تنقيد جي اڻانگن پيچرن تي هلندڙ مسافر خليق ٻگهيو
جيڪي ماڻهو رات ڏينهن اُهو چَوندي ٿڪجي ئي نٿا ته سنڌي ادب ۾ تنقيد آهي ئي ڪانه ۽ نه وري ڪو نقاد ئي آهي، تن کي اُهو بانور ڪرائڻ ۾ خليق ٻگهيو ڪامياب ويو آهي ته تنقيد نه ختم ٿيڻ وارو هڪ ايڪو آهي، اُها به هڪ حقيقت آهي ته هتي نقادن جو نه صرف سوشل بائيڪاٽ ڪيو ويندو رهيو آهي، پر گارين سان گڏ کين مُقدمن سان به مُنهن ڏيڻو پوندو آهي، پر خليق ٻگهيي تنقيد ڪرڻ جي باوجود سنڌي اديبن جي علمي دنيا ۾ وڏي عزت، پيار، محبت۽ قدر شناسائي حاصل ڪئي آهي ۽ اُهوسڀ ڪجهه سندس تنقيدي سچائيءَ ۽ شخصي سٻاجهائپ جي ڪري ممڪن بنيو آهي، خليق ٻگهيو نه صرف تنقيد جي مختلف جديد نظرين جي اطلاق وارو فني ۽ فڪري آرٽ ڏئي ٿو، پر هُو مغربي تنقيدي نظرين جي اطلاق وقت پنهنجي سنڌي تخليقي ادب جي سماجي، تاريخي، ثقافتي ۽ مقامي مزاج جي پس منظر توڙي پيش منظر کي به پاڻ سان گڏ کڻي هلي ٿو، هُن تنقيد کي ڪڏهن به هڪ بيٺل نظرئي جو محتاج ناهي بنايو، پر سندس تنقيدون مختلف رنگن ۽ روپن جي ميلاپ سان يا جدا جدا تنقيدي زاوين، روين، نظرين ۽ تحريڪن جي طفيلي وجود ۾ اَچن ٿيون. اُنهي ڪري آئون ائين چوندس ته هُن جي تنقيدي مواد کي ڪنهن به هڪڙي مقرر خاني ۾ نٿو رکي سگهجي ۽ سندس اُهي سڀ صلاحيتون سندس غير معمولي ذهانت ۽ تنقيدي جي سگهاري گرفت جي ڪري ظهور پذير ٿين ٿيون نه ته ڪجهه نقاد سڄي عمر هڪ ئي تنقيدي نظرئي جي پوئواري ڪندي نظر ايندا آهن، ائين خليق ٻگهيي جون تنقيدون مختلف تضادن اُڀارڻ کان محفوظ رهيون آهن، ڇو ته هُو ڪنهن خاص قسم جي تنقيد جو نقاد نه آهي، پر هُو سڀني تحريڪن، نظرين، فڪرن ۽ روين کي ادب جو ڪچو مال سمجهي ادبي تنقيدي لکي ٿو، اُها سندس تخليقي ۽ تنقيدي انفراديت ڳڻي ويندي خليق ٻگهيي جي هن ڪتاب جو هڪ مضمون آهي، ”شاهه لطيف وٽ ڪلاسيڪيت جو تصور“ هيءَ هڪ فڪري مضمون آهي، جنهن ۾ هُن ڀٽائي جي ڪامليت، عظمت ۽ جامعيت تي قلم کڻي، سندس فڪري پاسَن ۽ رُخن کي ڪلاسڪ فڪر قرار ڏنو آهي ۽ ڀٽائيءَ کي نئين رُخ کان پرکڻ ۽ پُرجهڻ جي راهه هموار ڪئي آهي.
خليق ٻگهيي جو مضمون ”ڀٽائي ۽ جماليات“ هڪ جاندار شئي آهي، هي مضمون نه صرف هڪ خوبصورت فڪري مضمون آهي، پر جماليات جي فلسفياڻي تشريح جو به هڪ نئون چِٽو عڪس آهي، خليق ٻگهيي پهريان جماليات جي حوالي سان جائزو پيش ڪري پوءِ ئي ڀٽائي جي ڪلام جي لاڳاپيل موضوع کي ڇُهيو آهي، هُن اُهو درست تجزيو ڪيو آهي ته جمالياتي تصديق ڪنهن خارجي تصور سان مقرر نٿي ڪري سگهجي ۽ حسن جا درجا به نه ٿيندا آهن، ڇو ته هيءَ هڪ صفت مطلق آهي، روح جو حسن هي آهي ته اُهو خدائي صفت بنجي وڃي ٿو. منهنجي خيال ۾ ڀٽائي پنهنجي شاعري وسيلي سنڌ جي تهذيب، ثقافت ۽ تمدن کي زنده جاويد بنائي ڇڏيو آهي. سنڌ جي ڀِٽن، جهنگلن، ريگستانن، ڍنڍن ۽ ٻين انيڪ شين ۾ ڀٽائيءَ صاحب کي به جمال ئي جمال نظر اچي ٿو. جنهن ڪري هُو اهڙي اجتماعي ۽ ثقافتي جماليات کي پنهنجي شاعريءَ ۾ پلٽي ٿو. جڏهن ته اُنهيءَ ۾ به ڪو شڪ ڪونهي ته خليق ٻگهيي جي هن هيڏي وڏي جماليات ۽ ڀٽائي واري مقالي کان اڳ ساڳئي موضوع تي سنڌي تنقيدي ادب ۾ اهڙو منفرد ڪم ڪو به ڪم نظر نٿو اچي، خليق صاحب هتي هڪ منفرد اسلوب ۽ پيشڪش کڻي آيو آهي. جيڪا تاريخ مان ڪڏهن به ميساري نٿي سگهجي.
خليق ٻگهيي جو مضمون ”رُومانوي تحريڪ ۽ ڀٽائي“ به هڪ نهايت اهم مقالو آهي. هن مقالي ۾ خليق ٻگهيو نه صرف يورپ جي رُومانوي تحريڪ جي بنيادي ڪارڻن ۽ مقصدن تي تخليقي روشني ۾ وجهي ٿو، پر اولهه جي ڪلاسيڪي ۽ نئوڪلاسيڪي تحريڪن جي پسِ منظر کي به پنهنجي مطالعي جي وسعت توڙي تخليقي طاقت سان پڻ سمجهائي ٿو، هن مقالي ۾ ليکڪ نه صرف وليم بليڪ، شيلي ۽ وليم ورڊس ورٿ جي رُومانوي شاعري انگريزيءَ ۾ جيئن جو تيئن حوالي طور پيش ڪري ٿو، پر اُنهن جي شاعريءَ جو هڪ تخليقي مفهوم توڙي تفسير پيش ڪندي، اُنهن کي شاهه لطيف جي رُومان پسنديءَ وارين ڪجهه طرفن ۽ رُخڻ جي ڀر ۾ ويهاريندي، اُنهن جي مماثلت کي کُولي وٺڻ ۾ ڪامياب وڃي ٿو ۽ پوءِ ڀٽائيءَ جي فڪري بلندين کي ڳولي ٿو، اِهڙو منفرد اسلوب سنڌي تنقيدي ادب ۾ رڳو خليق ٻگهيو ئي رکي ٿو، جنهن جي ٻُولي ۽ لهجي ۾ هڪ جدا تخليقي انفراديت آهي، هُو پنهنجي تحريرن جي ٻوليءَ جي بيهڪ ۽ لهجن جو اڪيلو وارث پاڻ آهي، سندس تخليقي نثر، سندس لکيل نالي کان سواءِ به سڃاڻي سگهجي ٿو. اڪثر ڪري ائين سمجهيو ويندو آهي ته رُومانوي تحريڪ 1798ع ۾ ”سريلا گيت“ جي اشاعت کانپوءِ شروع ٿي، پر حقيقت اِئين نه آهي، اُها تحريڪ ڪا اُوچتي شروع نه ٿي هئي، پر ڊگهي مُدي کان شروع ٿيل آهي، ورڊس ورٿ، شيلي ۽ ڪيٽس نمائنده رُومانوي شاعر ته هئا، پر ايلز بيٿ ادب کي پڻ رُومانوي دائري ۾ آندو ويو آهي. رُومانسٽزم لاطيني ٻوليءَ جو لفظ آهي، جيڪو Romance مان نڪتو آهي، هي لفظ پهريان جنگي جُوڌن ۽ بهادرن جي ڏڻن لاءِ ڪم ايندو هو. جڏهن هي لفظ انگريزي ادب ۾ آيو ته فطرت جي معنيٰ ۾ ڪم آيو، رومانيت هڪ عالمگير تحريڪ آهي، خليق ٻگهيي هن موضوع تي قلم کڻي ادب جي گهڻگهرن کي سوچڻ ۽ لکڻ ڏانهن مائل ڪيو آهي، ڀٽائيءَ جي رومانيت ۾ بيشڪ اُهي سڀ خوبيون لڪل هيون، جن کي خليق ٻگهيو پنهنجي فڪري ۽ تخليقي تنقيد سان واضح ڪري ورتو آهي، اُنهيءَ ڪري آئون چوندو آهيان ته سنڌي ادب ۾ خليق ٻگهيي جي فڪري سطحن ۾ تحقيق وارو سٻنڌ سدائين سندر ۽ سڀاويڪ رهيو آهي، ”جديد ادب ۽ تنقيد“ خليق ٻگهيي جو هڪ اهڙو تنقيدي مضمون آهي، جنهن ۾ هِن نه صرف جديد ادب جي بنيادي فڪر ۽ فني لوازمات جي سُٽَ کي سُلجهايو ويو آهي، پر اُنهيءَ سان گڏوگڏ هُن سنڌي تنقيدي ادب جي تنقيد نگاريءَ يا عملي تنقيد جو پڻ انتهائي معنيٰ خيز جائزو ورتو آهي، هُن سطحي تعريفي مضونن جي تنقيدي سطحن کي نه صرف وائکو ڪيو آهي، پر اجائي ساراهه وارن مضمونن تي تنقيد ڪندي اُنهن جي رُخن کي تبديل ڪرڻ جي پڻ دعوت ڏني آهي. جنهن تنقيدي لکڻين تي ليکڪ تنقيد ڪئي آهي، ادبي دنيا ۾ اهڙين تحريرن کي اڪثر اسٽيجز تي پڙهيو يا ٻڌو ويندو آهي، اهڙي ساراهي تحريرن کي اُردو ادب ۾ وري ’’تقريباتي تنقيد‘‘ ڪوٺيو وڃي ٿو. موصوف هن تنقيدي مضمون ۾ نه صرف اهڙي ’’تقريباتي تنقيد‘‘ جي آڏو، اُن جي ادبي صحت جي لاءِ فڪري سوال اُڀاري سوچن ۾ لهرون پيدا ڪيون آهن، پر ساڳئي وقت هي مضمون اُنهن اُسرندڙ نقادن جي لاءِ ”لمحهءِ فڪر“ اُڀاري ٿو، جيڪي تنقيدون ڪرڻ لاءِ پَر ساهيندا آهن تن کي هي ليک ويهه دفعا سوچڻ تي مجبور ڪندو!
هيءُ ڪتاب نه صرف علمي تنقيد کي وڌيڪ وسعت بخشي ٿو، پر عملي تنقيد جو آرٽ به سيکاري ٿو، خليق ٻگهيي جي هن ڪتاب مان نه صرف اُهو ثابت ٿئي ٿو ته هُو تنقيد جي دؤران هڪ ٻي تخليق جنم ڏئي ٿو، پر ساڳئي وقت سندس تنقيدي گرفت به سگهاري آهي.
خليق ٻگهيي پنهنجي هن ڪتاب ۾ مبارڪ لاشاري جي ڪتاب جديديت پُڄاڻان ۽ بيٺڪيت پُڄاڻان تي به هڪ سرسري نظر وِڌي آهي، خليق ٻگهيي صاحب اُها وضاحت ڪئي آهي ته ”مبارڪ علي لاشاري کي گُهربو هو ته هو اول ”جديديت“ جي معنيٰ ۽ مفهوم جو تفصيل ڏئي ها ته پوءِ ئي پوسٽ ماڊرنزم کي سمجهڻ ۾ مدد ملي ها“ خليق ٻگهيي جي هن تنقيدي مضمون سان بحرحال اُنهن موضوعن تي خيال ونڊڻ جي راهه هموار ٿي آهي.
”منير سولنگيءَ جو فڪري ۽ تنقيدي ادب“ هي به صاحب ڪتاب جو هڪ اهڙو تنقيدي مضمون آهي، جنهن ۾ ليکڪ نه صرف راقم الحروف جي مختلف اخباري ڪالمن ۽ مضمونن کي گڏ ڪيو آهي، اُن تي تحقيقي نظر وِڌي آهي، پر اُنهن تي تجزياتي تنقيد به ڪئي آهي، خليق ٻگهيي نه صرف منهنجي تحريرن جي نقصن جي درست نشاندهي ڪئي آهي، پر منهنجن مضمونن کي تنقيدي قدر نشاسائي جي نظر سان به ڏٺو آهي، مان سندس اُنهيءَ عمل لاءِ سندس ٿورائتو آهيان، تنقيد جو اصل منصب به اُهو ئي آهي ته خوبين ۽ خامين جي پرک ڪئي وڃي، هن تنقيدي مضمونن مان به واضح ٿئي ٿو ته خليق ٻگهيو جانبداريءَ بدران غير جانبداريءَ سان لکي ٿو، اُهو سندس تنقيد جو گهرو اثر ۽ ڏاهپ جو ثبوت آهي ته هُو تخليق تي رڳو تنقيص نٿو ڪري، پر تنقيد به ڪري ٿو.
هن ڪتاب ۾ هڪ ٻيو تنقيدي مضمون ”نثري نظم ۽ انور ڪاڪا“ آهي، خليق ٻگهيي جي هيءَ تحرير نثري نظم تي نقادن کي دعوتِ فڪر ڏئي ٿي، هن لکڻي ۾ هُن انور ڪاڪا جي نثري نظمن جي فني ۽ فڪري نوعيت تي سُٺو بحث ڪيو آهي ۽ شاعري جي اُوڻاين جي نشانهي به ڪئي اٿس، جيستائين منهنجو پنهنجو خيال آهي ته آئون نثري نظم کي هڪ متنازعه صنف سمجهان ٿو، جڏهن ته خليق ٻگهيو نثري نظم جي صنف کي موجوده دؤر ۾ غير متنازعه صنف سمجهي ٿو، بحرحال نقادن ۾ اُن پوائنٽ تي اختلافي نڪتهءَ نظر اڳ به ايندو پئي آيو آهي. خليق ٻگهيي نثري نظم جي مجموعي ”وصيت نامو“ تي جيڪا تنقيدي نظر وڌي آهي، اُها ڪافي حد تائين جاندار ضرور آهي.
منهنجي خيال ۾ سنڌي شاعري ۾ مغربي صنف اول آزاد نظم داخل ٿيو، جنهن جو پهريون لکندڙ شيخ عبدالرزاق هيو، اُن کان پوءِ سانيٽ، ترائيل ۽ ڪجهه ٻيون صنفون شاعري ۾ داخل ٿيون ۽ پوءِ نثري نظم به اچي پهتو، ڪن ادبي ڄاڻن جو خيال آهي ته ادب لطيف، ئي نثري نظم جي اصل صورت آهي، نثري نظم جو واسطو غنائي شاعريءَ سان نه آهي، نثري نظم فرد جي اڪيلائپ ۽ ويڳاڻپ جو اظهار آهي ۽ نثري نظم صوتياتي آهنگ سان لکيا ويندا آهن، نثري نظم ۾ شاعر نين نين علامتن ۾ پنهنجي خيالن جو اظهار ڪري ٿو، جيڪڏهن علامتون، تشبيهون نثري نظم ۾ نه آهن ته يا صوتياتي آهنگ به نه آهي ته پوءِ اُهو بقول هن ڪتاب جي نقاد جي ته بي ترتيب نثر جو ٽُڪرو ٿي وڃي ٿو ۽ منهنجي خيال ۾ شيخ اياز نثري نظم ۾ آهنگ پيدا ڪرڻ لاءِ واقعي بحر رمل جي رڪنن فاعلاتن، فاعلاتن جو استعمال به ڪيو آهي، ڪن وري نثري نظمن ۾ بحر هزج جي رڪنن مفاعيلن مفاعيلن کي ڪم آندو آهي. اهڙا تجربا هن کان اڳ ۾ آزاد نظم تي به ٿي چڪا آهن.
هن ڪتاب ۾ هڪ مضمون آهي ”ڪاوا ڪاوا واٽ ۽ اسير امتياز“ جيڪو اسير امتياز جي لکيل تنقيدي ڪتاب تي آهي، هن مضمون ۾ خليق ٻگهيي اسير امتياز جي تنقيدن جي فني ۽ فڪري ڇنڊ ڇاڻ ڪئي آهي، تنقيد تي تنقيد لکڻ هڪ نقاد جي لاءِ ڏاڍو ڏکيو عمل آهي، پر خليق ٻگهيي درست تنقيد ڪري خوب نڀاءُ ڪيو آهي، اسير امتياز جي ڏاڍي بهترين رهنمائي ڪئي اٿس. ته هُو تنقيد ڪرڻ وقت دنيا جي تنقيدي نظرين لاڙن ۽ رجحانن جو به مطالعو ڪري ۽ پوءِ ئي تنقيد کي مڪمل ڪري وٺي، خليق ٻگهيي غير جانبداريءَ سان سندس اُوڻائين/ڪمزورين ۽ خوبين/خصلتن تي قلم کڻي پنهنجي تنقيدي منصب سان سٺو نڀايو آهي. جيستائين منهنجو تعلق آهي ته آئون هن خيال جو آهيان ته تنقيد وسيع لفظ آهي، اسير امتياز ۽ ٻيا نوجوان ڀلي تنقيد جي طرف اچن، پر شاعريءَ ۾ رڳو عروضي غلطين ۽ خيالن جي ٽڪرائڻ جي ڄاڻ ڏيڻ هرو ڀرو ڪا تنقيد ڪانه آهي.
انگن اکرن جي راند ۽ هوش محمد ڀٽي هيءَ خليق ٻگهيي جو مضمون فڪشن تنقيد آهي، جنهن ۾ هن هوش ڀٽي جي ڪهاڻين جو سٺو اڀياس به ڪيو آهي ۽ ڪهاڻيڪار جي تنقيدي قدرشناسي به ڪئي آهي ۽ ڪهاڻين لکڻ لاءِ سندس فني رهبري به ڪئي آهي، جڏهن ته منهنجو خيال هي آهي ته هوش محمد ڀٽيءَ جون ڪهاڻيون اڃا شروعاتي مرحلن ۾ آهن، ڪهاڻي ديسي توڙي عالمي ليول تي اڀياس ٿي گُهري. سعيد سومري جي شعري ڳٽڪي ”اڌ خيال جي خاڪ“ تي خليق ٻگهيي هڪ تجريدي ۽ ناياب تنقيد ڪئي آهي، سعيد سومري جي شاعريءَ جي فني ۽ فڪري باريڪ بينين تي هُن جنهن انداز سان نڀايو آهي، اُن انداز ۾ لکڻ چڱن ڀلن نقادن لاءِ اوکو ڪم هوندو آهي، هُو، سعيد سومري جي شاعريءَ ۾ جنهن گهرائيءَ سان لهي وڃي ٿو، سو اڄ جي نقادن لاءِ هڪ سهڻو مثال آهي، موصوف جي اهڙي تجريدي رنگ ۽ تنقيدي گهرائي جو هڪ مثال هيءُ آهي، خليق ٻگهيو لکي ٿو ته: ”سعيد سومري جو هي ڪتاب ”اڌ خيال جي خاڪ“ درحقيقت روح جي اُساٽ آهي، جنهن ۾ روح جي ڪهاڻي بنا ڪلائيمڪس آهي، وچ ۾ رهجي ويل روح جي هڪ دانهن يا پڪار آهي ۽ خيال به تجريدي رنگ اوڙهي خاڪ بڻجي رهجي وڃي ٿو“ خليق ٻگهيي جي ايڏي گهري نظر جي ڪمال کي ساراهڻ کان سواءِ رهي نٿو سگهجي.
خليق ٻگهيي جي هڪ ٻي تنقيدي مضمون جو عنوان ”هدايت ڏيپر فني ۽ جمالياتي ارتقا کان پوسٽ ماڊرنزم تائين“ آهي، جنهن ۾ هُن هدايت ڏيپر جي شاعريءَ جو تنقيدي جائزو پوسٽ ماڊرنزم جي پس منظر ۾ ورتو آهي، هن مضمون ۾ نقاد پنهنجي وسيع مطالعي جي طاقت سان پوسٽ ماڊرنزم جي لڪل پاسن کي به نه صرف هن مضمون ۾ واضح ڪيو آهي، پر پوسٽ ماڊرنزم جهڙي گنجريل ۽ ڳوڙهي لاڙي جو سُٽُ به سلجهايو آهي، اُنهيءَ جو هڪ دليل هي به آهي ته هُن هدايت ڏيپر جي شاعريءَ مان تشڪيڪ پرستيءَ وارو عنصر به ڳولي ورتو آهي ۽ اُن جو ڪامياب اطلاق به ڪيو آهي، هدايت ڏيپر جي شاعريءَ مان پوسٽ ماڊرنزم واير تشڪيڪ پرستيءَ کان سواءِ هُن سندس شاعري جي عروضن ۽ قافين جي خوبين خامين تي به جاندار راءِ ڏني آهي سندس شاعريءَ جي تجسيم، تجريديت ۽ جماليات جو به خوبصورت جائزو ورتو آهي.
تنقيد جا ايترا فرض هڪ هنڌ نڀائڻ واقعي ڏکيو عمل آهي، جنهن ۾ خليق ٻگهيي ڪمال ڏيکاريو آهي. غالباََ خليق ٻگهيو سنڌي ادب جو پهريون نقاد آهي، جنهن پوسٽ ماڊرنزم جي لاڙي کي شاعري جهڙي صنف تي تنقيدي انداز ۾ درست استعمال ڪيو آهي، منهنجي خيال ۾ خليق ٻگهيو جو هي تنقيدي، جمالياتي ۽ تخليقي پورهئي وارو ڪتاب ”ادبي تحريڪون ۽ تنقيدي زاويا“ ادب جي دنيا ۾ ضرور مانُ حاصل ڪندو!!
منير سولنگي