خاڪو: خليق ٻگهيو، سنڌي تنقيد نگاري جو اهم نانءُ
ايستائين جو اسان جا سياسي، ادبي، فلسفي، فڪري گروهه پنهنجي شعبن جي بنيادي حقيقي وصفن ۽ تصورن کان اڻ واقف آهن. پنهنجي شعوري تياري، سائنسي سوچ، ڪتابگري کان هٽي ڪري انهن جو زورشور جذباتيت جي بنياد تي مخصوص ڌارائن، نظرين ۽ نعرن تي ويساهه ڪندي انڌي تقليد تي رهندو پئي آيو آهي. ان ڪري قوم جي بنيادي مائينڊسيٽ ۽ سوچ جي ابتڙ هجڻ سبب اسان ڪي خاطر خواهه معروضي نتيجا حاصل نه ڪيا آهن.
ان سموري اُساٽ هوندي به دؤر حاضر ۾ سنڌي سماج هڪ امن ڀريي، جمهوري، مهذب، سماج ڏانهن وکون وڌائڻ شروع ڪيون آهن ۽ اميد ته هن صدي جي پڄاڻي سنڌي سماج جي بنيادي حيثيت مٽائيندي.
ان ڏس ۾، سماجي سائنس جي ٻين شعبن جيان سنڌي ادب اندر تنقيد نگاري به هڪ معياري بين الاقوامي جديد ڊسڪورس ٿي اُڀري آهي. ان حوالي سان دؤر حاضر جا متحرڪ تنقيد نگارن ۾ مبارڪ لاشاري جا ٽي ڪتاب، اڪبر لغاري جا مضمون، عالم شاهه، تاج بلوچ، ڊاڪٽر عبدالغفور ميمڻ، ننگر چنا، خادم بالادي، خليق ٻگهيو، جامي چانڊيو، منير سولنگي، مجتبيٰ راشدي عبدالقادر جوڻيجو ۽ ڪجهه ٻيا نالا آهن جيڪي هن وقت ذهن تي نٿا اچن، اُهي سنڌي تنقيد نگاري کي انٽرنيشنل تنقيد نگاري سان سلهاڙي سگهڻ جي صلاحيت رکن ٿا.
ڳالهه تحرڪ جي نڪتي آهي ته اڄڪلهه سنڌي تنقيد نگاري ۾ محترم خليق ٻگهيو انتهائي گهڻو متحرڪ نقاد آهي. جيڪو جدت کي به سمجهي ٿو ۽ سندس تنقيد جو مفصل، تحقيقي، سنجيده ، کرو ۽ نج منطقي انداز ئي آهي جو هن مهل تائين شاعرن رضا لانگاهه جي ڪتاب ’’دعائون ننڊ مان جاڳيون‘‘ اداسي جکراڻي جي ڪتاب ’’چانڊوڪي جي ڀاڪر ۾‘‘، سيتا روڊ جي شاعرن جي گڏيل مجموعي ’’ڏهر منجهه ڏيئا‘‘، خالد ’’ساحل‘‘ ڪيريو جو ڪتاب ’’سمنڊ جو رقص‘‘، بدر انصاري جي ڪتاب ’’سانڍ سپنا سانوري‘‘، سعيد ميمڻ جي طويل غزلن جو ڪتاب ’’ازل جو آڏاڻو‘‘، حسن صوفاڻيءَ جي ڪتاب ’’خدا سان ملون‘‘ جا مهاڳ به لکيا آهن ۽ ٻيا ڪيترائي خليق ٻگهيو صاحب ته لکيا آهن پر تخليقڪار مختلف سببن ڪري ڪتاب ڇپائي نه سگهيا.
خليق ٻگهيو جسماني طور هڏين جي مُٺ هوندي به شعوري طور اُوترو ئي مضبوط آهي، جو هر پل سکڻ جو جنون، فيس بڪ تي ڊگها بحث، شاعري جي مهاڳن، تنقيدي جائزن ۾ نت نوان ٽرم، ادبي لاڙا، ۽ تحريڪن جا مثال Quot ڪرڻ سندس علمي بصيرت جو چٽو مثال آهن. جيئن ڏاها، اديب، دانشور خاص طور تنقيد نگار تڪراري هوندا آهن، جڏهن ته تنقيد نگار تخليق کي Re-compose ڪندا آهن. تخليقن جي ائٽم مان ڪائناتون ٺاهي ڏيکارڻ جا جوهر ڏيکاريندا آهن. تنقيد نگاري سيڪنڊ پراسس ضرور آهي، پر اُهي تنقيد نگار ئي آهن، جن تخليقڪارن جي تخليقن جو مُلهه ڪَٿي اُنهن ۾ خطاب ورهايا آهن.
اڄ جيڪڏهن تخليقڪار ادب جا وهائو، قطب تارا آهن ته ڪي چنڊ ته ڪي سج، اُهي سڀ Title آخرڪار ڪنهن ڏنا آهن؟ انگريزي ادب ۾ چارلس ليمب کي The prince of essay جو خطاب جانسن ڏنو. حاصل مقصد ته تنقيد نگار جيڪڏهن ذاتيات، نيت جي کوٽ کان آجو ٿي نج تنقيدي اصولن تحت تخليق جو تجزيو ڪري ٿو ته تخليقڪار کي فخر هجڻ گهرجي.
خليق ٻگهيو پنهنجي خوبصورت نثر ۾ ڪيترن ئي ليکڪن کي اعزاز بخشيا آهن. جن ۾ منير سولنگي جي شاعري جي ڪتاب ’’منهنجو اوسيئڙو اڃا‘‘ مشتاق گبول جي ٻن ڪتابن ’’چوڙين جو پنڌ/ خوابن جا رنگ‘‘، جعفر جاني جي ڪتاب ’’ڳوڙها ڳاڙهو ويس‘‘، لڪشمڻ دُٻي جي ڪتاب ’’مون ۾ مان ناراض‘‘، علي زاهد جي ڪتاب ’’ناچڻي‘‘، سعيد سومرو جي ڪتاب ’’اڌ خيال جي خاڪ‘‘ ذوالفقار گاڏهي جي ٻن ڪتابن ’’مان اماس ۽ چنڊ‘‘ ۽ ’’هينئڙو ٻيڙي جان‘‘ تي تنقيدي مضمونن لکڻ کانسواءِ عبدالغفار تبسم، ايس نسيم ميمڻ، محبتي ملاح، نماڻو صديق مهيسر، مارو جماليءَ، انور ڪاڪا، امداد سولنگي، خادم بالادي، رضا لانگاهه، ساٿي محبوب زنگيجو، رحمت سومرو ۽ ٻين دوستن جي ڪتابن تي لکيل تنقيدي تجزيا هڪ اهم ادبي پورهيو آهي جيڪو خليق صاحب وڏي محنت ۽ ادبي تنقيدي جذبي هيٺ ڪيو آهي.
جڏهن ته ڪهاڻين جو حوالي سان قمر شهباز، محمد صديق منگيو جي ڪتاب ’’وجود جا عذاب‘‘ ۽ هوش ڀٽي جي ڪتاب ’’انگن جي راند‘‘، کان سواءِ هو ٻين ڪهاڻيڪار دوستن تي پڻ لکي پيو.
ادبي لڏي جي رُومانوي مهيني 02 ڊسمبر 1970 تي پنهنجي دؤر جي نامياري استاد عزيز الله ٻگهيو جي گهر ۾ پراڻي گچيري تعلقي موري ۾ جنم وٺندڙ خليق ٻگهيو پيشي جي لحاظ کان پيغمبري پيشي استاد سان منسلڪ آهي.
آفتاب اخبار جي ٻارن جي صفحي کان 1984ع ۾ لکڻ جي شروعات ڪندڙ خليق ٻگهيو جي پهرين ٻاراڻي ادب لاءِ ڪهاڻي آهي “ڪنهن تي ڏيان ڏوهه” ٻاراڻي ادب ۾ ڪافي عرصي تائين لکڻ کانپوءِ هن سنڌ جي تقريبن سموري اخبارن ۾ سماجي، سياسي، موضوعن تي ڪالم نگاري پڻ ڪئي آهي.
2006 کان ماهوار سوجهرو مان باقائده لکڻ جي شروعات ڪندڙ خليق ٻگهيو هن وقت نه رڳو هڪ بهترين ۽ مڃيل نقاد آهي ۽ هن جي تنقيد جو پنهنجو نج انداز ۽ پيٽرن آهي. سندس سنڌي ٻولي جو بهترين مطالعو آهي، انڪري هو ٻولي جا نقص، ترتيب، گرامر، فن ۽ فڪر بابت وضاحتون ڪندو رهندو آهي. خليق ڪڏهن به ذاتي مشهوري، پاڻ وڻائي، پاڻ پڏائي نه چاهي آهي.
ادبي لابين، ڌڙن، گروپن کان پري خليق ٻگهيو جنرل ادب ۽ تنقيد نگاري ۾ به ڊگها مقالا لکيا آهن جن ۾ “جماليات ۽ ڀٽائي”، “سنڌي ٻولي جو مستقبل، سنڌي ادب ۽ دنيا جون ادبي فني تحريرون،” روسي هيئت پسندي ۽ سنڌي ادب، شاهه عبدالطيف ڀٽائي وٽ ڪلاسڪيت جو تصور، دنيا جا عالمگير لاڙا ۽ شاهه لطيف، جديديت پُڄاڻان، مارڪسي ادبي تنقيد نگاري وغيره تي جرنل ڪلاچي، ماهوار سوجهرو، سارنگا، پرک، سڦلتا، نئين آس ۽ پيغام رسالي ۾ شايع ٿيا آهن جڏهن ته خليق صاحب پاڻ بهترين شاعر پڻ آهن.
ائسٿما جهڙي مرض کي منهن ڏيندڙ انهيلر تي هلندڙ خليق پنهنجي حصي جي آڪسيجن سنڌي ادب کي ارپي آهي ۽ هن مهل تائين ٻن ڪتابن هڪ مهاڳن جو ڪتاب، ٻيو تنقيدي مضمونن جو ڪتاب سهيڙي پبلشرن جي آسري ۾ ويٺل خليق ٻگهيو هڪ منفرد ۽ محنتي ڪردار آهي۔ مورو شهر کان سواءِ، ادبي ميڙن کان ڏُور خليق جي پنهنجي قلم گري ۽ ڪتاب پوشي جي دنيا آهي جتي هُــو پنهنجي وت وس آهر سنڌي ادب ۽ تنقيد نگاري وسيلي پنهنجي فلسفياڻي شاعري جي شرح لکندو آهي، ته ڪڏهن هُـو ڪو پنهنجو تنقيدي نظريو ڏيڻ لاءِ سوچيندو آهي. ماٺيڻي طبعيت جي مالڪ خليق ٻگهيو جي دوستن جو حلقو وسيع آهي ۽ اوتروئي سندس تنقيدي خيالن جي مخالفن جو. اُن جي باوجود مون هن وٽ سڀني لاءِ احترام محسوس ڪيو آهي. خليق ٻگهيو جي تنقيد جا انيڪ پاسا آهن، هن جي تنقيد نگاري جي اهم ڳالهه اها به آهي ته هُــو جڏهن به ڪنهن تي تجزيو ڪندو آهي، ته ان لاءِ گهربل تحقيق، محنت، دل جي سچائي، ايمانداري، سان ويهي انتهائي ذميواري سان ايستائين جو نوجوان ليکڪن جي پڻ وڏي اتساهه سان همت افزائي ڪندو آهي.
محمد دين راڄڙي
ڏهرڪي