀني کان وڌيڪ ووٽ (70 سيڪڙو) حاصل ڪيا ۽ ڪاميابي ماڻي، اتحاد جا ڪل چار اميدوار کٽيا (ڪل سيٽون 130 هيون).
هڪ بوليوين اڳواڻ”ڊيوڊ آنيز هڪ سياسي پارٽي ”موومينٽ فار سوشلزم“ جو بنيادرکيو هو، پر هاڻ اها غيرفعال هئي. 1999ع ۾ موراليس، ڊيوڊ سان ٺاهه ڪري، ان پارٽي کي سرگرم ڪيو. ايئن ”موومينٽ فار سوشلزم“ قبائلي رهاڪن جي سياسي پارٽين بڻجي وئي. موراليس ئي ان جو پهريون صدر چونڊيو ويو. پارليامنيٽ ۾ موارليس قبائلي علائقن ۾ ڪوڪا جي پوک خلاف جاري جنگي آپريشن جي خلاف زوردار تقريرون ڪيون ۽ هن ان کي نسلي قتل قرار ڏنو. هن چيو ته ”هارين کي سپاهين ۽ فوجين جي خلاف وڙهڻ جو حق آهي.“
ان سخت تنقيد تي حڪومت صفا بگڙي پئي ۽ سرڪاري ميمبرن ووٽنگ ڪري موراليس کي پارليامينٽ مان خارج ڪري ڇڏيو. موراليس پنهنجي ميمبري ته کڻي وڃائي، پر بهادريءَ سان حڪومت کي للڪارڻ تي هو هارين ۽ قبائلين جو هيرو بڻجي ويو. کين موراليس جي شڪل ۾ اميد جو ڪرڻو نظر اچڻ لڳو. کيس پڪ ٿي وئي ته موراليس ئي سندن مسئلا نبيري سگهي ٿو. اهو ڪارڻ آهي، جو هارين ۽ مزدورن جي سڀني تنظيمن 2002ع جي چونڊن ۾ موراليس کي پنهنجو گڏيل اميدوار ڪري بيهاريو.
ووٽنگ کان چار ڏينهن اڳ ”وائسراءِ بوليويا“ آمريڪي سفر مائنويل روڪا ارشاد فرمايو ته ”جيڪڏهن ماڻهن انهن اڳواڻن کي چونڊيو، جيڪي ڪوڪا پوکڻ جي حق ۾ آهن ته ٿي سگهي ٿو ته آمريڪا بوليويا جي مالي مدد روڪي ڇڏي.“ پر ماڻهن تي آمريڪا سفير جي ان بيان جو الٽو اثر پيو. موراليس فقط 1.6 سيڪڙو ووٽن جي کوٽ سبب صدر بڻجي نه سگهيو. ”موومينٽ فار سوشلزم“ جا پارليامينٽ ۾ 27 سينٽ ۾ 8 ميمبر چونڊجي ويا. موراليس بيان ڏنو ته، ”آمريڪي سفير جي ڳالهين ٻولهين عوام جو ضمير جاڳائي ڇڏيو. مهرباني مسٽر روڪا.“
ايئن کڻي چئجي ته تحريڪ، بوليويا جي روايتي سياست ۾ طوفان پيدا ڪري ڇڏيو. چونڊن ۾ وڏا وڏا بت اچي ڊهي پٽ پيا. معمولي هاري اڳواڻن نالي وارن سياستدانن کي زبردست شڪست ڏني. ان موقعي تي موراليس خطاب ڪندي چيو، ”مون کي پنهنجي سڀيتا، پنهنجي لباس ۽ ڪوڪا تي فخر آهي. اهو اسان جي تاريخ ۾ پهريون موقعو آهي، جو هاري مقامي رهاڪو ۽ حقيقي ماڻهو پارليامينٽ ۾ گهڙيا آهن.“
نئين صدر ”سانشينز ڊي اوزوا“ جي حڪومت به آمريڪين جا پالتو بڻيل رهي. 2003ع ۾ آمريڪا جي دٻاءَ ۾ اچي بوليوين عوام تي هڪ نئون ٽيڪس مڙهڻ جو اشارو ڪيو. ”موومينت فار سوشلزم“ ان فيصلي جي سخت مخالفت ڪئي ۽ ٽيڪس جي نقصان وارن پاسن کان عوام کي واقف ڪيو. نتيجي ۾ سڄي ملڪ ۾ مظاهرن جو سلسلو شروع ٿي ويو. صدر لوزوا گهٻرائجي ٽيڪس رد ڪري ڇڏيو، پر هاڻ عوام حقيقي تبديلي ٿي چاهي. جڏهن احتجاجي مظاهرا ختم نه ٿيا ته صدر 17 آڪٽوبر 2003ع تي آمريڪا ڀڄي ويو. هاڻ”ڪارلوس ڊياگو“ نئون صدر ٿيو، هو هارين ۽ قبائيلين جو همدرد هو. پر يورپي آبادڪارن جي اڳواڻن سندس هٿ ٻڌي رکيا هئا.
مئي 2005ع ۾ انهن اڳواڻن پئٽرول ۽ گئس جي پنجاهه سيڪڙو رائلٽي مقامي رهاڪن کي ڏيڻ کان انڪار ڪيو. موراليس وري به وڏي پئماني تي احتجاجي مظاهرا شروع ڪرايا، جنهن ۾ لکين قبائلي، هارين ۽ کاڻيون کوٽيندڙن مزدورن حصو ورتو، جڏهن ته حالتون ڪارلوس جي وس ۾ نه رهيون ته هن جون 2005ع ۾ استعيفيٰ ڏئي ڇڏي. هاڻ سپريم ڪورٽ جي هڪ رٽائرڊ جج ”ايڊورڊ ڊولٽري“ ملڪ جو نئون صدر ٿيو، جنهن ڊسمبر 2005ع ۾ نيٺ چونڊن جو اعلان ڪيو. هاڻي موراليس کي پنهنجي کٽڻ جو يقين هو، هن اعلان ڪيو ته، ”موومينت فار سوشلزم“ بوليويا تي حڪومت ڪرڻ جي لاءِ تيار آهي. اسين هاڻ ملڪ جي سڀ کان وڏي سگهه بڻجي چڪا آهيون ۽ هاڻ چونڊون کڻڻ ڪو مسئلو ڪونهي،پر اصل ڏکيائي اها آهي ته اسين حڪومت ڪيئن ڪنداسين؟“ چونڊن جو نتيجو توقع موجب نڪتو. موراليس 57.7 سيڪڙو ووٽ کڻي پنهنجي ملڪ ۾ صدر بڻجندڙ پهريون مقامي رهاڪو بڻجي ويو.
ذاتي زندگي
موراليس ڏاڍي سادي زندگي گذاري ٿو. جڏهن هو صدر چونڊيو ته ساٿين سان گڏ هڪ مسواڙي فليٽ ۾ رهندو هو. صدر چونڊجندي ئي هن پنهنجي پگهار ۾ پنجاهه سيڪڙو ڪميءَ جو اعلان ڪيو. جيڪو حيرت ۾ وجهندڙ واقعو آهي. (ٽين دنيا جي ملڪ ۾ ته سياستدان اقتدار ۾ ايندي ئي مال ميڙڻ ۾ لڳي ويندا آهن ۽ رات وچ ۾ ڪروڙ پتي بڻجي ويندا آهن.) هو اڃا سوڌي ڪنوارو آهي. شايد هن پنهنجي زندگي ملڪ ۽ قوم جي خدمت لاءِ ارپي ڇڏي آهي. هو آمريڪا ۽ سندس ساٿارين جو سخت مخالف آهي. وينزويلا جو صدر هو گوشاويز، عظيم انقلابي فيڊل ڪاسترو سندس ويجها دوست رهيا آهن.
انقلابي سياسي پارٽي
صدر موراليس جي سياسي پارٽي ”موومينٽ فار سوشلزم“ هڪ سوشلسٽ پارٽي آهي. اها بوليوڳا جي اڪيلي سياسي پارٽي آهي. جنهن کي 2005ع جي چونڊن ۾ واضح اڪثريت حاصل ٿي. پارٽي جو قيام ڪوڪا جو پوک ڪندڙن جي حقن جي حفاظت ڪرڻ لاءِ عمل ۾ آيو. پر هاڻي اها بوليويا ۾ برابري، مقامي رهاڪن جي حقن، زرعي سڌارن ۽ آئيني سڌارن جي لاءِ سرگرم آهي. پارٽي غريبن ۽ مقامي رهاڪن ۾ گهڻي مقبول آهي.
دلچسپ ڳالهه اها آهي ته پارٽيءَ کي بوليويا ۾ آمريڪي سفير جي مخالفانه بيانن سبب مقبوليت ملي. جڏهن 2005ع ۾ چونڊون ٿيون ته آمريڪا بوليوڳن عوام کي اپيل ڪئي ته هو ”موومينٽ فار سوشلزم“ کي ووٽ نه ڏين، پر ماڻهن آمريڪا جي ڳالهه مڃڻ بدران موومينٽ جي اميدوارن کي ووٽ ڏئي کيس ملڪ جي سڀ کان وڏي ۽ سگهاري پارٽي بڻائي ڇڏيو. اهوئي سبب آهي جو پارٽي آمريڪي سرمائيداري جي سخت مخالف آهي. موراليس جو چوڻ آهي ته، ”انسانذات سڀ کان وڏي خطرناڪ دشمن آمريڪي سرمائيداري آهي، جيڪي حڪومتون آمريڪا جي نقش قدم تي هلنديون، تن کي دير سوير عوامي انقلابن کي منهن ڏيڻو پوندو.“
جيتوڻيڪ ”موومينت فار سوشلزم“ کي ڳوٺن ۾ وڏي مقبوليت حاصل آهي، پر هاڻ شهر به سندس ڳڙهه بڻجي رهيا آهن. 2008ع جي ريفرينڊم ۾ موومينٽ مخالفن جي شهرن سانتاڪروز ۽ چوڪو سيڪا ۾ ترتيب وار 40 ۽ 49 سيڪڙو ووٽ حاصل ڪيا. جنهن جو مطلب اهو ٿيو ته پارٽي بوليوين وچولي طبقي ۾ پڻ مقبوليت حاصل ڪري رهي آهي.
موراليس حڪومت جا ڪارناما
جنوري 2006ع ۾ حڪومت سنڀالڻ کانپوءِ صدر موراليس تيل ۽ گئس جي سڀني صنعتن کي قومي ملڪيت ۾ وٺي لاٿو. ايئن انهن کي ملٽي نيشنل ڪمپنين کان ڇوٽڪارو ڏياريائين. تنهن کانسواءِ حڪومت اعلان ڪيو ته کيس منشيات فروشي جو مقابلو ڪرڻ جي لاءِ (آمريڪي) غير ملڪي فوج جي گهرج ڪونهي. ٻاهرين دشمنن جو مقابلو ڪرڻ جي لاءِ موراليس سرڪار تعليم ۽ صحت جي شعبن ۾ انقلابي قدم کڻن لڳي. پهرين وک طور پورهيتن جي اجوري ۾ پنجاهه سيڪڙو واڌارو ڪيو ويو.
• حڪومت سڀ کان گهڻو ڌيان تعليم تي ڏنو. رٿا اها جوڙي وئي ته ايندڙ ٽن سالن ۾ وڌ ۾ وڌ اڻ پڙهيل رهاڪن کي لکڻ پڙهڻ سيکاريو وڃي. ان سلسلي ۾ قبائلي علائقن ۾ سوين اسڪول ۽ تعليمي مرڪز کوليا ويا. جنهن جو نتيجو اهو نڪتو، جو ٽن سالن جي اندر ئي خواندگي جو سيڪڙو 40 کان وڌي 90 سيڪڙي تائين وڃي پهتو. لکين قبائلي لکڻ ۽ پڙهڻ سکي ويا.
• هڪ انتهائي اهم نواڻ اها ڪئي وئي ته ڪيترن ئي اسڪولن ۾ مقامي ٻوليون ايمارا ۽ ڪيوچا پڙهڻ لازمي قرار ڏنيون ويون. (ملڪ جي ايليٽ طبقي جي زبان اسپيني آهي.) صدر موارليس، اهو سمجهي ٿو ته هڪ ملڪ پنهنجي قومي زبان اختيار ڪري ئي ترقي ڪري سگهي ٿو. موراليس جو چوڻ آهي ته جيڪو بوليوين پنهنجي اباڻي مادري ٻولي ڳالهائي نه ٿو سگهي، تنهن کي ڦڪو ٿيڻ گهرجي.
• مائٽن ۽ ٻارن کي تعليم ڏانهن راغب ڪرڻ جي لاءِ انوکو قدم کڻندي پهرين کان وٺي اٺين ڪلاس تائين هر ٻارڙي کي مناسب رقم ڏني وڃي ٿي، جيئن هو ڪتابن ۽ اسڪول في جو خرچ برداشت ڪري سگهن. ان اسڪيم موجب ويهن لکن ٻارن فائدو حاصل ڪيو.
• حڪومت لکين غريبن کي صحت جون مفت سهولتون فراهم ڪري رهي آهي، جيڪي پهرين کين حاصل نه هيون. سرڪاري قدمن سبب بوليويا انهن ستن ملڪن ۾ سرفهرست آهي، جتي گذريل پنجن سالن جي جو دوران ٻارن جي موتن ۾ نمايان ڪمي ٿي آهي، موراليس جي حڪومت چاهي ٿي ته 2015ع تائين ملڪ ۾ مائرن جي موت جي شرح ۾ پڻ ڪمي اچي، سرڪاري سطح تي غريبن کي مفت ۾ مهانگن آپريشنن جي سهوليت به حاصل آهي.
• موراليس غريب ۽ بي سهارا پوڙهن ۽ پوڙهين جي لاءِ به هڪ رٿا شروع ڪئي، ان رٿا تحت ست لک پوڙها آرام سان زندگي گذارڻ جي قابل ٿي ويا.
• موراليس حڪومت سوشلسٽ هئڻ جي باوجود به پرڏيهي سرمائيڪاري کي رعايتون ڏئي ٿي، ته جيئن هو بوليويا ۾ سيڙپڪاري ڪن. ان عمل سبب 2006ع جي ڀيٽ ۾ پرڏيهي ناڻي جا ذخيرا چار ڀيرا وڌي ويا آهن.
• 2007ع ۾ موراليس حڪومت کاڻيون ۽ صنعتي ڪارخانا قومي ملڪيت ۾ وٺي لاٿا ته جيئن پرڏيهي ڪمپنيون بوليويا جا وسيلا لُٽي نه سگهن.
• موراليس حڪومت اقتدار سنڀاليندي ئي سڀني هارين کي ڪوڪا پوکڻ جي موڪل ڏئي ڇڏي. البت ڪوڪين ٺاهڻ ڏوهه آهي. حڪومت اولهه بوليويا ۾ ٻه پروسنگ پلانٽ لڳايا آهن، ته جيئن ڪوڪا مان چانهه بنائي سگهجي.
• 2009ع ۾ حڪومت قوم کي نئين آئين جي سوکڙي ڏني، جنهن جي ذريعي مقامي ماڻهن کي وڌيڪ حق مليا آهن.
وزارت ڌرتي ماءُ
صدر موراليس کي دنيا ۾ سڀني کان اهم ماحول دوست حڪمران هئڻ جو اعزاز حاصل آهي. هن”وزارت ڌرتي ماءُ“ قائم ڪري لکين ماحول دوست ماڻهن جون دليون جيتي ورتيون. ان وزارت تحت بوليويا ۾ ڌرتيءَ جا حق متعارف ڪرايا ويندا. نه رڳو اهو پر صدر موراليس اهڙي”عالمي آب و هوائي عدالت“ قائم ڪرڻ جو خواهشمند آهي، جيڪا سبز مڪاني گئس جي اخراج کي نه گهٽائيندڙ حڪومتن کي سزا ڏئي سگهي.
ڌرتي سان محبت دراصل مقامي بوليوين رهاڪن جي سڀيتائي ۽ ثقافتي روايتن جو لازمي حصو آهي. جيتوڻيڪ هو عيسائيت قبولي چڪا آهن، پر اڄ به پاچا ماما (ڌرتي ماءُ) جي پوڄا ڪن ٿا ۽ صبح جو سوير اٿي نذر چاڙهين ٿا، ته جيئن سندن ڏينهن سٺي نموني گذري. مقامي رهاڪو هئڻ جي ناتي موراليس پاڻ کي زمين جو محافظ ٿو سمجهي.
بوليويا: هڪ نظر
ڏکڻ آمريڪا جي وچ ۾ واقع بوليويا جو شمار انهن بدقسمت ملڪن ۾ ٿئي ٿو، جيڪي عرصي کان نسلي ۽ لساني اختلافن جو شڪار آهن. اتي آبادي جا ٽي نمايان گروهه آهن. پهريون مقامي يعني ڪيوچا (30 سيڪڙو) ۽ ايمارا (25 سيڪڙو) ٻيو ميٽيرو (30 سيڪڙو) يعني اهي مقامي رهاڪو جن جي ماءُ يا پيءُ يورپي هو ۽ ٽيون يورپي (15 سيڪڙو) جن ۾ اسپيني، جرمن ۽ ولنديري نمايان آهن.
1825ع ۾ اسپينين سان زبردست جنگ کان پوءِ بوليوين رهاڪن پنهنجي ملڪ کي آزادي ڏياري. ملڪ جو نامو مشهور ڏکڻ آمريڪي هيري سائمن بوليوار جي نالي جي پٺيان رکيو ويو. پر اهو نئون آزاد ٿيل ملڪ بيٺڪي طاقتن جي پنجوڙ مان نڪري نه سگهيو، جنهن۾ وڏوڪارڻ اهو هو ته سڀ مقامي رهاڪو اڻ پڙهيل هئا ۽ ملڪ جو ڪار وهنوار يورپي هلائي رهيا هئا. تنهن ڪري آزادي کانپوءِ به ملڪي انتظام انهن جي ئي هٿن ۾ هو.
ٻيو سبب اهو هو ته مقامي رهاڪن جي گهڻائي غريب هئي. هو مال چاري يا پوکي راهي ڪري گذر سفر ڪندا ها. گهڻا تڻا وڏا جاگيردار يورپي هئا. آزادي کانپوءِ ملڪ ۾ ڪارخانا لڳا ته انهن جا مالڪ به يورپي ئي هئا. صنعت ۽ واپار به انهن جي قبضي ۾ هو. ايتريقدر جو فوج جي اعليٰ عهدن تي پڻ يورپي مقرر هئا. انهن سڀني جي ڪري پهرين ئي ڏينهن کان مقامي رهاڪن ۽ يورپين جي وچ ۾ خاص ڪري معاشي، سياسي ۽ سماجي ميدانن ۾ ڇڪتاڻ شروع ٿي وئي. ان ئي ڇڪتاڻ جو اهو نتيجو آهي ته بوليويا جي جديد تاريخ لڳ ڀڳ 200 بغاوتن سان ڀري پئي آهي. انهن جي وچ ۾ اها جنگ اڄ به جاري آهي.
يورپي ۽ انهن جا دلال اوڀر بوليويا ۾ رهن ٿا، جتي تيل گئس جا ذخيرا آهن. ياد رهڻ گهرجي ته بوليايا ۾، ونيزويلا کان پوءِ ڏکڻ آمريڪا ۾ گئس جا سڀ کان وڏا ذخيرا (750 ارب ڪيوبڪ ميٽر) موجود آهن. موراليس حڪومت سنڀاليندي ئي پهرين مئي 2006ع تي تيل ۽ گئس جي ذخيرن کي قومي ملڪيت ۾ وٺي لاٿو. اهو مقامي بوليوين رهاڪن جو پراڻو مطالبو هو. پر يورپين تي اها خبر وڄ بڻجي ڪري، جن تيل ۽ گئس جي ڪمپنين ۾ ڪروڙين رپين جي سيڙپڪاري ڪري رکي هئي. کين پوءِ ڪمپنين کان گهٽ منافعو ملڻ لڳو.
موراليس حڪومت جي ايندي ئي جڏهن آفيسر شاهيءَ کان وٺي فوج تائين مقامي رهاڪو ڀرتي ٿيڻ لڳا ته يورپين کي پنهنجو اثر گهٽجندي نظر آيو. اهوئي سبب آهي جو هنن اوڀر بوليويا ۾ عليحدگي جي تحريڪ شروع ڪري ڇڏي. جيتوڻيڪ کين ڪاميابي ملي نه سگهي، پر يورپي چاهين ٿا ته کين پنهنجي اڪثريتي صوبي ۾ ايتري خودمختياري ملي وڃي، جو هو اتي موجود تيل ۽ گئس جو کوهن تي قابض ٿي سگهن. ٻئي طرف موراليس جي نظر ۾ اهي عليحدگي يا خوداختياريءَ جون تحريڪون بوليويا کي ٽوڙڻ جي لاءِ هلي رهيون آهن، تنهن ڪري هو انهن جو سخت مخالف آهي.
بيٺڪي دور ۽ آزادي کان پوءِ يورپين ڄاڻي ٻجهي مقامي رهاڪن کي علم ۽ تعليم کان پري رکيو ته، جيئن هو ئي اڇي ۽ ڪاري جامالڪ بڻيل رهن. هنن آزاد مارڪيٽ ۽ پرڏيهي سيڙپڪاري کي وڌايو. هو ننڍي قد، ڪڻڪ رنگي ۽ سيڙپڪاري جي مخالف مقامي رهاڪن کان نفرت ڪندا هئا. جن جي گهڻائي اولهه بوليويا ۾ آباد اهي. پر 1985ع کان پوءِ يورپي دنيا ۾ آزادي جون تحريڪون هليون ته انهن بوليويا جي مقامي رهاڪن کي به متاثر ڪيو. هاڻ مقامي اڳواڻن ۽ رهاڪن کي احساس ٿيو ته هو اقليت جي هٿن ۾ رانديڪو بڻيل آهن، هنن ئي سڄي ملڪ جي وسيلن تي قبضو ڪري رکيو آهي ۽ هو ته اڳ جيان بدستور غلامن جهڙي زندگي گهاري رهيا آهن. اها سوچ اڀري رهي هئي، جو يورپين، آمريڪا جي دٻاءَ تي ڪوڪا جي پوک تي پابندي هڻڻ گهرجي، بس اتان کان مقامي رهاڪن جي جديد آزادي جي تحريڪ جي شروعات ٿي، جنهن جو نتيجو موراليس جي سوڀ ۽ حڪومت ۾ اچڻ جي صورت ۾ نڪتو.بوليويا، ڏکڻ آمريڪا جو غريب ترين ملڪ آهي. دراصل اهو يورپين جي ڦرلٽ، بدانتظامي ۽ گهرو ويڙهه سبب ترقي نه ڪري سگهيو. هاڻ هو 2006ع کان خوشحالي ۽ ترقي جي راهه تي هلي رهيو آهي. قدرت بوليويا کي ليٿم معدن جو دنيا ۾سڀ کان وڏو ذخيرو عطا ڪيو آهي. اهو معدن بيٽريون ٺاهڻ ۾ ڪم اچي ٿو ۽ جڏهن به گاڏيون بيٽري تي هلڻ شروع ٿيو، بوليويا مستقبل جو سعودي عرب بڻجي ويندو.
بوليويا جي ڪل پکيڙ 8 لک اٺانوي هزار پنج سئو ايڪاسي هم چورس ڪلوميٽر آهي (پکيڙ جي لحاظ کان اهو دنيا جون 28 هون وڏو ملڪ آهي.) آبادي هڪ ڪروڙ کان ڪجهه وڌيڪ اٿس. جنهن ۾ 66 سيڪڙو شهرن ۾ رهن ٿا. 95 سيڪڙو رومن ڪيٿولڪ آهن. 90 سيڪڙو آبادي پڙهيل آهي. 40 سيڪڙو ماڻهو زراعت، 43 نوڪرين ۽ 17 سيڪڙو صنعت سان لڳاپيل آهن. 60 سيڪڙو آبادي غربت جي لڪير کان به هيٺ ٿي گذاري في ماڻهو آمدني 4600 ڊالر آهي. گئس، سويابين، تيل، زنڪ ۽ ٽيم اهم برآمدات، جڏهن ته تيل جي مصنوعات پلاسٽڪ، ڪاغذ، مشينري خوراڪ درآمدات ۾ شامل آهن. برازيل، آمريڪا، چلي، پيرو چين اهم واپار ساٿي آهن.