انگن جي راند ۽ هوش محمد ڀَـٽي
’’انگن جي راند ۽ هوش محمد ڀَـٽي ‘‘
هوش محمد ڀَـٽيءَ جي ڪهاڻين جو مجموعو ’’انگن جي راند‘‘ پڙهي پورو ڪيو اٿم، اَٺاسي صُفحن تي مشتمل هِنَ ڪَهاڻي ڪتاب کي ’’سچائي اشاعت گهر دڙو‘‘ جي پاران شايع ڪيو ويو آهي. سترنهن ڪهاڻين تي مُحيط هن ننڍڙي ڪهاڻي مجموعي جو مُهاڳ ’’يوسف سنڌي‘‘ جي پاران لکيو ويو آهي، جڏهن ته بئڪ ٽائيٽل ’’اصغر گگو‘‘ جي پاران تحرير ڪيل آهن، خود ڪهاڻيڪار ’’هوش محمد ڀَـٽيءَ‘‘ پڻ پنهنجي پاران ٻه اکر لکيا آهن، جن ۾ هُن پنهنجي ڪهاڻي لکڻ واري ’’ارتقائي تخليقي سفر‘‘ تي رُوشني وِڌي آهي.
هوش محمد ڀَـٽي 2008_2009ع کان مُسلَسِل ڪَهاڻي لکندو پيو اَچي، سندس گهڻيون تڻيون ڪهاڻيون سنڌي ادبي سنگت شاخ باڊهه جي دستوري گڏجاڻين ۾ پڙهيل آهن، هوش محمد ڀَـٽي جو چَوڻُ آهي ته ڪَهاڻي سندس رئيل Expression آهن ۽ هُن پنهنجون ڪهاڻيون تصور جي زور تي ناهن لکيون، هُو لکي ٿو ته ’’ڪهاڻي منهنجو Passion آهي ۽ مان ڪهاڻي کي ڇڏي نٿو سگهان ۽ نه ئي وري ڪهاڻي مون کان پري وڃي سگهي ٿي.‘‘ يوسف سنڌي پڻ ڪتاب جي مهاڳ ۾ ساڳي ججمينٽ ورتي آهي. يوسف سنڌي لکي ٿو ته ’’ڪهاڻي لکڻ جي لاءِ مطالعي سان گڏ مشاهدو به ضروري آهي، ڪن حالتن ۾ مشاهدو، مطالعي کان به اهم ثابت ٿئي ٿو، هوش محمد ڀَـٽيءَ جون اڪثر ڪهاڻيون مشاهداتي آهن.‘‘ يوسف سنڌي ڪتاب جي مختلف ڪهاڻين جو تعارف پيش ڪيو آهي ۽ ڪِن ڪِهاڻيِن جي انت تي پڻ خوبصورت ڳالهيون ڪيون آهن، جيڪي ڳالهيون جديد دؤر جي ماحول لاءِ ڪارائتون آهن!
هوش محمد ڀَـٽيءَ جي هِنَ ڪَهاڻي ڪتاب جي پهرين ڪهاڻي “ڳولي ته ڏيکار” آهي. هي سادي_ پيرائيءَ ۾ هڪ خُوبصورت ڪهاڻي آهي، هن ڪِهاڻي مان ئي اُهو اندازو ٿئي ٿو ته ڪهاڻيڪار وٽ ڪَهاڻي لکڻ جو جُوهر آهي ۽ هُو ڪهاڻيءَ کي مختصر ڪري ڪنهن به ’’تخليقي احساس‘‘ کي ڪميونيڪيٽ ڪرڻ جو فن ڄاڻي ٿو، هُو مشڪل پسنديءَ جي برعڪس ڪهاڻي کي سادگيءَ جو حُسن بَخشي ٿو ۽ جڏهن ته مون ڪيترن ئي ڪهاڻيڪارن جي ڪهاڻين کي پڙهيو آهي ته اُنهن وٽ ڪهاڻين جي پلاٽن کي زبردستي ’’جنگ جو ميدان‘‘ بنائڻ جو رواج هوندو آهي، مصنوعي ۽ فيشني هيروازم جتي سنڌي سماج کي ناقابل تلافي نقصان پهچايو آهي، اُتي ڪهاڻيءَ جو فن به اُنهيءَ کان محفوظ بنجي نه سگهيو آهي، هوش محمد جي هن ڪهاڻي “ڳولي ته ڏيکار” ۾ جيتوڻيڪ جديد دؤر جي مسئلن جي اُپٽار آهي، پر ڪهاڻي جي ٽيڪنيڪ، ٻولي، اظهار۽ تاثر پنهنجي انفرادي سادگيءَ جي ڪري متاثر ڪرڻ کان سواءِ نٿو ڇڏي. ڪهاڻيءَ ۾ هڪ پروفيسر جو مرڪزي ڪردار آهي، جيڪو شادي شده آهي، پر جديد دؤر جي اليڪٽرانڪ ۽ مصنوعي سرمايادارنه ترقيءَ جي اثر هيٺ رهي ڪري هڪ نئين ’’پيار افئير‘‘ جو متلاشي آهي، کيس صائمه جي نالي سان ڪنهن نمبر تان ميسيج اچن ٿا ۽ هُو هوائن ۾ اُڏامڻ لڳي ٿو، اُن نمبر تي هو پنهنجا پئسا وڃائي ٿو ۽ ڪيترائي اسڪريچ ڪارڊ هُن ڏانهن موڪلي ٿو. ’’مسڊ ڪالڊ‘‘ کان شروع ٿيندڙ هن سفر ۾ نيٺ اُن صائمه سان ملڻ چاهي ٿو، آخر ۾ پروفيسر کي خبر پوي ٿي ته کيس بيوقوف بنايو ويو ۽ اُها ڪا صائمه نالي ڪابه ڇوڪري ڪانه هئي، پر ڪو مرد هو! هن ڪهاڻيءَ جو پلاٽ جديد دؤر جي عڪاسي ڪري ٿو، موبائيل فون اچڻ کان پوءِ سنڌي سماج ڪيترن ئي نون فڪري زاوين جو ديدار ڪيو آهي، ڪِٿي موبائيل جي ڪري ڪارو ڪاري ڪيس پئي جنم وٺندا رهيا آهن ته ڪِٿي وري نوجوان محبت جي ڪامپليڪس ۾ پنهنجي جيون، تعليم، وقت ۽ پئسي جو زيان ڪندا پئي رهيا آهن، جاگيرداريءَ ۽ سرمايادارنه سماج جي وچ واري شڪل هن قسم جا نقصان ڏيندي آهي، اُهو دراصل قومي شعور جو هڪ ارتقائي سفر آهي ته جديد ايجادن کي پٺتي پيل سماج فائدي کان وڌيڪ نقصان ڏانهن راغب پئي ڪندا آهن، جيستائين اُهي ايجادون پُراڻيون ٿين ۽ سماجي شعور ۾ ڪا پختگي اچي، تيستائين سماجي سطحن تي اهڙيون ڪهاڻيون روز بروز جنم وٺنديون ئي رهن ٿيون، ڪهاڻيڪار وڏي مهارت سان جديد دؤر جي نيو سينسبلٽي/جديد ادراڪ کي ڇُهيو آهي، جيتوڻيڪ هن ڪهاڻيءَ جو عنوان غيرامڪاني آهي، پر ڪهاڻيءَ ۾ پڙهندڙ کي هڪ تجسس نظر اچي ٿو ته نيٺ ڇا ٿيندو!؟ ايئنءَ اليڪٽرانڪ ترقيءَ جي اُؤسر ۾ پنهنجي سنڌي سماج ۾ ڪيترائي نوجوان پيار جي ڪامپليڪس جو شڪار آهن، پر نيٺ انجام رسوائي، بدنامي، ڪرب ۽ تذليل تائين پُهچيو وڃي، هوش ڀَـٽيءَ جي هيءَ ڪهاڻي ڄڻ جديد سنڌي سماج جي هڪ نبضَ شناسي آهي.
هوش محمد ڀَـٽيءَ جي هڪ ٻي ڪهاڻي بعنوان ’’ڌرتي تنهنجي سينڌ ميري نه ٿئي!‘‘ به سنڌي سماج ۾ پيدا ٿيندڙ رجعتي سوچ جي خلاف ترقي پسند ۽ روشن خيال فڪر جي آئينه دار آهي، جيتوڻيڪ ڪهاڻي جو عنوان مزو نٿو ڪري، ڇو ته ڪهاڻيءَ جو عنوان مضمون ٽائيپ به نه هجڻ گهرجي ۽ نه وري ڪنهن ڪهاڻي جو عنوان سماجي تبليغ جو حصو ٿيڻ کپي، ڪهاڻي جو عنوان مختصر ۽ وزندار هجي، ۽ اُن جو تعلق ڪهاڻيءَ جي ڪلائيمڪس سان وابسته هُجڻ گهرجي، هن ڪهاڻيءَ جو عنوان انت سان وابسته ضرور آهي، پر اُهو عنوان ادبي عنوان جي بجاءِ سماجي نصيحت جي ابلاغ جو نمونو بنجي ويو آهي، ڪهاڻيءَ جو عنوان تبديل هئڻ گهرجي ها، ڪهاڻيءَ ۾ فڪري سطح تي فرقيواريت جي موضوع کي مرڪز بنايو ويو آهي، پر منهنجي خيال ۾ ته پلاٽن وغيره تي قبضا ظاهري طرح ڪيترائي روپ ڌارين ٿا، پر بنيادي طرح اُهي مسئلا سماج جي مُعاش جي بَدي آهن، اُنهن جي واقعن جي پٺيان اصل ۾ دؤر جي بدحواسي آهي، جيڪا بدحواسي پئسي ۽ دولت جي وڌيڪ حصول واري ڊوڙ ۾ ڏسي سگهجي ٿي، اُها غلط معاشي ورهاست ۽ طبقاتي سماج جو انعام آهي، جنهن تحت انسانن/ماڻهن جي وچ ۾ غلط فهميون ۽ حرصَ پيدا ٿين ٿا، بحرحال ڪهاڻيءَ جو پلاٽ سنڌي سماج جي عَڪاسي ڪري ٿو، هن ڪهاڻيءَ ۾ ڪِٿي ليکڪ خود بيانه انداز جو سهارو ورتو آهي اُهو خود بيانه اظهار وارو طريقو مضمون نويسيءَ ۾ هئڻ گهرجي، ڪهاڻي ۾ بلڪل نه هئڻ کپي، ڇو ته ڪهاڻي پاڻ ئي پنهنجو تخليقي سفر ڪري، خود ڪهاڻيڪار جي ڪهاڻي جي وچ ۾ مداخلت نه هئڻ گهرجي!
’’آسمان ٻه اڌ‘‘ هوش جي هڪ اِهڙي ڪهاڻي آهي، جيڪا هڪ مختلف نوعيت جي اُن ڪري آهي، جو هي ڪهاڻيءَ هڪ ٿاڻي جي صوبيدار جي پيار ڪهاڻي آهي، اڪثر ڪري ڪهاڻيون جڏهن عشق سان وابسته پڙهبيون آهن ته اُهي ڪِن نرمل تصور بخشيندڙ ڪردار سان وابسته هونديون آهن، بحر صورت پنج آڱريون برابر نه آهن، هر ماڻهوءَ کي محبت جو حق آهي، پوءِ هُو ڪِٿي جو به هجي، هيءَ ڪهاڻي پنهنجي منفرد نوع ۾ هڪ صوبيدار جي ڪردار جي زباني آهي، هُو ٻين ماڻهن جيان پنهنجي محبت جو تخيل جوڙي ٿو، پر آخر ۾ سندس محبت وارو ڪردار فحاشت جي ڪيس ۾ ٻئي مرد سان ظاهر ٿئي ٿو، اُهو ڏِسي هن جي رُومانوي ڪهاڻيءَ جو تخيل اَڌو اَڌ ٿي وڃي ٿو. ڪهاڻيءَ جي اظهار ۾ جاذب نظري به آهي ته سحر به آهي، ائينءَ ڪهاڻيڪار ٻين ڪهاڻين جيان پنهنجيءَ هن ڪهاڻيءَ ’’اڌ آسمان‘‘ ۾ خوبصورت ڪلائميڪس جُوڙي متاثر ڪري ٿو! ڪهاڻي جي ويرائٽي هي آهي ته هي ڪهاڻي ’’هڪ ياد واري ساهي‘‘ تي منحصر آهي، هوش محمد ڀَـٽيءَ جون ڪي ڪهاڻيون پنهنجي سِٽَاءَ توڙي بيهڪ ۾ انتهائي مختصر ڪهاڻيون آهن، جيئن سندس يارنهن سِٽي هڪ ڪهاڻي آهي ’’ڇا ٿو ڪري؟‘‘ هن ڪهاڻيءَ ۾ هُو هڪ جديد دؤر جي فرد جي بيزاريءَ جو عالم عڪس بند ڪري ٿو، ڪهاڻيءَ جو ڪلائميڪس جيتوڻيڪ مبهم آهي، پر ڪهاڻيءَ جو اثر مجموعي طرح هن بدحواسيءَ واري دؤر ڏانهن ڌيان ڇِڪائي ٿو، چوڏنهن، پندرنهن سِٽن جي ٻي هڪ سندس مختصر ڪهاڻي بعنوان ’’غلط انگ‘‘ آهي، جنهن ۾ پڻ موبائيل تي رانگ نمبر لڳڻ جي ڪري سماج اندر فردن جي بُـوکلائپ کي پڌرو ڪيو ويو آهي ۽ ساڳئي وقت هن مختصر ترين ڪهاڻيءَ ۾ جديد صنعتي سماج واري اُؤسر ۾ سماجي قدرن جي زوال ۽ سماجي رشتن جي وڃائجڻ واري عڪس بندي خوبصورتيءَ سان ڪئي وئي آهي، هوش جي ائينءَ ٻي هڪ ڪهاڻي ’’اثر‘‘ آهي، هن ڪهاڻي جو اصلاحي پهلو هيءَ آهي ته هن ڪهاڻيءَ ۾ ڏيکاريو ويو آهي ته دهشت ۽ تشدد وارا سنڌي ڊراما ڪيئن نه ٻارن کي متاثر ڪن ٿا؟ جو ٻارَ جڏهن ميلي تي وڃن ٿا، تڏهن به سندن پسند جا رانديڪا پستولَ، ڪلاشنڪوف ۽ چاقو هُجن ٿا، ڪهاڻيءَ ۾ لڪل پيغام هيءَ آهي ته تشدد وارا ڊراما سنڌي سماج تي مَــنفي اثر وجهي رهيا آهن.
’’وڏو شهر‘‘ هيءَ ڪهاڻي دراصل ڪهاڻي ـــــ پڻي کان محروم آهي ۽ ڪهاڻي پنهنجي سٽاءُ ۾ هڪ خبرنامون لڳي ٿي، ڪهاڻي ’’توبهه‘‘ به ڪهاڻي نه پر اَڪهاڻي آهي، گاڏيءَ ۾ ويٺل هڪ عورت جو آواز خوبصورت آهي، پر هوءَ جڏهن گاڏيءَ ۾ مان لهي اڳتي وڌي ٿي ته ڪهاڻيڪار کي خبر پوي ٿي ته هوءَ نابين آهي. ائينءَ ڪهاڻيءَ ۾ هڪ ڌوڪي جو احساس آهي ۽ بس! ساڳئي طرح هوش محمد جي ڪهاڻي ’’اڙي موت ميار‘‘ به ڪهاڻي گهٽ هڪ دوست جي مرتئي تي اوچتو لکيل ’’تاثر‘‘ وڌيڪ لڳي ٿي، هن ڪهاڻيءَ ۾ گهڻو ڪجهه واضح ڪرڻ جي ضرورت هئي، هڪ نوجوان جي اوچتي وفات جي طبعي محرڪن کي واضح ڪرڻ گهرجي ها!
’’ڪامريڊ‘‘ هوش محمد ڀَـٽيءَ جي هڪ خوبصورت ۽ معنيٰ خيز ڪهاڻي آهي، هن ڪهاڻيءَ جي جيتري ابتدا فنڪارانه اظهار جي حامل آهي، اُوتري ئي پُڄاڻي به آرٽسٽڪ آهي، هونئن ته ڪهاڻيءَ جا فني سطحن تي ٽي اهم حصا هوندا آهن، ابتدا_وچ_ پُڄاڻي، ايگرايلن پو جي ايجاد ڪيل هيءَ مختصر ڪهاڻي پنهنجي ارتقا جا ڪافي تخليقي سفر ڪاٽي چُڪي آهي، پهرين جنگ عظيم کان پوءِ جي ڪهاڻي تواريخ جو جڏهن اڀياس ڪجي ٿو، تڏهن واضح طرح خبر پوي ٿي ته ناول توڙي ڪهاڻيءَ کي جديديت جي تجربي هيٺ آڻي، اُنهن کي پلاٽ ليس بڻايو ويو ۽ ڪهاڻيءَ جي پُڄاڻيءَ کان به انڪار ڪيو ويو. ورجينا وولف ۽ جيمس جوائس جون تحريرون پلاٽ ليس ۽ ڪلائميڪس ليس هيون ۽ ڪهاڻيءَ جي فن ۾ نئين فني تجربي جو آغاز ٿيو، سنڌيءَ ۾ پڻ اُنهيءَ قسم جون ڪهاڻيون منهنجي نظر مان گذريون آهن، جيڪي پلاٽ ليس آهن ۽ ڪي ڪهاڻيون ڪلائميڪس ليس آهن، ڪهاڻي جي فن ۾ اُنهي نواڻ جو بنيادي مقصد اُهو هو ته ڪهاڻي جي پُڄاڻيءَ جو فيصلو پڙهندڙ تي ڇڏي ڏجي، جيئن پڙهندڙ مٿان ڪهاڻي جي نتيجي جو فيصلو مَڙهي نه سگهجي، پر سنڌي ريڊر هن قسم جي ڪهاڻين تي ڪو بهتر ريسپانس نه ڏنو، جنهن جي ڪري سنڌي ڪهاڻيڪار ابتدا_ وچ_پُڄاڻي واري فني تاڃي ـــ پيٽي ڏانهن واپس وَريا. هوش محمد ڀَـٽيءَ جون ڪهاڻيون به گهڻيون تڻيون ابتدا_ وچ_ پڄاڻي واري فني تاڃي ـــ پيٽي تي اُڻيل آهن ۽ ڪي چند آڱرين تي ڳڻڻ جيتريون ڪهاڻيون بنا پڄاڻيءَ تي آهن، ’’ڪامريڊ‘‘ ڪهاڻيءَ کي به هن ابتدا_ وچ _ پڄاڻي واري ڪسوٽيءَ تي سرجيو آهي. هن ڪهاڻيءَ ۾ هوش محمد ڀَـٽي پنهنجي ڀرپور آرٽسٽڪ اظهار سان سامهون اچي ٿو، ڪردارن جي کڻت هن وٽ فنڪارانه آهي، هُو اهڙيءَ طرح هِن ڪهاڻيءَ جي ڪردارن سان ملائيندو ٿو وڃي، جو پڙهندڙ کي خبر ئي نٿي پوي ته هُو ڪو ڪهاڻي پڙهي رهيو آهي، پر اُن جي اُبـتـــڙ اِئين لڳي ٿو ته ڄڻ سڀُ ڪجهه پڙهندڙ جي سامهون ٿي رهيو آهي، ڪهاڻي “ڪامريڊ” به هڪ اِهڙي سنڌي نوجوان جي ڪهاڻي آهي، جيڪو نوجوان آهي ۽ ڌرتيءَ جي آجپي جهڙا جاڳرتا جا خواب اُڻي ٿو ۽ اُنهيءَ سان گڏ هُو جيون جي سڦلتا لاءِ به هٿَ پيَر هَڻي ٿو، پر هُـو بي روزگار آهي، ڪامريڊ هئڻ جون سڀ خاصيتون هُن جي ڪردار ۾ آهن، هُو پاڻ کي تڪليف ڏئي به انڌن، بيمارن ۽ ڪمزورن جي مدد ڪري ٿو. ماڻهن کي تعليم لاءِ اُتساهي ٿو، هر وقت هن جي هٿ ۾ ڪو نه ڪو تعليمي يا ادبي ڪتاب هُجي ٿو، پر غربت جي تڪليف سندس هر منزل جي آڏو رڪاوٽ بنجي وڃي ٿي، هُو بي_اي جي داخلا لاءِ دوست کان اُڌارا پئسا وٺي ٿو ۽ ڪئين سال وري ڪٿي نظر نٿو اچي، وري جڏهن اُنهيءَ دوست کي ڏِسي ٿو، ته هُو کَٽون واڻي رهيو آهي، ڇاڪاڻ ته هُو سرڪاري نوڪري ڪڏهن به حاصل نه ڪري سگهيو هو. ڪامريڊي ته هُن کان وِسري وڃي ٿي، پر هاڻي هُــو زندگيءَ جي گاڏي گِهلڻ جهڙو نٿو رهي، آخر ۾ ڳوٺ ۾ هن جي حالت اِهڙي ٿي وڃي ٿي، جو هُن جا وار به مٽيءَ ۾ ڀَــڀُوت آهن ته وري کيس جيڪا گوڏ پاتل آهي سا به گوڏن کان مٿي آهي، ائينءَ ڪامريڊ جا آدرش ۽ خواب خاڪ ۾ مِلي وڃن ٿا، اُهو ڪامريڊ جيڪو ٻين جي زندگي ٺاهڻ لاءِ سرگردان هوندو هو، سو غربت ۽ بيروزگاريءَ جي ڪري پنهنجي ئي تباهه ٿيل زندگيءَ جو تماشو ڏِسي ٿو، ڪهاڻيءَ ۾ بک، بدحالي ۽ بيروزگاريءَ وارن سنڌي سماج جي، ٻرندڙ مسئلن کي نهايت فني نزاڪت سان کنيو ويو آهي، اُها اُنهيءَ هڪ ڪامريڊ جي ڪهاڻي نه آهي، پر مجموعي طرح اڄ به سنڌي سماج جي ٽرئجڊي آهي ته هتي هر ٻيو ٽيون نوجوان غربت، بک، بدحاليءَ خصوصي طرح بيروزگاريءَ جي ڪري اڄ به ڊسٽرب آهي، پريشان آهي ۽ پنهنجي آدرشي توڙي رُومانوي خوابن جو پورائو نٿو ڪري سگهي. ڪهاڻيڪار هِن ڪهاڻيءَ ۾ دراصل نئين نوجوان نسل جي مستقبل جي سوال کي اَحسن طريقي سان اُڀاريو آهي. خبر ناهي، هِن سنڌي سماج تان بيروزگاريءَ جهڙو موت جهڙو عذاب ٽرندو به الائي نه!؟
’’خالي_پڻو‘‘ هوش جي هڪ اِهڙي ڪهاڻي آهي، جنهن ۾ ٻن پريمين جي پريم ڪهاڻي آهي_ گُلان ۽ گُلڻ. اُهي ٻه رُومانوي ڪردار آهن، جيڪي اَپوزٽ ڳوٺن ۾ رهن ٿا، پر وڏيرو سانول پنهنجي ڳوٺن ۾ زميني تڪرار تان ٻنهي ڳوٺن جي وچ ۾ خونريز دشمنيءَ وارو ماحول پيدا ڪري وٺي ٿو، جنهن جي ڪري ٻن پريم روڳين جو ملڻ به محال ٿي وڃي ٿو، پر هُو ٻئي پنهنجي پريم ڪهاڻيءَ واري سفر تان تِر به هٽڻ لاءِ تيار نه آهن، اُنهيءَ هُــڏ ـــ ٻُــڏ ۾ گُلان هڪ رات آڌيءُ جو گلڻ جي ڳوٺ وڃي ٿي، پر گلڻ جا گهر وارا کيس ڏِائڻ سمجهي ماري ڇڏين ٿا، گلڻ گلان جو مُنهن ڏسي، پوءِ سڃاڻڻ کان انڪار ڪري ڇڏي ٿو. ائينءَ هي درد ڀري رُومانوي ڪهاڻي پنهنجيءَ پُڄاڻيءَ تي پهچي ٿي. هن ڪهاڻيءَ جي درد جو سحر خود منهنجي دل تي اَڻ ــ مِٽ اثر ڇڏي ويو آهي، هوش جي هيءَ ڪهاڻي به اڄوڪي سنڌي سماج جي هُوبهو عڪس بندي ڪندڙ آهي، ڪهاڻيءَ جو عنوان ’’خالي_پڻو‘‘ به ڪلائميڪس سان زبردست ٺهڪندڙ آهي، پر ڏائڻ جو تصور جديد دؤر ۾ مصنوعي ٿو لڳي، ڇو ته ڏائڻ جو تصور انتهائي قديم دؤر جو تصور آهي، جڏهن ته هن جديد دؤر ۾ ڪنهن عورت کي ڳوٺ وارا ڏائڻ سمجهي ماري وجهن، اُهو ناممڪن ٿو لڳي، هن ڪهاڻيءَ ۾ ڪهاڻيڪار ڏائڻ وارو تصور ڏئي ڪهاڻي جي پُڄاڻي کي دقيانوسي ۽ مصنوعي بڻائي ڇڏيو آهي، جڏهن ته عنوان ’’خالي پڻو‘‘ اُنهي ڪري مطابقت ۾ آهي، ڇاڪاڻ ته ٻه پريمي پيار کان خالي ئي رهجي وڃن ٿا، رئيل مشاهدي تي لکيل صرف اهڙين ڪهاڻين کي بلڪل مڃي سگهجي ٿو، جن جون پُڄاڻيون دؤر جديد سان هم آهنگ هجن!
’’الله ڏاهي مَ ٿيان‘‘ هوشَ جي اِهڙي ڪهاڻي آهي، جيڪا سنڌي سماج جي اندر بدامنيءَ جي راڪاس تي سرجيل آهي، هِن ڪهاڻيءَ ۾ ڏيکاريو ويو آهي ته ڪيئنءَ نه اڄ به سنڌ بدامنيءَ جي ور چڙهيل آهي، جتي غريب ماڻهو جو ساهه مُٺُ ۾ رَهي ٿو! ڪهڙي طرح به روز ڦُــرون، چوريون، اغوا جا ڪيس وڌي رهيا آهن، ۽ پوري سنڌي سماج ۾ خوف جي اِهڙي نفسياتي حالت غريب ملازمن جي شعور ۾ به اذيت پيدا ڪري رهي آهي!!؟ ڪهاڻيڪار سنڌي سماج جي اُنهيءَ مجموعي سماجي حالت جي حقيقت پسندانه عڪس ـــ بندي ڪئي آهي، ڪهاڻيءَ ۾ ڏيکاريو وڃي ٿو ته بدامنيءَ جي ڪري سنڌي سماج مان ماڻهن جو ذهني سڪون ختم ٿي ويو آهي، روز لُوٽ مار آهي ۽ غريب ويچارا وڃن ته ڪاڏي وڃن!!؟ غريب اهڙي سماج ۾ ڪيئنءَ سروائيووِ ڪري؟ ڪهاڻيءَ ۾ هڪ غريب ريلوي ملازم سان ٿيندڙ اذيت ناڪ نفسياتي ۽ معاشي ڦرلٽ کي چِٽيو ويو آهي، جيڪو پنهنجي نوڪريءَ جو پابند آهي، پر ريلوي جنڪشن جي ڀرسان ٿيندڙ هر رات چوري ۽ ڦرلٽ جا واقعا کيس سخت ذهني/نفسياتي اذيت ۽ خوف ۾ مبتلا ڪن ٿا ۽ هڪ وڏي ليڊر جي مارجي وڃڻ جي ڪري ڪيئنءَ نه شهر جون حالتون وَسَ مان نڪري وڃن ٿيون؟ آخر ۾ اُهو ريلوي ملازم هڪ دوست جي ماءُ جي آپريشن لاءِ اُن دوست سان گڏجي هڪ سيٺ کان اُڌارا پئسا وٺڻ وڃي ٿو، جيڪي پئسا سيٺ به کين وياج تي ڏِئي ٿو، ٻئي دوست جڏهن پئسا کڻي موٽن ٿا ته بچاءُ بند جي ڪَپرُ تي ڦورو رهزن کين ماري پئسا لُٽي هليا وڃن ٿا، اُها صورتحال جيڪا ڪهاڻيڪار عڪس بند ڪئي آهي، سماجي حقيقت نگاري آهي. اڄ به سنڌ جون حالتون اُهي ئي بدامنيءَ واريون آهن! هوش ڀَـٽيءَ جي هيءَ به هڪ بهترين ڪهاڻي آهي، جنهن ۾ هُن سنڌي سماج جي دُکتي رَڳ تي هڪ مسيحا جيان هٿ رکيو آهي!
هوش محمد جي ڪهاڻي بعنوان ’’لاوارثي‘‘ به سنڌي سماج جي رُوح ۾ پيهي ويندڙ ڪهاڻي آهي، ڪهاڻي ۾ پاٺا ميڙي گذر سفر ڪندڙ ٻه زال مڙس ڏيکاريا ويا آهن، جيڪي سڄو ڏينهن پاٺا ميڙي ويهه ٽيهه رپيا ڪمائين ٿا ۽ پيٽ جي باهه وِسائين ٿا، کين رهڻ لاءِ به گهرُ ڪونهي، ٻئي زال مڙس انگريزي ٻٻرن جي جِهرمٽ ۾ پٿرن، ڀڳل ٽٽل سِرُن ۽ ٽُــوٽن کي گڏ ڪري، بنا ڪنهن اوساريءَ جي ائين رکي گهر جون ڀتيون ٺاهين ٿا، ۽ شهر جي گهٽين مان اُڇلايل قالين، پلاسٽڪ ۽ تڏن جي ٽُڪرن سان اُن گهر جي ڇِتِ ڍڪين ٿا، ڪڏهن ته ميڙيل پاٺا هڪ پاچڪي جيترا به نٿا ٿين، ڪڏهن ته وري ڪٻاڙي وارو کين هڪ پاچڪي جا ڏهه رپيا به نٿو ڏئي، جنهن جي ڪري فاقا ڪاٽين ٿا، عورت جڏهن اُميد سان ٿئي ٿي ته هوءَ هلڻ کان هلاڪ ٿي وڃي ٿي ۽ پوءِ گهر ۾ رهي ٿي، جڏهن ته هن جو وَرُ اڪيلي سر پاٺا ميڙي ٿو، هڪ ڏينهن کيس روڊ تي ڪنهن ڪار واري امير جي ڪارُ جو ڌَڪُ لڳي ٿو، اُهو امير هن پاٺا ميڙيندڙ فقير کي سؤ رپيا ڏئي ٿو ۽ کيس پنهنجي ائڊريس ڏيندي چَوي ٿو ته ضرورت پئي ته مون سان رابطو ڪجانءَ مان تنهنجي مالي/معاشي مدد ڪندس. هُو خواب سجائيندو پنهنجيءَ ڪچي بستيءَ ۾ پنهنجي گهر واريءَ ڏانهن واپس وَري ٿو ته اُن وقت پوليس ۽ انتظاميه بستي تي لَٺ بازي ڪري رهي هئي ۽ هن جي گهر واري ڪِٿي بيهوش پئي هئي، هُو جلدي ان کي اُتان اُٿارڻ جي ڪوشش ڪري ٿو ته پوليس جون لٺيون ٻنهي جي مٿان وَسي وڃن ٿيون پوءِ رڳو بلڊوزرن جي تيز انجڻ جا گڙگاٽ، هنياءُ ڏاريندڙ آواز... رڙيون، ڪيهون... باهيون... لٺيون... رت... لاش... ۽ بيوسي نظر اچي ٿي!
هن ڪهاڻيءَ جو انجام خود پڙهندڙن تي ڇڏيل آهي يا پڄاڻي/ ڪلائميڪس کي اَڌ ۾ ڇڏي، فيصلو پڙهندڙ تي ڇڏيل آهي، هن ڪهاڻيءَ ۾ زبردست نموني سان بُک ۽ بدحاليءَ جون ڪيفيتون عڪس بند ڪيون ويون آهن، جو پڙهندڙ ئي خود رُوئي پوي ٿو، هي ڪردار به اسان جي سماج جا جيئرا جاڳندا ڪردار آهن، جن کي اسين پنهنجي ئي سنڌ جي شهرن ۾ ڏسي سگهون ٿا، هي ڪردار جيڪي غربت جي لڪير کان به انتهائي هيٺ ڪِريل زندگي گذارين ٿا، تن جو درمان ته اڄ تائين نه سرڪار ڪيو آهي نه وري ڪو سماجي ادارو اِهڙن ويچارن غريب ماڻهن جي ڪا جوڳي مدد ڪري سگهيو آهي، هيءَ به هڪ مشاهداتي ڪهاڻي آهي، ڪسمپرسي، بيوسي، لاچاري، محرومي، غربت، بدحاليءَ جي اِهڙين اذيت ناڪ حالتن ۽ ڪيفيتن ۾ خود زندگي ڇا آهي؟ ۽ اُنهيءَ سوال جو جواب هي ڪهاڻي ڏئي ٿي، جن سماجن ۾ فردن سان اهڙي لاوارثي هجي، اُهي سماج فرد کي ڇا ٿا ڏئي سگهن!!؟ جتي انسان جي قيمت جانور جيتري به نه هجي، جتي زندگي قيامت جهڙي هجي ۽ موتُ سَستو هجي، اُنهن سماجن جو ايڪهين صديءَ ۾ آئيندو ڀيانڪ آهي ۽ هتي ڪا به مسيحائي آسن سان هم رَبط نٿي ٿئي، ڪهاڻيڪار پنهنجي اندر واريءَ شعوري اک سان اُنهن سماجي مسئلن ڏانهن نهايت فنڪارانه ۽ آرٽسٽڪ ائپروچ ڏيکاري آهي. اُهوئي ادب جو سماجي ڪارج آهي، اهوئي سنڌي اديب جي لکڻ جو بنيادي محرڪ آهي، پر خبر ناهي صدين کان ڄور جيان رَتُ پيئـندڙ مسئلن بک، بدحالي، بيروزگاري، ڪرپشن، بدامني ۽ جهالت مان سنڌي سماج کي ڪڏهن ڇوٽڪارو ملندو؟ جڏهن ته سنڌي ادب ته پنهنجي سماجي ڪارج/بنيادي محرڪ جي منصب تان تر جيترو به نه هَٽيو آهي، پر ادب مان فائدو به دنيا ۾ تمام ٿورن سماجن ورتو آهي ۽ اسان به اُنهن بدنصيب ماڻهن مان آهيون، جيڪي ادب کي سماجي منصب نه پر فيشن ۽ شوبزنس جي دنيا سمجهون ٿا ۽ ادب جي سماج واري افادي پهلوءَ کان اڃا تائين غافل آهيون!؟
’’انگن جي راند‘‘ هِن ڪتاب جي ٽائيٽل ڪهاڻي آهي، هن ڪهاڻيءَ جي منظرنگاريءَ کان هر پڙهندڙ متاثر ٿي سگهي ٿو، ڪهاڻيءَ جو موضوع رُومانوي آهي، هيءَ رُومانوي ڪهاڻي موبائيل تي شروع ٿئي ٿي، ۽هن ڪهاڻيءَ ۾ نوجوانن جي پيار بابت ’’جديد دؤر جي محروميءَ واري ڪامپليڪس‘‘ کي ڪهاڻيءَ ۾ خوبصورتيءَ سان چِـٽيو ويو آهي، هڪ نوجوان رات جو غلط انگ ڊائيل ڪري ٿو ته شايد کيس موبائيل تي عورت ڳالهائڻ لاءِ ملي وڃي. کيس بار بار مردن جا آواز اچن ٿا، پر نيٺ آخر عورت جو آواز ملي وڃي ٿو، هُو خيالن ئي خيالن ۾ پيار جا خواب سجائي ٿو، پر جڏهن اُنهيءَ عورت سان ملي ٿو تڏهن کيس خبر پئي ٿي ته هوءَ اک کان ڪاڻي آهي، پوءِ هيءَ (نجم) موبائيل تي اُنهيءَ عورت (ثنا) ڏانهن ايس ايم ايس ڪري پوءِ پنهنجو نمبر آف ڪري ڇڏي ٿو، ثنا اُهو مسيج موبائيل تي پڙهي ٿي، جنهن ۾ لکيل آهي ته ’’اڄ کان پوءِ منهنجو توسان ڪو واسطو نه آهي ۽ مان هڪ ڪاڻي عورت کي پنهنجي محبت نٿو بنائي سگهان.‘‘ پوءِ ثنا اوڇنگارون ڏئي رُوئڻ لڳي ٿي ۽ نجم جو موبائيل هميشه لاءِ پاور آف مِلي ٿو!
هيءَ ڪهاڻي جديد دؤر جي هڪ اهڙي ٽرئجڊي بيان ڪري ٿي، جنهن جو شڪار اڪثر ڪري نوجوان ٿين ٿا، ڪهاڻيڪار هن ڪهاڻيءَ وسيلي سماجي سطحن تي اهڙن ’’موبائيل پيار‘‘ جي ناڪام تجربي کي عيان ڪيو آهي، جيئنءَ اُنهيءَ ڪهاڻيءَ مان سماجي ڪارج ۾ سماجي اصلاح وارو پهلو پنهنجي الڳ ماهيت ۽ افاديت سان چِــٽو ٿي بيهي. پر هيءَ ڪهاڻي فني ڪوتاهيءَ جو به شڪار آهي، ڇاڪاڻ ته ڪهاڻيءَ کي جيڪڏهن First Person Pronoun ضمير متڪلم ۾ شروع ڪبو آهي ته پوءِ ڪهاڻيءَ جي آخر تائين اُن کي ضمير متڪلم First Person Pronoun ۾ ئي رکبو آهي، پر جيڪڏهن ڪهاڻي کي ضمير غائب Third Person Pronoun ۾ شروع ڪبو آهي ته پوءِ پُڄاڻي تائين ضمير غائب سان ئي پيش ڪبو آهي، پر هن ڪهاڻيءَ “انگن جي راند” ۾ اُهي فني غلطيون آهن، ڪهاڻيڪار ضمير متڪلم ۾ ڳالهه/ڪهاڻي رکندي اوچتو ئي اوچتو ضمير غائب ۾ ڪهاڻيءَ کي پيش ڪرڻ لڳي ٿو، ائين ’’کٿابي‘‘ ڪهاڻي ۾ به فني غلطي آهي ته ان ۾ ڪردارن جي ڊائيلاگن کي ’’ڪالم نما گفتگو واري اسلوب‘‘ ۾ رکيو ويو آهي!
مجموعي طرح هوش محمد ڀَـٽي جون ڪهاڻيون سنڌي سماج جي اندر نه صرف برپا ٿيندڙ بُک، بَدحالي، غُربت ۽ بيروزگاريءَ جي عڪاسي ڪن ٿيون، پر بي جوڙ پريم ڪامپليڪس جي به نشاندهي ڪن ٿيون، هوش محمد ڀَـٽيءَ جون ڪهاڻيون توڙي جو روايتي موضوعن کي ڇُهن ٿيون، پر اُنهيءَ ۾ ڪو به شڪ ناهي ته هن وٽ فڪشن تحرير ڪرڻ واري تخليقي جهت ۽ صلاحيت آهي، توڙي جو هن وٽ ڪهاڻين ۾ ڪي فني ڪُوتاهيون ٿين ٿيون، پر فِڪري سَطح تي هُن جي ڪهاڻين ۾ هڪ ٽيسٽ ضرور موجود آهي، هوش محمد جي ڪِي ڪهاڻيون اَڪهاڻيون آهن، پر سندس گهڻيون ڪهاڻيون ابتدا، وچ ۽ پڄاڻي سان رچيل ڀرپور ڪهاڻيون آهن، هوش محمد ڀَـٽيءَ کي هاڻي ڪهاڻين جو نئون مجموعو آڻڻ گهرجي، جنهن ۾ کيس غير رَوايتي موضوعن، غير رَوايتي پلاٽن ۽ غير روايتي پُڄاڻين واريون ڪهاڻيون لِــکڻ گهرجن ۽ جديديت کان پوسٽ جديديت وارن موضوعن کي پڻ اَپنائڻ گهرجي!