لڪشمڻ دبي پنهنجو پاڻ ۾ ناراض ڇو آهي؟
جديد سنڌي شاعريءَ جي تخليقي سفر ۾ به ڪي فني ۽ فڪري تجربا جاري آهن. ڪِٿي گهاڙيٽي جي صنفاتي منتقلي آهي ته ڪٿي نون شاعرن جي پاران ٻوليءَ جي لهجي واري انفراديت آهي، جيڪا ٻوليءَ جي مخصوص لفظن جي تنظيم سان جُڙندي، تخليقيت ڏانهن وڌندي رهي ٿي ۽ اَسلوب جي دلڪشيءَ سان همڪنار ٿيندي پئي وڃي. هند ۾ سرجندڙ سنڌي شاعريءَ ۾ دنيا جي ادبي لاڙن ۽ فني تحريڪن جا اثر وڌيڪ نمايان نظر اچن ٿا، جيئن ته اُنهن لاڙن ۽ تحريڪن جي پس منظر ۾ ماڊرن ازم ۽ پوسٽ ماڊرن ازم جي ڏس ۾ ڪافي اڳڀرائي ٿي آهي. جڏهن ته جديد شاعريءَ جي حوالي سان سنڌ ۾ سرجندڙ شاعريءَ ۾ اڃا به ماڊرن آرٽ ۽ New Sensibility يعني جديد حسيت باقائدي يا وڌيڪ اچڻي آهي. ڇو ته نئين شاعري، جنهن کي جديديت جي اصطلاح سان نوازيو ويو آهي، تنهن لاءِ لازمي آهي ته اُها صنعتي سماج جي احساسن (Feelings) کي به پنهنجي دامن ۾ جاءِ ڏئي. اِهڙي ئي ادبي پس منظر (Perspective) ۾ سنڌ ۾، هند جي سهڻي شاعر لڪشمڻ دُبي جو شعري مجموعو بعنوان ”مون ۾ مان ناراض“ ’’سنڌي ادبي سنگت، سنڌ‘‘ پاران ڇپجي سامهون آيو آهي. لڪشمڻ دُبي جي ڪتاب ”مون ۾ مان ناراض“ جي بئڪ ٽائيٽل تي مشتاق گبول جي تحرير آهي. ڪتاب ۾ يوسف سنڌي، مير محمد پيرزادي جون به تحريرون موجود آهن. ڪتاب جي تخليقڪار لڪشمڻ دُبي پنهنجي احساسن جي ڪٿا ”پنهنجي پاران“ ۾ پيش ڪئي آهي. هيءُ ڪتاب غزلن جو مجموعو آهي، پر آخر ۾ ٿورا دوها/بيت پڻ شامل ڪيا ويا آهن.
لڪشمڻ دُبي جي شاعري مون پهريون ڀيرو پڙهي آهي. هن ڪتاب ۾ سندس غزلن جو اڀياس ڪرڻ کان پوءِ اُهو بنا هَٻڪ جي چَئي سگهجي ٿو، ته هُو هڪ اهڙو شاعر آهي، جنهن جي غزل جو تخليقي سفر شروعاتي سطحن کان شروع ٿيندي، گهرائيءَ ڏانهن وَڌندو وڃي ٿو. هُن پنهنجي غزل ۾ شروعاتي سطحن کي ٽچ ڪرڻ جي باوجود، ڪي منفرد خاصيتون آڇيون آهن، جيڪي نج شاعراڻيون خاصيتون آهن. هُو ڪيفيتن جو شاعر آهي. هُن وٽ جڏهن به ڪي احساسَ رُونما ٿين ٿا ته هُو اُنهن کي شاعريءَ جو تخليقي روپ عطا ڪري ٿو. اُنهيءَ کان سواءِ هُو پنهنجي غزل ۾ ڪي رٿائون ڪونه ٿو جوڙي، ته مان پنهنجي غزل ۾ ڪي دائرا ٺاهي، پوءِ اُنهيءَ ۾ تخليق جا رنگ ڀريان، پر هُو فقط پنهنجن احساسن ۽ ڪيفيتن تي ئي ڌيان ٿو ڏئي. ايئنءَ سندس تخليقي خيال ڪٿي به جمود جو شڪار نٿا رهن ۽ مسلسل اڳتي وڌندا رهن ٿا! جڏهن ته هڪ تخليقڪار جي حيثيت ۾ هُو ڀليءَ ڀت ڄاڻي ٿو ته تخليق ڊگهي مسافري، ذهني ۽ شعوري پورهئي جو نالو آهي!
شعر چئي مون صرف اُهو ئي ڄاتو آ،
ڄڻ ديپڪ جو هاءِ! جلڻ سان ناتو آ،
شعر چوڻ جو ڏانءُ مفت ۾ ڪونه مليو،
ڪنهن ويچاري سڀ سرمايو لاتو آ.
لڪشمڻ جي غزلن ۾ سنجيدگي جَهلڪي ٿي. هُو پنهنجي تخليق وسيلي خيالن جي اَڻ کٽ خزانا آڇي ٿو. هُن جي شاعري تخليق ڏانهن حقيقي سفر ئي تڏهن ڪري ٿي، جڏهن هُو اڪيلي وجدان تي انحصار ڪرڻ جي برعڪس، شعوري لَقائن جي به عڪس بندي ڪري ٿو، يا ائينءَ چئجي ته سندس ڪن غزلن ۾ ڪي مثبت ذهني رويا ئي اڳتي هلي سوچ ۾ تحرڪ پيدا ڪن ٿا. اُها ئي خاصيت پڙهندڙ کي هن جي شاعريءَ ڏانهن ڇڪي وٺي وڃي ٿي:
وڏ ڪٿي پڻ ڪا نه آهي، پاڻ سان پرچي ڏسو،
سڀ صحيح ٿيندو رهيو آ بس، ذرا ترسي ڏسو.
شاعريءَ جو لطف ڪي ڪي شخص ئي پائي سگهيا،
هڪ دفعو احساس جي هن تازگي کي پي ڏسو.
هُن جي شاعريءَ جو جائزو وٺجي ٿو ته وٽس تصوراتي اڏاوت (Imaginative Architecture) ئي تخليق جو بنيادي نظر ايندي. توڙي جو سندس تخليق يقينن تخيل جي قوت مان ئي جڙندي جڙندي پَچي راس ٿيڻي آهي، پر تخليق جي سگهاري تخيلاتي جوڙ جڪ جي لاءِ اڃا به هن کي ڪي وڌيڪ پورهيا گهربل آهن. ادب علامتي بنيادن تي ئي اڳتي وڌندو آهي، ادب جيئن جو تيئن فوٽوگرافي ناهي. لڪشمڻ وٽ تصوراتي اڏاوت ڪن غزلن ۾ هڪ سُهڻي حاصلات جي صورت ۾ موجود آهي! جيئن هن غزل ۾ تغزل به هڪ سهڻي ڪيفيت جوڙي ٿو ۽ تخيل به دل لڀائيندڙ آهي. جنهن جي ڪري هُن جي غزل ۾ عجب دلڪشي به آهي!
ياد تنهنجيءَ ۾ هجان ۽ پير ٿاٻڙجي وڃي،
ڪو ته ٿاٻو زندگيءَ ۾ روشني بنجي وڃي.
وڃ، وڃي هن کي دلاسو ڏي اُڌاري آس جو،
ٿي سگهي ٿو اُن بهاني ڪجهه ڏهاڙا جِي وڃي.
لڪشمڻ جي شاعري توڙي جو جديديت جي سڀني پاسن ڏانهن وڌي نه سگهي آهي ۽ سندس شاعريءَ ۾ صنعتي سماج جي احساسن جي چِٽي ٿيڻ جي وڌيڪ گنجائش هئي، پر تنهن هوندي به هُن جديديت جي ڪن پاسن کي ضرور ڇُهيو آهي. فني ۽ فڪري رُخن ۾ ڪنهن حد تائين هن اڳڀرائي ڪئي آهي. فني طرح هن وٽ ڊگهن غزلن ۾ به اسلوبياتي نواڻ آهي. وٽس خيال جي ٽريٽمينٽ به جديد انداز سان آهي. هن جي مختصر غزلن ۾ ڪجهه نواڻ به نظر اچي ٿي. هن جي Craftsmainship جيتوڻيڪ اُڙدوءَ جي ڪِن ڪِن غزلن سان ويجهڙائپ ڏانهن مائل آهي ۽ اُن ڪري منجهس ڀلي ته ڪنهن نئين تجربي جو شديد احساس نه به هجي، پر هُو پنهنجي ڪاريگريءَ کي Presentation ۾ ئي ڏسڻ جو قائل نظر اچي ٿو. اُنهيءَ ڪري هُن جي هنرمندي پيشڪش جي انداز ۾ ئي لڪل نظر ايندي. وٽس ڪي ڪي اهڙا غزل آهن، جن جي لئه ۽ رڌم/ موسيقيت به پيدا ڪري ٿي ۽ اِهڙي طرح سندس ڪن غزلن ۾ رواني نهايت سُهڻي نموني پاڻ پسائي ٿي. جيئن سندس هيءُ غزل آهي، جنهن ۾ پيشڪش ۽ بيان جي سُهڻي صورت نظر ايندي!
ڳوڙهن ريءَ افسانا ها
درد بنا ديوانا ها.
ڪوئي پڻ موجود نه هو،
يادن جا بُتخانا ها،
دوکا کائڻ شوق هيو،
ماڻهو صرف بهانا ها.
هاءِ اُهي اڳلا ماڻهو،
۽ ڇا غضب زمانا ها.
لڪشمڻ وٽ جيڪي تخليقي خيال آهن، تن ۾ پاڻ ڳولهڻ جو فلسفو آهي. تخليقي خيال کي هيئت ڏئي شاعري ڪرڻ جدا ڳالهه آهي، پر ظاهر آهي ته ڳالهه ڪرڻ ۽ شاعري ڪرڻ ۾ ڏينهن رات جو فرق هوندو آهي. ڇاڪاڻ ته شاعري آرٽ جي لطافتن ۽ رنگينين سان سرشار هوندي آهي، تڏهن ئي شاعريءَ ۾ شعريت به سمائي سگهندي آهي. خود آرٽ ئي اصل تقاضا آهي، رَس چَس جي ڪمي به آرٽ سان نڀاءُ ڪرڻ کان پوءِ ئي پوري ڪري سگهجي ٿي. لڪشمڻ وٽ ڪِٿي ڪِٿي، ڳالهه ڪرڻ جو انداز ’’گهٽ تخليقي‘‘ آهي، جنهن سبب اظهار ۾ شعريت جي ڪمي محسوس ٿيندي، پر کيس مصنوعيت کان پاسو ڪرڻ گهرجي، جئين هتي شعريت ڪانهي، رڳو ڳالهه ڪرڻ آهي!
حقيقت هُون، يا افواهه هون يا ڪوئي حادثو آهيون،
ذرا سمجهاءِ او خالق! ڪٿان جا هُون ۽ ڇو آهيون.
اسان وٽ عيش جي دنيا غلامن جي جڳهه ناهي،
غمن جي غيب سان ڀرپور، تنها تعلقو آهيون.
لڪشمڻ جي هن غزل ۾ رومانيت جي ڪِن پاسن سان سهڻو نڀاءُ آهي، ۽ هن ان ۾ اسلوب جي ڪنهن قدر نواڻ به آندي آهي:
هر گل هو سهڻو سهڻو،
ماڻهو سڀ ممتاز هـئا.
شاعري فِــڪر جي بلندين ڏانهن هڪدم ڪا نه اُڏامندي آهي، بلڪِ اُهو اعزاز نهايت ئي سستو ۽ لفاظي تي ٻڌل بڻايو ويو آهي. نوَن ڇُهائن ۽ نون احساسن جي دعويٰ لفاظي وسيلي نٿي ڪري سگهجي. اُنهيءَ جي لاءِ دليل جي گهرج پوندي آهي. فڪر جي بلندين کي ته ڀٽائيءَ جهڙا عظيم شاعر ئي ڇُهن ٿا، ۽ اُتان نئين واٽ جو تعين به ڪن ٿا. فڪر جو تصور هاڻي وڌيڪ واضح ڪرڻو پوندو، فڪر کي عام رواجي سطحن تان نه پر ڪن دانشورانه (Intellectual) بنيادن جي بلندين تان ئي پرکي سگهجي ٿو. فِڪر جي پرک جي لاءِ، عوامي رجحانن کي اوليت هوندي آهي. فڪري پرک جي لاءِ ڪڏهن قومي رجحانن ۽ تقاضائن جي به پرک ڪرڻي پوندي آهي. فڪر صدين جي سوچن مان ڦُٽي اُڀرندو آهي، جنهن اندر ڪي دائمي سچ موجود هجن ٿا. فڪر جي دنيا ۾ عصري تقاضائن کي به اوليت حاصل هوندي آهي، گڏوگڏ نين اُمنگن جي نون رستن جو به ڏسُ هوندو آهي. لڪشمڻ وٽ فڪر جي بلندي ته نه آهي، پر سندس شاعريءَ ۾ ڪجهه فڪر موجود ضرور آهي، لڪشمڻ قومي فڪر کي هڪ اڌ جاين تي آندو آهي، پر قومي فڪر جي باقائدي آبياري اڃا سندس شاعريءَ جو رُوح بنجي نه سگهي آهي.
هڪ امر اتهاس جي اعليٰ زبان ڀلجي وڃن،
سنڌ وارا هاڻ سنڌيءَ کي متان ڀُلجي وڃن.
حال پنهنجي تنگدستيءَ جو هنن سان ڪو نه ڪج،
ٻارڙا هي مسڪرائڻ پڻ متان ڀُلجي وڃن.
لڪشمڻ جي شاعريءَ ۾ سماجي فڪر، سماجي ويڳاڻپ جي شڪل ۾ آهي. هن سماجي ڀڃ ڊاهه جا ڪي عڪس پئي چٽيا آهن. انهن عڪسن ۾ سماج اندر موجود بک، بدحالي ۽ بيروزگاريءَ جي عذابن واريون ڳالهيون آهن:
خواب اکين ۾ ۽ پيرن ۾ ڇالا هوندا،
رلندا، پنندا ئي هر دم متوالا هوندا.
ڪنهن بکئي ڏي اُڇلائي روٽيءَ جا ٽڪرا،
منهنجي ليکي هنن هنيا ڄڻ ڀالا هوندا.
آرٽ ۾ سماجي قدرن جي عڪاسي ڪرڻ به آرٽ جي سماجي ڪارج واري گُهرج پوري ڪرڻ وارو عمل آهي. سنڌي سماج مان ورهاڱي کان پوءِ واري لڏپلاڻ سبب سماجي قدر ٽُٽي ويا. هاڻي ته نيم جاگيرداري ۽ نيم سرمائيداريءَ ڏانهن وڌندڙ سنڌي سماج جا ڪي اخلاقي، مادي ۽ سماجي قدر ڄڻ ته موڪلائين پيا. لڪشمڻ پنهنجي شاعريءَ ۾ انهن سماجي قدرن کي ڪِٿي ڪِٿي سميٽڻ جي هڪ ڪوشش ڪئي آهي، جيڪا سڀاويڪ آهي:
ٻُـٻُـرَ پوکي اگر تون خار پائين ٿو، چڙين ڇو ٿو؟
ڏنو جو تو! اُهو ئي يار! پائين ٿو، چڙين ڇو ٿو؟
ادب اخلاص جو مفهوم تو ڳولڻ نه چاهيو آ،
پو رشتن ۾ اگر ديوار پائين ٿو، چڙين ڇو ٿو؟
لڪشمڻ جي شاعري وڌيڪ تخليقي خوشبوءِ پيدا ڪري سگهي ٿي، جيڪڏهن اُنهيءَ ۾ سنڌي ٻوليءَ جو خالص پڻو به حصيداري ڪري سگهي، هن گلوبل وليج واري دؤر ۾ ٻولين جو آئيندو هڪ سوال بڻجي ويو آهي، اهڙيءَ فنا منا ۾ ٻوليءَ جو دفاع، ٻوليءَ جي ادب وسيلي ئي وڌيڪ سهڻي نموني ڪري سگهجي ٿو، لڪشمڻ وٽ هندي لفظن جو اچڻ ته اوس آهي، پر ٻُـــولياتي لحاظ کان هن وٽ اُڙدو لفظن جي ڀرمار به آهي!
سامونڊي لهرن وانگي ويچارا آهيون،
پنهنجو ئي سر ٽوڙيندڙ آوارا آهيون،
دنيا جو درياهه سبب آهي فرقت جو،
ڪڏهن نه ملندڙ ڪي مجبور ڪنارا آهيون.
هن جي شاعريءَ ۾ اُڙدو ۽ هندي جا ڪجهه لفظ هي آهن، جيڪي پيغام کي پڙهندڙ تائين پهچڻ نٿا ڏين، مثلن: شرارا، متوالا، اگياني، آگهات، آشائن، واسنائون، آنگن، شبد، ساڌنا، هري ڀري، عشرتن، کيل، سر، مسڪائون، اڇا، ڌوم، کلوڻا، جوالا، نشاچر، شجر، وئرٿ، شرير ۽ آنسون. وغيره
شاعري پيغام پهچائڻ جو نالو آهي، غزل جي بند جو پيغام جيترو واضح هوندو، اوترو ئي اثرائتو ٿيندو، پر ابهام غزل جي فڪري سُونهن وڃائيندو آهي.هن جي غزلن ۾ ڪٿي ڪٿي ابهام به آهي، جنهن سبب ڪن شعرن مان معنيٰ ئي نٿي نڪري! اهڙي تجريديت ڪمَ جي ناهي، جيڪا زندگيءَ سان ٽرانسپيرنٽ ربط نه کائي، جئين هي بندُ آهي:
ڌيءَ جيان سُڏڪي ندي وڇڙي جبل کان،
سمنڊ سارو ان ڪري ئي کارو ٿيو هو.
ڪي غزل متضاد خيالن وارا به آهن. رشتن ۾ دشواري رکڻ سان منزل جو مزو ڪيئن ٿو ماڻي سگهجي!؟ هيءُ غير منطقي خيال آهي:
ماڻ مزو پوءِ منزل جو،
رشتن ۾ دشواري رک!
ڪٿي مبهم بڻجڻ جو ڪارڻ مشاهداتي غلطي به هوندي آهي، جيئن ”شانت جو اُجڙيل“ هُجڻ ڪا معنيٰ نٿو ڏئي. شانت خود ’’اُجڙيل هئڻ‘‘ جو علامتي اظهار آهي يا چمڙن جي ڦڙڪڻ سان قاصد جو ڪو سڌو تعلق ته نٿو جڙي!
عرصي کان شانت اجڙيل سنسان بند گهر ۾،
چمڙن جا پَر ٿا ڦڙڪن، قاصد جو ڏوهه ڪهڙو.
شاعر وٽ جديديت جي ڪن پاسن سان نڀاءَ جي ڪوشش ضرور موجود آهي، پر سندس شاعري روايتي مُوضوع به ساڻ کڻي هلي ٿي، جنهن سبب ڪن ٿورين جاين تي عام رواجي خيالن ۽ سطحيت جو احساس ٿئي ٿو، جيئن هيءُ بند آهي:
چـڱــڙو - ڀلڙو انسان هيو،
ڇاکؤن بڻجي ويو ڪامورو.
هڪ ٻيو بند هي آهي، جنهن ۾ سطحيت ۽ عام رواجي خيالن سُونهن وڃائي آهي.
کڻي ڪو قرض آيو هان، هتي ڄڻ ڪن پٺاڻن جو،
وهي تان عمر ٻانهو ٿي چُڪائي مان هليو ويندس.
ڪٿي لفظن جي ٽريٽمينٽ به مغالطو پيدا ڪندي آهي، جيئن حسرت فطري شئي هوندي آهي،”حسرتن جو حوس“ ڪجهه مصنوعي احساس ڀانيو ويندو، ڇو ته حسرت جو واسطو رُوح سان آهي، ”حسرت جو حوس“ ڪجهه عجيب ٿو لڳي! حسرتن ۾ حَوَس رُوحاني جماليات کي ڌڪي ٿي:
حسرتن جي حوس جي هي چاڪري ڇو ٿو ڪرين،
رائيگان تون يار! پنهنجي زندگي ڇو ٿو ڪرين.
مشتاق گبول جي اُنهيءَ راءِ سان متفق نٿو ٿي سگهجي ته لڪشمڻ جهڙا خوبصورت غزل ويجهي ماضيءَ ۾ ڪو شاعر لکي ئي نه سگهيو آهي، اُنهيءَ جي لاءِ هُو دليل ڏئي نه سگهيو آهي.
لڪشمڻ دُبي جي شاعريءَ جي ڪينواس جي لوڪيشن/اردگرد جو سماجي ماحول به آهي، مختلف جاگرافيائي حالتون به آهن، هِن جهڙي شاعري اڳ ۾ به ٿيندي رهي آهي، پر جاءِ ۽ جاگرافي مختلف هجڻ سبب اُها خيالن جي حوالن سان ڪِٿي ڪِٿي مختلف آهي:
ڪاش دل جو حال ڪجهه اهڙو بڻي،
ڪو نه ڪجهه توکان سواءِ مون کي وڻي.
ڪيئن ڪندس برباد خود کي ڏسج پيو،
شرط آهي ڳالهه ڪا مون کي وڻي.
لڪشمڻ وٽ تخليقي خيال آهن، پر ڪِٿي ڪِٿي شعريت ڪانهي، صرف نثري انداز ۾ عام سطح جي ڳالهه موجود آهي. هُن جي شاعريءَ جو غالب حصو سماجي ويڳاڻپ آهي، جنهن جو سفر سماجي قدرن جي ڀڃ ڊاهه تائين ڦهلجي ٿو، پر منجهس فڪر جي بلندي نه اچي سگهي آهي. هُن وٽ مذهبيت آهي، پر هن جي شاعريءَ جي تخليقي سفر کي عالمگير تصورن جي آبياري ڪندي، انسان پرستي (Humanism) ڏانهن به وڌڻو پوندو. هن پنهنجي غزلن جي سادي ٻوليءَ ۾ ڪي سهڻا اظهار به ڪيا آهن. ٻوليءَ جي سادگي ئي تخليق کي شانائتو ڪري ٿي، پر هن جي شاعريءَ ۾ اڙدو لفظن ۽ لهجي جا آثار به واضح موجود آهن، جن مان جان آجي ڪرائڻي پوندس. گهاڙيٽو متاثر ڪندڙ آهي، پر گهاڙيٽي ۾ تجربا ڪري ئي ڊڪشن جي انفراديت ڏانهن سندس شاعري وڌي سگهندي. هن جي شاعري رُومانوي گهٽ آهي، ان ڪري کيس خارجيت جي پيشڪش ۾ به رُومانوي انداز گهربل آهي. آرٽ ۾ رَس چس لازمي آهي، هن جي غزلن ۾ ٿوري رَسَ چَسَ آهي، پر منجهس ڀرپور رَسُ چَسُ تڏهن پيدا ٿي سگهندو، جڏهن اُنهيءَ ۾ لئه، ردم، غنائيت سميت احساسن جي تازگي به هوندي.
لڪشمڻ جي شاعريءَ ۾ ڪن ٿورين جاين تي ٻوليائي لحاظ سان لفظن جي آوارگي موجود آهي ۽ ڪِـٿي ابهام به آهي. هُو کڻي نئون شاعر نه آهي، پر فني ۽ فڪري سطحن تي اڃا سندس شاعري پچي راس ٿيڻي آهي. هن جون ڪي تخليقي حاصلاتون کيس تخليق جي روشنيءَ ڏانهن ضرور وٺي ويون آهن. جيئن هُو پاڻ ئي چَوي ٿو:
سياهه راتين ۾ ڏِئي جو سوجهرو آ شاعري،
روشنيءَ جو ڪو عجب ڄڻ پيچرو آ شاعري.