جان رِيڊ: ڌرتي ڌوڏيندڙ ڏهه ڏينهن
سندس پيءُ انهن سخت جان ۽ کليل دل وارن پيشروئن مان هو، جن جي تصوير ڪشي ’جيڪ لنڊن‘ پنهنجي آمريڪي اولهه بابت ڪهاڻين ۾ ڪئي آهي. هو تجسس وارو ذهين رکندڙ هو ۽ کيس دوکي ۽ دولاپ کان نفرت هئي، هو بااثر ۽ دولتمندن جي طرفداري ڪرڻ جي بدران. اُنهن جي مخالفت ڪندو هو ۽ جڏهن ٽرسٽن، رياست جي ٻيلن ۽ قدرتي دولت تي قبضي ڪرڻ جي لاءِ پنهنجي چنبا پکيڙيا ته هن ٽرسٽن، جي خلاف جدوجهد ڪئي. کيس تنگ ڪيو ويو. ماريو ۽ ڪُٽيو ويو ۽ نوڪريءَ مان ڪڍيو ويو، پر هن ڪڏهن به دشمن کان هار نه مڃي.
ائين ’جان ريڊ‘ جي پيءُ هن جي لاءِ هڪ شاندار ورثو ڇڏيو، هڪ مجاهدو جو رت، اعليٰ قسم جو ذهن ۽ سرڪش روح. جان جون صلاحيتون جلد ئي نکرڻ لڳيون، هاءِ اسڪول جي تعليم ختم ڪرڻ کان پوءِ هو ’هارورڊ‘ ويو. هارورڊ تيل جي بادشاهن، ڪوئلي جي نوابن ۽ فولاد جي وڏن واپارين جي پُٽن جي يونيورسٽي هئي. انهن کي خبر هئي ته چئن سالن جي راندين، عيش ۽ بي عمل سائنس جي بي عمل اُڀياس کان پوءِ هو جڏهن اُن يونيوريسٽيءَ مان نڪرندا ته مٿن ”ريڊيڪل ازم“ جو پاڇو به نه پوندو ۽ واقعي به ڪاليجن ۽ يونيورسٽين ۾ سوين هزارين آمريڪي نوجوان ان قسم جي موجود نظام جو علبردارن، رجعت پرستيءَ جي سفيد گارڊن جي حيثيت سان پروارن چڙهندا هئا.
جان ريڊ، هارورڊ ۾ چار سال گذاريا، جتي سندس ذاتي دلڪشي ۽ رويي، هر شخص کي سندس مداح بنائي ڇڏيو. هن جو دولت مند ۽ امير ماڻهن جي اولاد سان روزاني جو واسطو هو، هن عمرانيات جي وفادار اُستادن جا ٺاهوڪا ليڪچر ٻُڌا. سرمائيداريءَ جي مها پنڊتن يعني معاشيات جي پروفيسرن جا وعظ ٻڌا ۽ هن اهو ڪرشمو ڪري ڏيکاريو ته دولتمندن جي حڪمرانيءَ جي ان ڳڙهه ۾ هڪ ”سوشلسٽ ڪلب“ منظم ڪيو، اهو انهن جي منهن تي هڪ چماٽ هئي، جنهن پنهنجو پاڻ کي اهو دلاسو ڏنو ته اها بس ڇوڪراڻي وهيءَ جي هڪ ڌُن آهي، هنن چيو، ”جڏهن ڪاليج مان نڪرندو ۽ دنيا ۾ قدم رکندو ته سندس ريڊيڪل ازم ٿڌو ٿي مٿي مان هوا ويندي.“
جان پنهنجي تعليم ختم ڪري ڊگري حاصل ڪئي ۽ وشال دنيا ۾ قدم رکيو ۽ رات وچ ۾ اها جيتي ورتي. اها هن پنهنجي جيالي پڻي، پنهنجي جوش ۽ پنهنجي قلم سان جيتي. هو اڃا شاگرد ئي هو ته هن هڪ مزاحيه اخبار ”ليمپون“ جي ايڊيٽر جي حيثيت سان پاڻ کي هلڪي ۽ تابعدار قسم جو مالڪ ثابت ڪري ڇڏيو. هاڻ هن نظمن، ڪهاڻين ۽ ڊرامن جو هڪ سڄو سلسلو تخليق ڪيو. پبلشرن مٿس آڇن جو مينهن وسائي ڏنو. با تصور رسالا کيس حيرت انگيز اجورو ڏيندا هئا ۽ وڏيون اخبارون کانئس بين الاقوامي واقعن تي تبصرا لکڻ جي گذارش ڪندوين هيون.
ائين هو دنيا جي رستن تي ”جهان گرد“ بنجي ويو. جن ماڻهن سيهوڳي معاملن کان باخبر رهڻ چاهيو ٿي، تن لاءِ ضروري هو ته هو ”جان ريڊ“ جي پويان هلندا رهن، ڇاڪاڻ ته جتي به وڏيون شيون هونديون هُيون. اُت جان ريڊ هڪ طوفاني پکيءَ جيان اڳ ڇنڀ ۾ پهچي ويندو هو.
پيٽرسن ۾سوتي ڪپڙي جي ڪارخانن جي هڪ هڙتال ڀڙڪي هڪ انقلابي طوفان بنجي وئي ۽ جان ريڊ ان جي وچ ۾ موجود هو، ڪولوراڊو ۾ راڪ فيلر جا غلام پنهنجن ٻرن مان نڪري آيا ۽ هنن هٿياربند گارڊن جي ڏنڊڻ ۽ رائفلن جي باوجود به واپس ٻرن ۾ وڃڻ کا نابري واري، ۽ جان ريڊ اُتي به باغين جي پٺڀرائي ڪرڻ جي لاءِ موجود هو، ميڪسيڪو ۽ غريب هارين بغاوت ڪئي ۽ ”پانجوويلا“ جي اڳواڻيءَ ۾ حڪومت جي مرڪز ڏانهن وڌيان ته جان ريڊ به گهوڙي تي سوار انهن سان گڏ هو.
تازي ڪارنامي جو هڪ بيان ”ميٽروپاليٽن“ رسالي ۾ ۽ پوءِ هڪ ڪتاب ”انقلابي ميڪسيڪو، ۾ ڇپيو. جان ريڊ قر مزي ۽ ويران پهاڙين ۽ ريگستان جي وشالتا جو بيان ڪيو آهي. جيڪي، ”چئني ڏسائن راڪاس جيڏين نانگ ڦڻين جيان ۽ ڪنڊيدار ٻوڙن جي حفاظت ۾ هيون.“ وشال ميدانن ۽ انهن کان به وڌيڪ اُن جي آبادي کيس پنهنجي سحر ۾ جڪڙي ڇڏيو هو، جنهن کي زميندار ۽ ڪيٿولڪ ڪليسا بي رحميءَ سان لُٽيندا هئا. هن انهن ماڻهن کي جابلو چراگاهن مان مال جا ڌڻ هڪليندي، آزادي جي فوجن ۾ شامل ٿيڻ جي لاءِ بي تاب، رات جو ٻرندڙ باهه جي مچن جي چوڌاري پنهنجا گيت ڳائيندي، ٿڌ ۽ بک جي باوجود به، ڦاٽل ڪپڙن، اگهاڙن پيرن سان زمين ۾ آزاديءَ جي لاءِ بهادريءَ سان وڙهندي ڏٺو ۽ بيان ڪيو.
سامرا جي جنگ ڇڙي ۽ جان ريڊ اُتي پهتو، جتي توپن جي گونج هئي. فرانس ۾ جرمني، اٽلي، ترڪي، بلقان ۽ هتي روس ۾ به ”زار شاهي“ آفيسرن جي دغا بازيءَ کي بي نقاب ڪرڻ ۽ يهودين جي منظم قتل عام ۾ سندن سازباز هئڻ کي ثابت ڪرڻ وارن اطلاعن کي گڏ ڪرڻ جي ڏوهه ۾ کيس ۽ مشهور فنڪار ”بورڊ هن رابنس“ کي پوليس گرفتار ڪري ورتو. جتان هن نهايت فنڪاري ۽ چالاڪي يا ڪنهن ٻي طريقي سان آزادي حاصل ڪئي ۽ کلندي ڪُڏندي پنهنجي ايندڙ مهم ۾ ٽپي پيو.
خطرو کڻي ڪيڏو به وڏو هجي، پر هان ريڊ کي روڪڻ ممڪن ئي نه هو. خطرو کڻن ته سندس خمير ۾ شامل هو. هو سدائين مختلف حيلن ۽ بهانن سان جنگ جي محاذ جي خندقن تائين پهچي ويندو هو.
مون کي جان ريڊ ۽ بورس رائنشٽائن سان گڏ سيپٽمبر 1917ع ۾ ريگا جو ڪيل سفر ياد آهي. اسان جي جيپ جڏهن ڏکڻ طرف ”ويندن“ وڃي رهي هئي ته جرمن توپخاني ان ننڍي ڳوٺ تي گولا وسائڻ شروع ڪري ڏنا، ۽ اوچتو اهو ڳوٺ، جان ريڊ جي لاءِ دنيا جي سڀني کان وڌيڪ دلڪش جاءِ بنجي وئي. هن زور ڀريو ته پاڻ کي اوڏانهن هلڻ گهرجي، اسين احتياط سان سُري رهي هئاسين، جو اسان جي پويان هڪ بم ڦاٽو ۽ رستي جي جنهن حصي تان اسين اجهوڪي گهڙيون اڳ لنگهيا هئا سين، اها دُنهه ۾ مٽي جو ڪارو ڦوهارو بنجي وئي. ڊپ سبب اسين هڪٻئي کي چهٽي وياسين.پر هڪ منٽ کان پوءِ جان ريڊ جو منهن خوشيءَ سبب ائين ٻهڪڻ لڳو، ڄڻ اجهو هينئر ئي سندس ڪا اندروني گهرج پوري ٿي ويئي هجي.
ائين هن سڄي دنيا جو، سڀني ملڪن ۽ سڀني محاذن جو سفر ڪيو. هو هڪ غير معمولي ڪارنامي مان گذري ٻي طرف ٿي ويو. پر هو ڪو عام مهم جو ڪو نه هو، نه ئي وري سفري اخباري خاطو پر هو هڪ اهڙو تماشائي هو، جيڪو ماڻهن جي اهنجن کي غير جذباتي انداز ۾ ڏسندو هو. سڄي افراتفري، گندگي ۽ رتوڇاڻ ۾ سندس احساس، انصاف ۽ شائستگي مجروع ٿيندا هئا. هو تيزيءَ سان انهن بڇڙاين جون پاڙون ڳولهيندو رهيو. ته جيئن انهن کي پاڙئون پٽي ڦٽو ڪجي. جڏهن هو پنهنجي سفرن تان واپس نيويارڪ وريو ته آرام ڪرڻ نه پر نئين ڪم ۽ ايجي ٽيشن ڪرڻ جي لاءِ.
ميڪسيڪو واپس اچي هن اعلان ڪيو ته: هائو، ميڪسيڪو ۾ بغاوت ۽ افراتفري آهي پر انهيءَ جي ذميواري بي زمين هارين تي نه پر انهن تي اچي ٿي. جيڪي سون ۽ بندوقون موڪلي جنگ ۽ جهيڙي کي هوا ڏين ٿا، يعني جون حريف آمريڪي ۽ برطانوي ڪمپنيون!“
هو واپس پيٽرسن موٽيون ته اهو به مڊيسن اسڪوائر گارڊن ۾ هڪ زبردست ڊرامو شو ڪرڻ جي لاءِ جنهن جو نالو هو، ”موڙيءَ جي خلاف پيٽرسن جي پرولتارين جي ويڙهه.“
ڪولوراڊو کان واپس موٽي اچي لوڊلو جي قتل عام جو حال بيان ڪيائين. جنهن سائبيريا ۾ ”لينا“ جي ڪناري تي سون جي کاڻين جي مزدورن تي فائرنگ کي به مات ڏئي ڇڏي. هن بيان ڪيو ته ڪيئن کاڻيون کوٽيندڙ کي گهرن مان ڪڍيو ويو هو ۽ هو تنبن ۾ رهندا هئا ۽ ڪيئن انهن تنبوئن تي پئٽرول هاري انهن کي باهه ڏني وئي ۽ ڀڄندڙ مزدورن کي سپاهين گولين جونشانو بنايو ۽ ڪيئن، ڪيترائي ڊزن عورتون ۽ ٻارڙا سڙي مري ويا. هن ڪروڙ پتين جي سرتاج راڪ فيلر کي مخاطب ڪندي چيو، ”هو تنهنجون ڍڳيون آهن ۽ هو تنهنجا خريد ڪيل ٻانها آهن.... تون قاتل آهين.“
جنگ جي ميدانن مان به هو ڪنهن فوج جي ظلمن جون خالي ڳالهيون نه پر هڪ اگهاڙي درندگيءَ جي حيثيت سان، سامراجين جي منظم ڪيل رتو ڇاڻ تي ۽ خود جنگ تي لعنتون موڪليندو واپس ورندو هو. ”لبريٽر“ ۾، جيڪو هڪ ريڊيڪل انقلابي رسالو هو ۽ جنهن کي جان ريڊ پنهنجون بهترين لکڻيون مفت ۾ ڏيندو هو. ان ۾ هن هڪ عضبناڪ سامراج دشمن مضمون لکيو. جنهن جو نعرو هو، ”پنهنجي سپاهي پُٽ جي لاءِ سيني بند پٽيون خريد ڪريو.“ کيس ۽ ٻين ايڊيٽرن کي نيويارڪ جي هڪ عدالت ۾ غداريءَ جي الزام ۾ پيش ڪيو ويو. سرڪاري وڪيل پنهنجي وطن پرستيءَ واري ذهنيت سبب جيوري کان ”ڏوهاري“ هئڻ جو فيصلو ڪرائڻ تي زور ڀري رهيو هو. اُن حد تائين ته، جو هنن ڪيس جي شنوائيءَ جي دوران عدالت وٽ هڪ ’براس بينڊ‘ جو به بندوبست ڪيو، جيڪو قومي تراني جي ڌُن وڄائيندو رهندو هو. پوءِ به جان ريڊ ۽ سندس سنگتي پنهنجن عقيدن تي قائم رهيا. جڏهن جان ريڊ بي باڪيءَ سان ڪم ڪرڻ جو فرض ٿو سمجهي.“ ته سرڪاري وڪيل سوال ڪيس:
”ڇا تون هن جنگ ۾ آمريڪي جهنڊي هيٺ وڙهندين؟“
”نه، آئون نه وڙهندس!“ ريڊ جواب ڏنو.
”ڇو نه؟“
جواب ۾ جان ريڊ هڪ جوشيلي تقرير ڪئي، جنهن ۾ هن اُهي ڀوائتا منظر ۽ واقعا بيان ڪيا، جيڪي هن جنگ جي ميدان ۾ ڏٺا هئا. بيان ايترو ته سچو ۽ اثرائتو هو، جو جيوريءَ جي ڪن تعصبي پيٽي بورزوا ميمبرن جي اکين ۾ به لڙڪ اچي ويا ۽ ايڊيٽرن کي آزاد ڪيو ويو.
ٿيو هيئن ته جڏهن آمريڪا جنگ ۾ شامل ٿيو ته ريڊ جو آپريشن ٿيو هو ۽ سندس هڪ گردو ڪڍيو ويو. ڊاڪٽرن کيس فوجي خدمتن لاءِ ناموزون قرار ڏئي ڇڏيو.
هن چيو، ”هڪ گردي جي نه هئن سان آئون ٻن قومن جي وچ ۾ جنگ ۾ حصو وٺڻ کان آجو قرار ڏئي سگهجان ٿو. پر ان سبب جي ڪري مون کي ٻن طبقن جي جنگ ۾ حصو وٺڻ کان معاف نٿو ڪري سگهجي.“
1917ع جي گرمين ۾ جان ريڊ تيزيءَ سان روس آيو، جتي هن شروعاتي جهڙپن کان پوءِ سمجهي ورتو ته هڪ وڏي طبقاني ويڙهه ٿيڻ واري آهي. هن صورتحال جو جائزو ورتو ۽ سمجهي ويو ته پرولتاريه جي هٿان اقتدار جي تسخير منطقي ۽ اڻ ٽر آهي. پر دير ۽ مهمليءَ سان کيس پريشاني ٿيندي هئي، هو روزانو صبح جو هڪ اهڙي بيزاريءَ واري احساس مان اُٿندو هو ته انقلاب اڃان تائين شروع نه ٿيو آهي. نيٺ اسمولني سگنل ڏنو ۽ عوام انقلابي جدوجهد ۾ ڪڏي پيو. قدرتي طور تي جان ريڊ به انهن سان گڏ اڳيان وڌيو. هو هر هنڌ موجود هو. شروعاتي پارليامينٽ ٽٽڻ جي موقعي تي، مورچا ٺاهڻ مهل، جڏهن لينن ۽ زينو ٿيف روپوشيءَ مان نڪتا ته تاڙين جي گونج ۽ سندن آڌرڀاءُ مهل به، ۽ ’سرما محل‘ تي قبضي وقت به.....
پر اهو سڀ ته هن پنهنجي ڪتاب ۾ بيان ڪيو آهي. کيس جتان به مليو، هن پنهنجي ڪتاب جي لاءِ مواد گڏ ڪيو. ان لاءِ هن هڪ هنڌ کان ٻي هنڌ تائين وڃڻ کان به نه ڪيٻايو. هن ’پررودا‘ ۽ ’ازوستيا‘ جا مڪمل فائيل، سڀئي اعلان، ڪتابڙا، پوسٽر ۽ بيان گڏ ڪيا. پوسٽرن جو ته کيس خاص طور تي جنون هو. جڏهن به ڪو پوسٽر نظر ٿي آيو ۽ جيڪڏهن اهو حاصل ڪرڻ جو ڪو ٻيو ذريعو نظر نه ٿي آهيو ته هن ڀت تان کرڙي لاهن ۾ به هٻڪ محسوس نه ٿي ڪئي.
انهن ڏينهن پوسٽر ايتري ته جلدي ۽ ايڏي ته وڏي تعداد ۾ ڇپيا هئا، جو ڀتين تي لڳائڻ جي لاءِ انهن جي لاءِ جاءِ به نه بچندي هئي. ڪاديت، سوشل انقلابي، منشويڪ، کاٻي ڌر جا سوشلسٽ انقلابي ۽ بالشويڪ پوسٽر هڪٻئي جي مٿان چُهٽيا پيا هوندا هئا. هڪ ڏينهن جا ريڊ هڪ ٻئي جي مٿان جهٽيل 16 پوسٽرن جو هڪ ٿهو ڇڪي لاٿو ۽ ڪاغذ جي هڪ وڏي دفتري لوڏيندي منهنجي ڪمري تي آيو ۽ چيائين، ”ڏس مون هڪ ئي حملي ۾ انقلاب ۽ انقلاب دشمنن کي هٿ ڪري ورتو آهي.“
ائين مختلف ذريعن وٽان هن هڪ شاندار مجموعو گڏ ڪري ورتو، جيڪو ايترو ته سٺو هو، جو جڏهن هو 1918ع کان پوءِ نيويارڪ جي بندرگاهه پهتو ته آمريڪا جي اٽارني جنرل جي ايجنٽن اهو پنهنجي قبضي ۾ ڪري ورتو. جيڪو بهرحال هو ڪنهن نه ڪنهن طريقي سان واپس وٺڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو. ۽ اهو هن پنهنجي نيويارڪ جي ڪمري ۾ لڪائي ڇڏيو. جتي هن پنهنجي ڪتاب TEN DAYS THAT SHOOK THE WORLD کي پنهنجي مٿي جي مٿان ايلي ويٽر جي گوڙ ۽ پيرن جي هيٺان زمين دوز ريلوي جي گوڙ ۾ ٽائپ ڪيو.
اها ڳالهه به سمجهه ۾ اچي ٿي ته آمريڪي ڦاشسٽن نٿي چاهيو ته هي ڪتاب ماڻهو تائين پهچي، تنهنڪري هو ڇهه ڀيرا اُن ڪتاب جو مسودو چورائڻ جي لاءِ سندس پبلشر جي آفيس ۾ گهڙيا. جان ريڊ پنهنجي پبلشر کي جيڪو فوٽو ڏنو، ان تي لکيائين:
”پنهنجي پبلشر هوريس ليورائٽ کي، جيڪو هن ڪتاب جي چپائي جي دوران برباد ٿيندي بچيو.“
روس جي باري ۾ سچائي سامهو آڻڻ جي لاءِ فقط هيءَ ڪتاب سندس ادبي ڪوششن جو نتيجو نه هو. بورزوازين کي هيءَ ٿور سچائي به پڌري ٿيندي نه ٿي وڻي. کين روسي انقلاب کان نفرت به هئي ته ڊپ به هو ۽ هنن اهو ڪوڙ جي ٻوڏ ۾ ٻوڙڻ چاهيو. سياسي فارمن، سئنيما جي پردن، اخبارن ۽ رسالن جي ڪالمن ۾ اُن انقلاب جي مٿان بڇڙي الزام تراشيءَ جا چشما اٻڙڪي رهي هئا. سي هاڻ سندس لکڻيون نه ڇاپيندا هئا. پرپوءِ به هو ريڊ کي ماٺ نه ڪرائي سگهيا. هن اڻ ڳڻين جلسن ۾ تقريرون ڪيون. هن پنهنجو هڪ رسالو ڪڍيو. هو کاٻي ڌر جي سوشلسٽ رسالي ”ريووليوشنري ايج“ ۽ ”ڪميونسٽ“ جو ايڊيٽر ٿيو. ”لبريٽر“ جي لاءِ هن لڳاتار مضمون لکيا. آمريڪا جي هڪ سري کان وٺي ٻي سري تائي سفر ڪيائين. ڪانفرنس ۾ شريڪ ٿيو. پنهنجي ڀرپاسي جي ماڻهن کي حقيقت کان واقف ڪيائين ۽ انهن ۾ به پاڻ جهڙو جوش ۽ انقلابي لڳاءُ پيدا ڪري ڇڏيائين ۽ پوءِ آخر ۾، جيڪا ڳالهه ڪنهن به لحاظ کان گهٽ اهم ڳالهه ڪونهي ته ڪميونسٽ ليبرپارٽي، آمريڪي سرمائيداري جي دل ۾ منظم ڪئي، بلڪل ائين جيئن هارورڊ يونيورسٽي جي دل ۾ هڪ سوشلسٽ ڪلب منظم ڪيائين.
سدائين جيان ’پنڊتن‘ غلطي ڪئي هئي. جان ريڊ جو ريڊيڪل ازم ڇا به رهيو هجي، پر ’ڳرو ڏنگ‘ نه هو. انهن جي اڳ ڪٿين جي باوجود ٻاهرين دنيا سان جان ريڊ جي رابطن کيس نه بچايو. هن سندس ريڊيڪ ازم ۾ نکار پيدا ڪري ڇڏيو. اهو ڪيترو توانو ۽ گهرو هو، تنهن جو اندازو ”وائس آف ليبر“ مان ٿئي ٿو، جيڪو نئون ڪميونسٽ ترجمان هو، جنهن جي ادارت جان ريڊ ڪندو هو. آمريڪي بورزوا کي احساس ٿيو ته نيٺ ملڪ ۾ هڪ حقيقي انقلابي پيدا ٿي ويو آهي. هاڻ اهو ان هڪ ”انقلابي، لفظ تي ڪنبڻ ٿي لڳا. اهو صحيح آهي ته ماضيءَ ۾ آمريڪا جي لاءِ پنهنجا انقلابي هئا ۽ اڃان به آهن ان جون ڪيتريون ئي معزز سوسائٽيون هيون، جهڙوڪ، ”ڊاٽرز آف آميريڪن ريووليوشنس“ ۽ ”سنس آف آمريڪن ريووليوشنس،“ جن جي وسيلي رجعت پرست بوروازي 1776ع جي آمريڪي انقلاب کي خراج عقيدت پيش ڪندا هئا، پر اهي انقلابي ڳچ عرصو اڳ مري چڪا هئا. جڏهن ته ”جان ريڊ“ جيئرو جاڳندو انقلابي هو، هڪ اهڙو انقلابي، جنهن ۾ وڏو دم ۽ خم هو. جيڪو بورزوازين لاءِ هڪ للڪار هو ۽ هڪ دپ هو. تنهن ڪري هنن جي لاءِ ان کان سواءِ ٻيو ڪو رستو نه هو ته جان ريڊ کي قيد ڪيو وڃي. ۽ کيس گرفتار ڪوي ويو.
هڪ ڀيرو نه، ويهه ڀيرا. فلادلفيا ۾ پوليس اسيمبلي هال ۾ تالو وجهي ڇڏيو، کيس تقرير ڪرڻ نه ڏني. جنهن تي هو ڪاٺ جي هڪ کوکي تي چڙهي ويو، ۽ رستي تي گڏ ٿيل ميڙ کي خطاب ڪرڻ لڳو. جلسو ايترو ته ڪامياب ٿيو ۽ سندس ايترا ته حمايتي پيدا ٿي ويا، جو جڏهن ريڊ کي ”امن امان ۾ خلل وجهڻ جي ڏوهه“ ۾ عدالت ۾ پيش ڪيو ويو ته جيوريءَ کيس ڏوهاري قرار ڏيڻ جو فيصلو ٻڌائڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو. ڪو به آمريڪي ”شهر“ تيستائين سُک جو ساهه نه پٽيندو هو، جيستائين هن گهٽ ۾ گهٽ هڪ ڀيرو ريڊ کي گرفتار نه ڪيو هجي. پر هن هر ڀيري ضمانت تي آزادي حاصل ڪري ورتي يا ور مهملي حاصل ڪري ٿي ورتي ۽ جلد ئي ڪنهن ٻي هنڌ حملو ڪرڻ جي لاءِ روانو ٿي ٿي ويو.
اولهائين بورزوازين کي پنهنجي ناڪامين ۽ پريشانين جو ذميدار روسي انقلاب کي قرار ڏيڻ جي عادت بڻجي ويئي هئي. ان انقلاب جي سڀ کان اڻ وڻندڙ ڏوهن مان هڪ اهو نه هو ته هڪ سلڇڻي آمريڪي نوجوان کي انقلاب جو ڪٽر ۽ پر جوش علمبردار بنائي ڇڏيو هو. جيتوڻيڪ بورزوازي ته اهو ئي سمجهندا هئا، پر حقيقت ۾ اها ڳالهه مڪمل طور تي سچ نه هئي.
جان ريڊ کي انقلابي روس نه بنايو هو. پر هو جنهن ڏينهن پيدا ٿيو هو، اُن ڏينهن کان سندس رڳن ۾ آمريڪي انقلابي رت ڊوڙي رهيو هو. هائو، جيتوڻيڪ آمريڪن کي سدائين ٿلهو متارو، پنهنجو پان کان مطمئن ۽ رجعت پرست قوم جيان پيش ڪيو ويو هو، پر پوءِ به ان جي رڳن ۾ بغاوت ۽ نفرت روان دوران آهي. ماضيءَ جي عظيم باغين جو ٿورو تصور ڪريو. ٿامس پين، والٽ وٽ مين، جان برائون ۽ پارسنس جو ۽ جان ريڊ جي هاڻوڪن ڪامريڊن ۽ ساٿين جو به تصور ڪريو، جهڙوڪ: بل هيوڊ، رابرٽ مائنر، روتن برگ ۽ فوسٽر، هوم اسٽينڊ، پل مين ۽ لارنس ۾ ٿيندڙ رتو ڇاڻ واري صنعتي ٽڪراءُ کي ۽ دنيا جي صنعتي مزدورن جي جدوجهد کي ياد ڪريو. اهي سڀ اڳواڻ به ته ۽ عوام به نج آمريڪي بنياد جا آهن. جيتوڻيڪ هن مهل اها ايتري ظاهر ڪونهي،پر آمريڪي رت ۽ بغاوت جي مٽيءَ جي ملاوٽ آهي، تنهنڪري اهو چئي نٿو سگهجي ته روس، جان ريڊ کي انقلابي بنايو. پر اُن کيس هڪ سائنسي انداز ۾ سوچيندڙ ۽ سڌو انقلابي ضرور بنائي ڇڏيو. اها وڏي خدمت هئي. ان جو ڪري سندس ميز تي مارڪس، اينگلس ۽ لينن جي ڪتابن جا ڍڳ لڳي ويا. ان کيس تاريخ جي ۽ واقعن جي روش جي سمجهه ڏني، اُن کيس ڪنهن حد تائين موهوم انسان دوستيءَ وارن خيالن جي جاءِ تي معاشيات جي بي لوچ ۽ سخت حقيقتن جي سمجهه ڏني. ۽ ان کيس آمريڪي مزدور طبقي جي تحريڪ جو اُستاد ٿيڻ ۽ ان لاءِ به اهي ئي سائنسي بنياد فراهم ڪرڻ جي ڪوشش ڪرڻ تي اُڀاريو، جيڪو خود هن پنهنجي اصولن جي لاءِ فراهم ڪيا.
سندس سنگتي کيس چوندا هئا، ”جان! سياست تنهنجو ميدان ڪونهي... تون نعري باز نه پر فنڪار آهين. توکي پنهنجي سگهه تخيلقي ادبي ڪم تي لڳائڻ گهرجي.“ هو پاڻ به ان ڳالهه جي سچائيءَ کي اڪثر محسوس ڪندو هو، تنهنڪري هن جي دماغ ۾ نون نظمن، ناولن ۽ ڊرامن جو هجوم هو، جيڪو اظهار جي لاءِ تڙپي رهيو هو. ۽ هن چاهيو ٿي ته کين ڪا قطعي هيئت ملي وڃي. جڏهن سندس دوست مٿس زور ڀريندا هئا ته هو پنهنجي انقلابي پروپيڳنڊهه کي هڪ پاسي رکي، پنهنجي ميز تي ويهي رهي ته هو مُر ڪندي وراڻيندو هو. ”هائو، هائو... ائين ئي ڪندس.“
پر هن ڪڏهن به انقلابي ڪم بند نه ڪيو. ائين ڪرڻ سندس وس ۾ به نه هو. روسي انقلاب هن جي دل ۾ جان ۾ گهر ڪري ويو هو. جنهن کيس هڪ ماهر ۽ سندس ٻڏتر واري نراجي جذبي کي ڪميونزم جي سخت ڊسيپلين جو تابع بنائي ڇڏيو. ان کيس هڪ پيغمبر جيان روشن مشعل ڏيئي آمريڪا جي شهرن ۾ موڪليو، ان کيس 1919ع ۾ ماسڪو گهرايو ته جيئن هو آمريڪا جي ٻنهي ڪميونسٽ پارٽين کي گڏڻ جي سلسلي ۾ ’ڪميونسٽ انٽرنيشنل‘ ۾ ڪم ڪري.
انقلابي نظريي جي نون هٿيارن سان هٿيار بند ٿي هو ڳجهي نموني ٻيهر نيويارڪ روانو ٿيو، پر هڪ جهازيءَ دغا ڪئي ۽ کيس جهاز مان لاهي فن لينڊ جي هڪ جيل ۾ اڪيلائي واري قيد ۾ رکيو ويو. اتان هو ٻيهر روس واپس موٽيو. ”ڪميونسٽ انٽرنيشنل“ ۾ هن مضمون لکيا ۽ هڪ نئين ڪتاب جي لاءِ مواد گڏ ڪيو ۽ ”باڪو“ ۾ مشرقي قومن جي ڪانگريس ۾ ڊيلي گيٽ جي حيثيت سان شريڪ ٿيو. هو ٽائيفس ۾ مبتلا ٿيو (جنهن جا جراثيم کيس شايد قفتار ۾ لڳا هئا) ۽ گهڻي ڪم جي ٿڪاوٽ سبب هو بيماريءَ مان چڙهي نه سگهيو ۽ سترهين آڪٽوبر، آچر جي ڏينهن 1920ع ۾ گذاري ويو.
اسان کي جڏهن سندس چالاڻي جي خبر ”هيلسنگ فورس“ ۽ ”ريويل“ ۾ پيئي ته اسان کي يقين هو ته اهو به انهن ڪوڙن مان هڪ ڪوڙ آهي، جيڪي انقلاب دشمن ڪوڙن جي ڪارخانن ۾ روزانو گهڙين ٿا. پر جڏهن ”لوئيز برائيانٽ“ اُن کي ڏک واري خبر جي تصديق ڪئي ته اسان ترديد جي اميد ترڪ ڪري ڇڏي جيتوڻيڪ اها ڏاڍي تڪليف ڏيندڙ ڳالهه هئي.
جان ريڊ جيتوڻيڪ جلاوطنيءَ ۾ مئو ۽ ان وقت پنجن سالن جي سزا جو فيصلو سندس مٿان لڙڪي رهيو هو، پوءِ به بورزوا پريسس کي فنڪار ۽ انسان جي حيثيت سان خراج عقيدت پيش ڪيو. بورزوازيءَ سُک جو ساهه کنيو ڇاڪاڻ ته جان ريڊ کي خبر هئي ته سندن فطري ڪوڙ کي ڪيئن بي نقاب ڪرڻ گهرجي جيڪو پنهنجي قلم سان ايتري بي رحميءَ سان ڌڪ هڻندو هو. اهو هاڻ هن جهان ۾ نه رهيو هو.
آمريڪا ريڊيڪل دنيا کي تمام گهڻو نقصان رسايو. آمريڪا کان ٻاهر رهندڙ ڪامريڊ ان نقصان جي احساس جو اندازو مشڪل سان لڳائي سگهن ٿا،جيڪو هُن جي موت سبب پهتو. روسي اها قدرتي ڳالهه سمجهندا آهن ۽ هنن جي لاءِ اهو ٿيندو آهي. ته ڪنهن شخص پنهنجن اصولن خاطر جا ڏيئي ڇڏي، جتي جذبن جي ڪا به گنجائش ڪونهي، هتي سوويت يونين ۾ سوشلزم جي لاءِ هزارين، لکين ماڻهن پنهنجو جانيون قربان ڪري ڇڏيون پر آمريڪا ۾ نسبتاً گهٽ قرباني ڏني ويئي. جيڪڏهن اوهين چاهيو ته اهو چئي سگهو ٿا ته جار ريڊ ڪميونسٽ انقلاب جو پهريون شهيد هو ۽ هزارن جو پيشرو هو. ڏورانهين روس ۾ هن جي ’شهاب ثاقب‘ جهڙي زندگيءَ جو ائين اوچتو خاتمو آمريڪي ڪميونسٽن جي لاءِ هڪ وڏو صدمون هو.
سندس پراڻن دوستن ۽ ساٿين جي لاءِ اها ڳالهه اطمينان جو سبب بنجي سگهي ٿي ته جان ريڊ کي ان هنڌ دفنايو ويو، جيڪا کيس دنيا ۾ سڀني کان وڌيڪ پسند هئي. يعني ڪريملن جي ڀت جي پاڇي واري چوڪ ۾.
اُتي سندس قبر تي هڪ يادگار کُتل آهي جيڪو سندس ڪردار سان مڪمل هڪ جهڙائپ رکي ٿو. گرينائٽ جو هڪ اڻ تراشيل پٿر، جنهن تي لکيل آهي.
”جان ريڊ – ٽين انٽرنيشنل ۾ نمائندو 1920ع.“
ليکڪ: البرٽ . آر . وليميس