پوسٽ ماڊرن ازم ڏانهن تنقيدي نگاهه!
اُنهيءَ سموري لقاءَ ۾ پوسٽ ماڊرنزم بابت جيڪي ڪجهه لکيو ويو آهي، سو نه وري سنڌي ادب جي نقادن جي تخليقي اِرتقا جو نتيجو آهي ۽ نه وري پوسٽ ماڊرنزم جي موضوع تي تخليقي، تنقيد جي انداز ۾ لکيو ويو آهي، پوسٽ ماڊرنزم وارو بحث سنڌي ٻوليءَ ۾ جيترو به آيو آهي، سو محض ڄاڻ يا انفارميٽوِ نوعيت وارو آهي يا ڪنهن حد تائين ترجمي جي نوعيت يا ڪيفياتي مقدار جي روپ ۾ آهي، جنهن جي ڪري سنڌي ٻوليءَ ۾ نه پوسٽ ماڊرنزم تي ڪا تنقيد ڪئي وڃي ٿي ۽ نه ئي اُنهيءَ ۾ اضافو ڪيو ٿو وڃي.
هڪ ترجمي نگار کي جهڙيءَ طرح نقاد نٿو ڪوٺي سگهجي، تهڙيءَ طرح ’’پٽڪا ڌوڙ ڪرڻ واري ليکڪ‘‘ کي به نقاد جو خطاب ڏيڻ تاريخي ۽ ادبي بدديانتي آهي، ساڳي طرح پوسٽ ماڊرن ازم بابت ترجمي واري نوع ۾ لکيل مواد تي انحصار ڪرڻ جي برعڪس اُنهيءَ تي تنقيدي بحث جو رواج پوڻ گهرجي، ائين ڪرڻ سان پوسٽ ماڊرنزم بابت تخليقي شعور سان تنقيدي اڳڀرائيءَ جو امڪان موجود رهندو!
پوسٽ ماڊرنزم دراصل ماڊرنزم جي ئي ڪک مان جنم وٺندڙ هڪ ذهني لاڙو آهي، اُنهيءَ کي تحريڪ ڪيترن ئي پاسن کان نٿو چئي سگهجي، لاڙو ادب ۾ هوا جي جُهوٽي جيان ايندو آهي ۽ گذري ويندو آهي، لاڙو هڪ اجتماعي ”ذهني رويو“ آهي، جنهن جي جوهر ۾ اِهڙي سگهه موجود نه هوندي آهي، جو اُهو سماج جي سياسي ۽ سماجي پاسن مٿان ڪافي وقت تائين غالب رهي سگهي، پر تحريڪ جا سياسي ۽ سماجي پاسا اهڙا سگهارا ٿين ٿا، جو تحريڪ ڪافي وقت تائين نظرياتي سگهه سان غالب رهندي آهي، پوسٽ ماڊرنزم پنهنجي ڪيترن ئي پاسن کي خود جديديت Modernism جي تجديد ۽ تصديق آهي، پر وري ٻين ڪيترن ئي پاسن کان خود پوسٽ ماڊرنزم، جديدت جو ردعمل آهي، پوسٽ ماڊرنزم ڪو نظريو نه آهي، ڇاڪاڻ ته نظرئي جي جڙاوت ۾ هڪ باقاعدي گهڻ پاسائتو نظامِ فِڪر هوندو آهي، نظرئي ۾ هڪ ضابطئَه حيات هوندو آهي، فلاسافيءَ مان نظريا جُڙندا آهن ۽ نظرين جي سگهه مان قانون جُڙندا آهن، خود پوسٽ ماڊرنزم جديدت کانپوءِ ٿيندڙ صورتحال آهي، جنهن صورتحال هڪ ذهني لاڙي جي شڪل اِختيار ڪري ورتي آهي ۽ اُهو ذهني لاڙو به هَوا جي جُهوٽي جيان گذري الوداع چئي رهيو آهي، ڇاڪاڻ ته هاڻي وري بعد جديدت پڄاڻان، جديدت پُڄاڻان After Post modernism واري صورتحال پيدا ٿي وئي آهي، جنهن بابت عالمي ڪانفرنس به ٿي چُڪي آهي، پوسٽ ماڊرنزم بابت اهڙي دؤر ۾ پاڻ لکون ٿا، جڏهن آفٽر پوسٽ ماڊرنزم وارو ”ذهني لاڙو“ به پروان چڙهي رهيو آهي.
حقيقت دراصل هيءَ آهي ته اسين جديدت جي ناڪاميءَ کانپوءِ پيدا ٿيندڙ هڪ صورتحال مان گذري رهيا آهيون، جنهن صورتحال کي پوسٽ ماڊرنزم جو نالو ڏنو ويو آهي، پر پوسٽ ماڊرنزم جا جيئن ته ڪي بونا فائيڊس نه آهن، اُنهيءَ ڪري فڪري بنيادن جو ڏڪار برقرار آهي. آفٽر پوسٽ ماڊرنزم وري پوسٽ ماڊرنزم جي ناڪاميءَ جو دليل آهي ته پوسٽ ماڊرنزم به رڳو نفي ڪندي وئي، انسان کي ڪجهه ڏئي(Deliver) نه سگهي آهي. جئين ته جديدت جا پير پختا آهن، جديدت کي رَد ڏيڻ ايترو آسان ڪونهي، جيترو آسان اُن کي سمجهيو ويو آهي.
جتي باهه ٻرندي آهي، سيڪ به اُتي ٿيندو آهي. اسان ته اڃا تائين نيم جاگيرداري ۽ نيم سرمائياداري سماج جي وچ واري آهستي اؤسر ڪندڙ سماج ۾ رهون ٿا. جڏهن ته خود فرانس جهڙي ملڪ سترنهين صديءَ ۾ ئي جاگيردارانه سماج مان ڇوٽڪارو حاصل ڪري ورتو هو، اسان وٽ نه جديدت اُولهه جيان آئي ۽ نه وري جديدت پُڄاڻان جي ’’اولهه واري شدت‘‘ واري صورتحال آهي، اسين به هن سائنسي ايجادن جي ڪري اُنهي صورتحال جي اثر هيٺ ضرور آهيون، پر ڪنهن به طرح اولهه جي سماجن ۽ سنڌي سماج جي بيهڪ ۽ اُؤسر کي هڪ جهڙو نه ٿو چئي سگهجي ۽ نه وري ٻنهي سماجن جي سياسي، سماجي، تاريخي، معاشي، فڪري اوک ڊوک ساڳين پئراميٽرس تي ڪري ٿي سگهجي.
سنڌي ادب کي جدا فڪري، رُوحاني، ڪلاسيڪي، رُومانوي ۽ جديدت جون پنهنجيون اتهاس جي رنگن ۾ رَچيل وَسيل بونافائيڊس/نظرياتي دؤر آهن، جن جي مختلف جهتن سمتن ۾ هڪ جدا ڊائريڪشن جو تعين ٿيل آهي ۽ اُنهيءَ ڊائريڪشن جو تخليقي قبلو سنڌي سماج سان ۽ ان جي اُؤسر واري پَدَ سان سلهاڙيل آهي. گلوبلائيزيشن جي ڪارڻ پوسٽ ماڊرنزم جا مختلف پاسا اسين اليڪٽرانڪ ميڊيا ۽ پرنٽ ميڊيا جي وسيلي پڙهون ۽ ڏسون ٿا، پر پوسٽ ماڊرنزم وارو لاڙو نه اسان جو ذاتي ۽ نه ئي اسان جو تجرباتي حصو آهي، صنعتي انقلاب يورپ ۾ آيو، پر سنڌي سماج ۾ نه صنعتي انقلاب آيو ۽ نه ئي صنعتي انقلاب جي رد عمل ۾ هتي پيداوار جي ذريعن ۾ ڪا وڏي تبديلي آئي. سنڌي سماج جا جاگيرداري ۽ قبائلي قدر اڄ به عروج تي آهن، جيڪي يورپ ۾ صنعتي انقلاب جي صورت ۾ ختم ٿي ويا هئا. جديدت جي عمارت دراصل سگمنڊ فرائيڊ، ڪارل مارڪس ۽ ڊارون جي نظرين/فلسفن جي بنياد تي تعمير ڪئي وئي هئي، جنهن جي نتيجي ۾ روشن خيال جي تحريڪ اُڀري، جديد سائنس عقل ۽ ٽيڪنالوجي وسيلي هر شئيءَ کي فتح ڪرڻ جا جيڪي خواب يورپ ڏٺا، سي ساڀيان ماڻي نه سگهيا، جنهن جي ردعمل ۾ جيڪا صورتحال پيدا ٿي، تنهن کي پوسٽ ماڊرنزم ڪوٺيو ويو آهي. سنڌي ادب ڪوبه ٽيڪنالاجي جي عهد جو نه باقاعدي آغاز ڏٺو ۽ نه وري مشيني عهد جو عُروج ڏٺو، نه جديد شهري سماج کي پنهنجي قومي حسي ادراڪ سان پرکيو ۽ نه وري سنڌي ادب جي آرٽ يورپ جهڙي جديدت ۾ اک کُولي. جيئن ويانا، لنڊن ۽ شڪاگو جهڙن وڏن شهرن ۾ جديدت پنهنجي عروج جا زمانا ڏٺا، تهڙي طرح سنڌي سماج جي نه ڪلچر Dynamic بنجي سگهيو ۽ نه وري هتي روشن خيالي جي تحريڪ ڪنهن ميٽا فزيڪل ٿيوريز تي ڪا تنقيد ڪئي. هتي ترقي پسنديءَ جي تحريڪ ته آئي، پر اُنهيءَ تحريڪ جي ساخت توڙي سڃاڻپ به مختلف نعري بازي واري سياست ڳڙڪائي وئي، سنڌي ادب ۾ جيڪا به جديدت آئي، تنهن سموري جديدت جو مڪمل جُوهر ويهين صديءَ کان اڄ تائين ڏسي سگهجي ٿو، پر اُها جديدت نيو سينسبلٽيءَ ۽ حسي ادراڪ کان ماورا هُئڻ واري وجداني تجربي جي باوجود ڪا خاص اڳڀرائي ڪري نه سگهي. جڏهن ته جرمنيءَ ۾ 1890 ع ۾ جديدت پنهنجا پير پختا ڪري ورتا هئا.
آمريڪا ۾ 1912 ع ۾ جديدت سامهون آئي هئي، سنڌي ادب جا مختلف تجربا جديدت جي تقليد جي صورت ۾ ته سامهون آيا، پر سنڌي اديب جي حسي تجربن جو نچوڙ جديدت ۾ رنگ ڀَري نه سگهيو، جنهن جي ڪري اُهو چئي سگهجي ٿو ته جديدت ۽ جديدت پُڄاڻان جا لاڙا سنڌي اديب لاءِ ڪافي اجنبي رهيا، ڇو ته اُنهن جي فڪر ۽ معاشرتي عمل ۾ سنڌي سماج جو حصو نه هو، اُهي لاڙا ٻاهران کان آيا ۽ انهن جي تفهيم ترجمن جي صورت ۾ ويتر مسمار ٿي وئي. ڪنهن نه ڪنهن طرح سنڌ جو تخليقڪار جديدت ۾ پنهنجو حصو ته داخل ڪري ورتو، پر سنڌي تخليقڪار اُنهن سمورن جديدت ۽ جديدت پُڄاڻان جي بحثن ۾ تماشائي رهيو. سنڌي تخليقڪار جو سڌو سماجي تعلق اُنهن لاڙن سان جُـڙي نه سگهيو، هن سموري صورتحال ۾ ڪيتري ئي ڪشمڪش کانپوءِ اسين ڪجهه سنڌي شاعرن کي جديد شاعر ڪُوٺي سگهياسين، جڏهن ته جديدت کي به رڳو جدت جي فارميٽ ۾ ڏسڻ به هڪ فڪري مغالطو بڻيو رهيو، ٻيو نه ته تڏهن به جونئن رابن جي ڪتاب Softy city کي ئي پڙهي ڏسي سگهجي ٿو، جيڪو ڪتاب 1970 ع ۾ شايع ٿيو هو، هن ڪتاب ۾ لنڊن جي شهري زندگيءَ جو سربستو احوال ڏسي پنهنجي سماج سان ڀيٽڻ گهرجي ۽ اُهو سوال پاڻ کان ڪرڻ کپي ته ڇا اُها شهري حياتي اسان وٽ موجود آهي؟ Charles tenks 1972ع ۾ ئي پوسٽ ماڊرنزم جي آغاز کي سمجهي ورتو هو، 1984ع ۾ Huyssens چيو هو ته يورپ ۽ آمريڪا ۾ Anti Modern رويو پيدا ٿي چُڪو آهي جڏهن ته Terry Eagleton به اُهوئي چَيو هو ته ”جديدت جي اک سان ڏسڻ ۾ هاڻي يڪسانيت پيدا ٿي چڪي آهي.“ منهنجي خيال موجب روشن خيالي واري تحريڪ وارا تجربا جڏهن ناڪام ٿيا ته ڄڻ پوسٽ ماڊرنزم لاڙي ٻن هزارن سالن جي عقل پرستيءَ واري ۽ روشن خياليءَ واري تحريڪ کي رد ڪري ڇڏيو، نه صرف وجوديت Existentialism اجتماعي نظرين جي خلاف بغاوت ڪئي، پر پَسِ ساختيات/ رد تشڪيل Deconstruction ۽ جديدت پُڄاڻان Post Modernism مروج قدرن ۽ نظرين خلاف کليل بغاوت ڪئي ، اهو فرانسواليو تاغ Jeam Francois lytard ئي هن لاڙي جو سڀ کان وڏو علمبردار هو، جنهن مهابيانيه Grand Narratives کي ناقابل يقين ڪوٺيو هو، گرانڊ نيريٽوزِ دراصل اُهي مڪاتبِ فڪر هئا، جيڪي هن دنيا بابت حتمي بيان ڏين ٿا يا ٻين لفظن ۾ اِيئنءَ چَئجي ته پوسٽ ماڊرن ازم لاڙو بنياديت Foundationalism جوهريت Essentialism ۽ حقيقت پسنديءَ Realism جي خلاف جنگ جو اعلان ڪري ٿو يا بغاوت ڪري ٿو. پوسٽ ماڊرنزم جو اُهو لاڙو تنقيد لائق آهي، ڇاڪاڻ ته هڪ طرف پوسٽ ماڊرنزم جي ڪا واضح شڪل ۽ وصف ڪانهي ته ٻئي طرف پوسٽ ماڊرنزم واري اُها صورتحال انسانن جي هزارين سالن جي پورهئي کي بلاجواز يا غير منطقي انداز ۾ ڏسڻ جي هڪ ڪوشش آهي، ٻئي طرف مهابيانيه فلسفن جي گهرائيءَ ۾ وڃبو ته مارڪس ازم ۾ نظرين جي بنياد پرستي ڪانهي يا مارڪس ازم ۾ بنياد پرستي ڪانهي، جيئنءَ جوهريت Essentialism جي واضح شڪل وجوديت به پڌري نه ڪري سگهي آهي تيئنءَ حقيقت پسنديءَ Realism کي به پوسٽ ماڊرنزم جا مبلغ مڪمل طور رد نٿا ڪن، پر پُراڻيءَ حقيقت پسنديءَ جي شڪل کي سڌاري Magic Realism جو وري بنياد رکن ٿا. اُنهن سڀني ڳالهين کانسواءِ جيڪڏهن سياسي، ادبي، سماجي ۽ تاريخي پس منظر ۾ ڏٺو وڃي ته اڄ به سامراجيت آهي اڄ به غير طبقاتي سماج ڪونهي، اڄ به جاگيردارانه ۽ سرمايادارانه جبريت پنهنجي عروج تي آهي، اڄ به مزدور جو استحصال جاري آهي، جڏهن اُها سموري صورتحال ئي تبديل ٿيندي نٿا ڏسون ته پوءِ مارڪس ازم کي ڪيئن ٿا رد ڪري سگهون؟
پوسٽ ماڊرنزم نفيءَ جو پڌرنامو آهي، جيڪو تاريخ، مذهب، اخلاقيات هر شيءِ کان انڪاري آهي. پوسٽ ماڊرنزم جا مبلغ مسلسل مبالغه آرائيءَ کان ڪم وٺي رهيا آهن. جڏهن ته پاڻ اُهو وساري ويهن ٿا ته سندن ڪثرتي يا پوسٽ جديد بيٺڪي استحصالي نظام دنيا کي ڪيترو نه نقصان ڏئي رهيو آهي، ملٽي نيشنل ڪارپوريشنس ۽ ڪارپوريٽ ڪلچر ٽين دنيا ۾ انسان جي معاشي توازن کي ڪيئن نه ٽوڙي رهيو آهي. جڏهن ته خود يورپ فڪر ۽ عمل جي آزاديءَ جي تعين نه ڪرڻ جي ڪري، سماجي انارڪي ۽ وحشت ڇڙواڳيءَ کي ڇُهي رهيو آهي.
نظرين ۽ فلسفن مان قانون سرجن ٿا، فلسفن ۽ نظرين کي صرف تڏهن رد ڪري سگهبو آهي، جڏهن صورتحال تبديل ٿيندي آهي دنيا ته اڄ به سامراجي جبريت جو شڪار آهي، پوسٽ ماڊرنزم فلسفن ۽ نظرين جي خاتمي جو اعلان ڪري ٿو، ته پوسٽ ماڊرنزم وٽ ڇا آهي، جيڪو الٽرنيٽ دنيا کي ڏئي!؟
پوسٽ ماڊرنزم جي موجب مهان بيانيه Grand Narretives اُنهيءَ ڪري ٺاهيا ويا آهن، جيئن ڪجهه ماڻهو ڪائنات کي قابو يا فتح ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي وڃن. اُها ڳالهه به غلط آهي، ڇاڪاڻ ته مهابيانيه ۾ مارڪس ازم ته مزدور/هاريءَ جي معاشي آزاديءَ جي امين آهي ۽ طبقاتي غلاميءَ مان نڪري فتح حاصل ڪرڻ هڪ آزادي جو نالو آهي، غلامي ته ناهي!؟
پوسٽ ماڊرن ازم جي علمبردارن موجب هاڻي سوشلسٽن کي ڪلاسيڪي مارڪسيت جي پوئواري نه ڪرڻ گهرجي. ڇاڪاڻ ته پوسٽ ماڊرن ازم وارا سمجهن ٿا ته هاڻي اولهه جي دنيا وارا پوسٽ ماڊرن ازم جي دؤر ۾ داخل ٿي ويا آهن، ۽ هاڻي هيءَ دنيا اڻويهين ۽ ويهين صديءَ جي صنعتي سرمايادارانه دؤر کان مختلف آهي. پوسٽ ماڊرن ازم جي دعويدارن ڪلاسيڪي مارڪسيت تي اُها تنقيد اُنهي ڪري ڪئي آ، جو ڪلاسيڪل مارڪسيت Classical Marxism جي موجب طبقاتي جدوجهد تاريخ جي محرڪ قوت آهي ۽ پورهيت ڪلاس سوشلسٽ انقلاب جي وڏي قوت آهي. ڪلاسيڪي مارڪسيت تي اُها تنقيد به اُنهيءَ ڪري غير منطقي آهي، ڇاڪاڻ ته سرمائيدارانه جبر ته اُهو ئي قائم آهي، صرف اُنهيءَ جي شڪل تبديل ڪئي وئي آهي، جيئن اڳ بيٺڪي نظام هوندو هو، جنهن کي سنواري جديد بيٺڪي نظام بنايو ويو ۽ جڏهن بيٺڪي نظام جي پت وائکي ٿي، تڏهن وري بيٺڪيت پُڄاڻان Post Colonialism اچي ويو. جديد سرماياداري نظام جي شڪل تبديل ٿي آهي ته پوءِ مارڪس ازم ۾ به ته نئين ترميم ڪري سگهجي ٿي يا نه!؟
هاڻي پوسٽ ماڊرن ازم کي نظريي جي روپ ڏيڻ ۾ فرانسواليوتاغ کان وٺي رچرڊ رورٽي تائين، چارلس جينڪ کان وٺي گلس ڊيلويز Gilles Deleuze سڀ جا سڀ دانشور ناڪام ٿي ويا آهن، ڇاڪاڻ ته هنن هر شئي جي نفي ته ڏاڍي پرسحر ۽ دلڪش انداز ۾ ڪري ورتي، پر نفيءَ کان پوءِ اثبات ڪرڻ جي لاءِ نعم البدل طور هنن وٽ ڪابه فلاسافي، ڪوبه نظريو يا ڪجهه به ڏيڻ لاءِ ڪونه آهي، جنهن جي ڪري هنن فڪري دنيا ۾ صرف خال/ويڪيوم ڇڏيا آهن ۽ هڪ نئين بُحراني دنيا جي شڪل ڪڍڻ تائين ئي محدود ٿي ويا آهن. هن پوسٽ ماڊرن ازم جا نظريي ساز ڪنهن به طرح اَڻ سڌي طرح سرمائيداري نظام جي پُٺڀرائي ڪري رهيا آهن، جيئن Neo-Liberalism وسيع پئماني تي منڊين/مارڪيٽن تي غالب پئجي وڃي، علم ۾ شڪ پرستيءَ جو رجحان بخشيندڙ پوسٽ ماڊرنزم جو گهڻو تڻو حصو خود شڪ پرستيءَ جي دائري ۾ اچي ويو آهي. جڏهن نظرين کي يڪسر رد ڪرڻ واري سندن دعويٰ سامهون آئي آهي.
پوسٽ ماڊرنزم جيڪو اڃا به سنڌي ادب جي نوجوان نقادن جي غور ۽ فڪر هيٺ آهي، تنهن بابت اڃا سنڌي تخليقي ادب ۾ ڪابه پيش رفت نه ٿي آهي. پوسٽ ماڊرنزم جو نقاد صرف اُهو آهي، جيڪو پوسٽ ماڊرنزم جي تشريح پيرائتي ۽ تسلسل سان واضح ڪري سگهي ۽ اهو نقاد نه صرف اڪيڊمڪ انداز اپنائي، پر اُنهيءَ سان گڏوگڏ پوسٽ ماڊرن ازم ۾ اضافو ڪري يا ته پوسٽ ماڊرن ازم جي مختلف رُخن تي تنقيد ڪري سگهي، سنڌي ادب جي تخليقي اَؤسر جو ڇيد ڪجي ته سنڌي ادب جي ڪهاڻي ۾ اڃا هاڻي سررئيلزم جي فني،َ ۽ ادبي تحريڪ جذب ٿي رهي آهي، جيڪا سررئيلزم جي تحريڪ يورپ جي ويهين صديءَ جي شروعات واري فني تحريڪ هئي. ڊاڪٽر رسول ميمڻ ۽ اخلاق انصاريءَ جون ڪهاڻيون سررئيلزم جا ئي تجربا آهن، سعيد سومري جا ٻه ڪتاب ”مينهن ڪَڻين جو سڏ“ ۽ ”اڌ خيال جي خاڪ“ تخليقيت جو سرئيلسٽڪ تجربو آهي ۽ ساحر راهو جي رُومانوي، جمالياتي غزلن جي تخيلاتي جوهر ۾ سررئيلسٽڪ خيال آهن.
پوسٽ ماڊرن ازم جي ادبي ۽ هيئتي جوڙجڪ کي تجرباتي طور اپنائي سگهجي ٿو، پر ان کي سڄي جو سڄي قبول نٿو ڪري سگهجي پوسٽ ماڊرن ازم واري ذهني لاڙي تي اڃا به وڌيڪ تنقيد ڪري سگهجي ٿي، ڇاڪاڻ ته ليکڪ، اخلاقيات تاريخ ۽ نظرين جي ضرورت انساني ترقيءَ جي اُوسر جي سدائين ضرورت رهندي ۽ پوسٽ ماڊرن ازم هر شئي جي نفي ڪندي نعم البدل ڪوبه نٿو ڏئي ۽ پوسٽ ماڊرن ازم جي ذهني لاڙي جا ڪيترائي پاسا سنڌي ادب ۽ سنڌي سماج جي اُوسر لاءِ مفيد نه آهن پر ساڳئي وقت پوسٽ ماڊرنزم جي مثبت پاسن کي نظرانداز نٿو ڪري سگهجي، پوسٽ ماڊرنزم لاڙو عڪسن پٺيان حقيقت ڳولڻ جي جستجو به ڏئي ٿو ۽ ڪنهن نئين نظرئي سازيءَ لاءِ پڻ اُتساهي ٿو، تخليق ۾ معنائن جي اَڻ کُٽندڙ جهانن جا به سير ڪرائڻ لاءِ به مدعو ڪري ٿو ۽ لفظي علامتن مان تصورن جي ترتيب ڏانهن به راغب ڪري ٿو، اُنهيءَ ڪري پوسٽ ماڊرنزم جا مثبت ۽ منفي ٻئي پاسا آهن!