لوڪ ادب، لساني ۽ ادبي تحقيق

ادبي تحريڪون ۽ تنقيدي زاويا

خليق ٻگهيو سنڌي نوجوان نقاد ٽهيءَ ۾ نشانبر ادبي نانءُ آهي. ’ادبي تحريڪون ۽ تنقيدي زاويا‘‘ سندس پھريون تنقيدي ڪتاب آهي. خليق ٻگهيي هِن ڪتاب ۾ نہ رڳو شاعري ۽ ڪھاڻين جي ڪتابن تي تنقيدي تجزيا ڪيا آهن بلڪہ هُن ادبي تحريڪن ۽ مروج نون زاوين بابت بہ کُليل روح سان لکيو آهي. جنهن سان هن ڪتاب ۾ تنقيدي ورائٽي بہ نمايان ٿي آهي. سندس لطيف شناسيءَ بابت لکيل ليک خليق ٻگهيي جي ڪلاسڪ ادب تي گرفت ڏانھن ڌيان ڇڪرائين ٿا تہ نئين ٽھيءَ جي شايع ٿيل ڪتابن تي لکيل سندس ڪيئي مھاڳ/رايا سندس جديد ادبي ڪائنات تائين پُھچ جا پاڻ هـڙتو گواهه آهن.
  • 4.5/5.0
  • 323
  • 94
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • خليق ٻگهيو
  • ڇاپو پھريون
Title Cover of book ادبي تحريڪون ۽ تنقيدي زاويا

سنڌي ادب جو تنقيدي آئيندو!

معياري تخليقي ادب لاءِ معياري تنقيد جي اَشد ضرورت رهي ٿي. ان کانسواءِ تخليقي ادب ۾ زمان ۽ مڪان جي تبديلين ۽ معروضي حالتن جو اڀياس ممڪن نه ٿي سگهندو.
تنقيد جي ڪابه هڪ مقرر وصف ڪانهي. جيتري تخليقي ادب جي دنيا وسيع اُوتريون تخليقي شاخون ۽ محرڪ وسيع آهن ۽ تنقيد جو فن به اُوترو ئي وسيع آهي ۽ بدلجندڙ زماني سان گڏ جيئنءَ پوءِ تيئنءَ سائنسي بڻجندو پيو وڃي، تنقيد جي سائنس هڪ فني سائنس آهي، اها ڪا نج سائنس ڪانهي. جڏهن فلسفي جي سائنس جو ذڪر ڪيو ويندو آهي، تڏهن اُنهيءَ کي نج سائنس چوڻ مان مراد هيءَ نه آهي ته فلسفو هاڻي واقعي خالص نج سائنس بڻجي ويو آهي. پر اُنهيءَ جو مقصد هيءَ آهي ته فلسفو ڏند ڪٿائي ماڻن ۽ ماپن کان مٿي ٿيندي. نج علمي ۽ سائنسي فڪر جو حصو بڻجي ويو آهي. سائنس لفظ جي لغوي معنيٰ کان قطع نظر، ”سائنس“ ۽ ”سائنسي“ لفظن لکڻ جو مقصد اصطلاحي هوندو آهي. ڇو ته ڪنهن ادبي فن پاري يا ليک تي تنقيد ڪرڻ کان اڳ لفظن جي اصطلاحي مقصدن ڏانهن توجه ڏيڻ قابل نقاد جو ئي فرض هوندو آهي، سو تنقيد جي سائنس جي به نئين سِـري سان تشريح ڪرڻ جي ضرورت آهي. پر بنيادي سوال هيءَ آهي ته تنقيد آهي ڇا؟ ۽ تنقيد سان وابسته ڪهڙا نظريا وڌيڪ مؤثر ۽ غير مؤثر آهن؟ ڏيهي ۽ پرڏيهي عالمن ۽ دانشورن جا اُنهيءَ ڏس ۾ ڪهڙا مشورا آهن.
زان پال سارتر چوي ٿو:
”تنقيد اها نئين شاعري آهي، جنهن لاءِ فن جو پورهيو ئي مُوضوع آهي.“
منهنجي خيال مطابق تنقيد جي متعلق سارتر جي اُنهيءَ راءِ جي پٺيان مغرب جي ادب ۽ شاعريءَ جو ئي پس منظر آهي. اُنهيءَ پس منظر جي هڪ مختصر جهلڪ هيءَ آهي ته مغرب جي سڀ کان آڳاٽي تنقيد هومر جي تنقيد ئي قرار ڏني وئي، اُنهيءَ جو ثبوت هومر جي قديم تحرير جي هڪ حصي ”اليڊ“ جي هڪ عبارت آهي، جا ”ايجلس“ جي ڍال متعلق آهي. يوناني شعر و ادب جي شروعات ئي هومر جي ٻن نظمن اليڊ ۽ اوڊيسي سان ٿئي ٿي، جيڪي رزميه نظم آهن، ڪن تاريخ نويسن جي خيال مطابق اُهي ٻئي رزميه نظم ست سؤ قبل مسيح پراڻا آهن، جڏهن ته هومر جي زماني کي ڏهه سؤ سال قبل مسيح پڻ ڪوٺيو ويو آهي. اليڊ ۽ اوڊيسي ٻئي نظم هڪ ئي داستان جا آهن، اليڊ ۾ ٽراجن جي جنگ ۽ ٽراءِ جي گهيراءُ جو ذڪر ڪيو ويو آهي. دنيا جو قديم ترين ادب شاعري آهي ۽ قديم نظمن ۾ رزميه رنگ به آهي ته رُومانوي به، افسانوي قدر به آهن ته تنقيدي اشارا به موجود آهن. هومر جي ادبي رزميه جي بدولت مغرب جي اندر ئي رزميه شاعري، ورجل لوسن، ڊانٽي ۽ هلٽن جي وسيلي اڳتي وڌي سگهي.
جهڙيءَ طرح اطالوي ادب جي شروعات ڊيوائن ڪميڊي، اسپيني ادب جي شروعات سِد cid ۽ انگلينڊ جو ادب بالف Beowulf سان شروع ٿئي ٿو. تهڙيءَ طرح فرانسيسي ادب جو آغاز رولان roland جي منظوم قصي سان ٿئي ٿو ۽ بلڪل تهڙيءَ طرح هومر جا ٻه رزميه نظم اليڊ ۽ اوڊيسي نه هجن ها ته اولهه جي تهذيب جي قديم دورن جي ڪابه خبر ئي نه پوي ها. مٿين سموري پس منظر ۾ جي روشنيءَ ۾ سارتر جي تنقيدي راءِ کي ڏسڻ جي ڪوشش ڪجي ٿي ته هنن وٽ، پهريان نقاد ته خود شاعر آهن، جنهن مان سڀ کان وڏو مثال هومر جو آهي، اُنهيءَ ڪري شايد تاريخي پس منظر جي روشنيءَ ۾ سارتر تنقيد کي شاعريءَ جهڙو پورهيو ئي ڪوٺي ٿو، جڏهن ته تنقيدي علم، جيڪو بعد جي مغرب وٽان ڦهليو آهي، اُنهيءَ جو سڌو تعلق ته فلسفي سان ئي ڳنڍيل آهي ۽ جنهن جي شروعات ته اڳ ئي سقراط، افلاطون ۽ ارسطو ڪري چڪا هئا، سقراط شاعريءَ جي متعلق نهايت اهم سوال اُٿاريا، جيڪي تنقيد جي اهم مسئلن سان واسطو رکندا هئا، جڏهن ته افلاطون ئي فلسفيانه تنقيد جو بنياد وڌو ۽ پوءِ اُولهه جو ادب هاڻي تنقيد کي ڪٿان کان ڪيستائين پهچائي چڪو آهي؟ اهو هڪ جدا بحث طلب نقطو آهي. پر دنيا جي سموري ادب لاءِ سارتر جي قول مطابق ’’تنقيد جو شاعريءَ جهڙو هجڻ‘‘ ته درست نظر ڪونه ٿو اچي.
ٽي ايس ايليٽ چوي ٿو:
”آءٌ سمجهان ٿو، تنقيد فڪر جو اُهو شعبو آهي، جنهن کي هي معلوم ڪرڻ جي جستجو رهي ٿي ته شاعري ڇا آهي؟ ان مان ڇا حاصل ٿئي ٿو، ان مان ڪهڙين خواهشن جي تسڪين ٿئي ٿي؟ انهن سڀني ڳالهين بابت شعوري ۽ غير شعوري مفروضا قائم ڪري، شعر و شاعري جي حيثيت مقرر ڪرڻ جو نالو تنقيد آهي.“ ايليٽ جو اُهو موقف درست آهي ۽ منهنجي خيال موجب تنقيد شين جي وچ ۾ امتياز ڪرڻ جو نالو به آهي، پر جيڪڏهن تنقيد ۾ بيرحميءَ کان ڪم ورتو ويندو ته پوءِ تنقيد پنهنجا حقيقي مقصد ڪڏهن به حاصل ڪري نه سگهندي، جيئن ايمرسن چوي ٿو:
”هر تخليقي شهپاري کي اُنهيءَ جذبي سان ڏٺو ۽ پَرکيو وڃي، جنهن جذبي سان ان جي تخليق ڪئي وئي.“
ايمرسن جيان اناطول فرانس پڻ تنقيد متعلق اِهڙي ئي گوهر افشاني ڪري ٿو، هُن موجب تنقيد خود به اندر جو آواز هُجي ٿو. اناطول فرانس مطابق ”بهترين تنقيد اها آهي، جنهن ۾ نقاد اُنهن ڪيفيتن کي بيان ڪري، جن کي سندس رُوحَ ڪنهن ادبي ڪارنامي مان حاصل ڪيو هجي.“
منهنجي خيال ۾ تنقيد جو مقصد مُئلن کي نئين سر جيئارڻ آهي. تنقيد فقط تخيلقڪار جي واسطي مايوسيءَ جو باعث نه هجي. پر تخليقڪار جي تخليق کي وڌيڪ حياتي بخشڻ جا ڏسَ پنڌَ به ڏئي. جيئن آرنلڊ ميٿيو چَوي ٿو:
”تنقيد جو بنيادي ۽ اَهم مقصد هيءُ آهي ته اِهڙو دانشورانه ماحول پيدا ڪيو وڃي، جنهن منجهان تخليقي قوت اڃا به وڌيڪ لاڀائتي ٿي سگهي.“ ميٿيو آرنلڊ جي مٿين راءِ جو درحقيقت مقصد هي آهي ته تنقيد جي وسيلي ڪنهن به تخليق جي روشن پاسن ڏانهن وڌيڪ ڌيان ڏنو وڃي ۽ خود تخليقڪار جي واسطي تنقيد جي وسيلي تخليق جي نوَن رستن جو به تعين ڪيو وڃي.
منهنجي خيال موجب، تنقيد هاڻي انيڪ قسمن ۾ تبديل ٿيندي پئي وڃي جن جو ذڪر پوءِ ڪنداسين. پر ميٿيو آرنلڊ جي اِهڙي راءِ جي روشنيءَ ۾ تنقيدي ادب جي اندر ’’تبصرو“ خصوصي اهميت رکي ٿو، ڪن تبصرن جي اندر تنقيد به هوندي آهي ۽ ڪن تبصرن جي اندر محض ثنا خواني هوندي آهي، جنهن مان ڪنهن به تخليقڪار جي واسطي اُتساهه پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويندي آهي، جڏهن ته منهنجي خيال مطابق تبصرو دانشورانه ماحول پيدا ڪرڻ ۾ ناڪام ويندو آهي ۽ خود تنقيد ۽ تبصري ۾ بنيادي نوعيت جو فرق هيءُ هوندو آهي ته تبصرو ڪنهن به تخيلق تي سراسري/ مٿاڇري نظر وجهڻ جي واسطي هوندو آهي، جڏهن ته تنقيد گهرائيءَ جي گُهرجائو هوندي آهي. تبصرو تنقيد جو هڪ حصو ته آهي، پر جيڪڏهن تبصري جي اندر تخليق واري شيءَ جون ڪوتاهيون نظرانداز ڪيون ويون هجن، ته پوءِ اهڙو تبصرو محض ’’اشتهاري حيثيت‘‘ حاصل ڪري سگهي ٿو، ڇاڪاڻ ته ڪا به اشتهاري شيءَ تنقيد جي مقام تائين نٿي پهچي سگهي. اسان وٽ تبصرن جي اِهڙي حالتِ زار اخبارن ۾ ڏسڻ وٽان هوندي آهي.
مغربي نقادن جي تنقيد متعلق علم مان سنڌي تنقيدي ادب جي لاءِ نيون نيون راهون به نڪرن ٿيون، پر ڪن راين کي رَد به ڪري سگهجي ٿو. ڇو ته اختلاف ممڪن آهي. ٻيو ته اُولهه جي نقادن جي راءِ، ’’اولهه جي ادب‘‘ سان وابسته آهي. اُها ڪِٿي ڪِٿي سڌيءَ طرح سنڌي ادب جي مٿان اپلائيڊ نٿي ڪري سگهجي. ڇاڪاڻ ته هر ٻوليءَ جو تخليقي توڙي تنقيدي ادب پنهنجي ثقافتي مزاج سان واسطو رکي ٿو، اُنهيءَ ڪارڻ سنڌي ادب جي اندر تنقيدي فڪر کي پنهنجي ٻوليءَ سنڌيءَ جي نقادن جي وسيلي سمجهڻ جي ضرورت آهي. ڇاڪاڻ ته انهن راين جي اندر پنهنجي ”ثقافتي خوشبوءِ“ به آهي، ناميارو ناول نويس، محقق ۽ سنڌي ٻوليءَ جو ڄاڻو سراج الحق ميمڻ چَوي ٿو:
”تنقيد اُهو فن آهي، جنهن جي مقرر ڪيل معيارن ۽ ماڻن جي مدد سان اَدب يا فن جي مختلف صُورتن جي فني، احساساتي ۽ سماجي حيثيت مقرر ڪري سگهجي ٿي.“
محترم بدر ابڙو صاحب لکي ٿو:
”فن کي سمجهڻ، اُن جي تشريح ڪرڻ، ڇنڊ ڇاڻ ڪرڻ ۽ اُن ۾ سُونهن جو معيار پرکڻ ئي تنقيد نگاري آهي.“
ناميارو شاعر ۽ نقاد محترم تاج بلوچ صاحب چَوي ٿو:
”تنقيد سان صحتمند اَدب جي پيداوار ٿئي ٿي. تنقيد منطق جيان هر علم ۽ فن جي تشڪيل ۽ تعمير ۾ برابر جي شريڪ آهي، ۽ وجدان ۽ جمال جي جن گوشن تي منطق جي پهچ نه آهي، اُتي تنقيد ئي پنهنجا فرض سر انجام ڏئي ٿي.“
تنقيد جي متعلق سنڌ جي ٻين ڪيترن ئي عالمن، اديبن، دانشور جهڙوڪ رسول بخش پليجو، ڊاڪٽر الهداد ٻوهيو، ڊاڪٽر فهميده حسين، ڊاڪٽر محمد ابراهيم شيخ، ”خليل“، ڊاڪٽر بدر اُڄڻ، محمد ابراهيم جويو، اڪبر لغاري، اسحاق سميجو، منير سولنگي، ضياءُ شاهه، لطيف نوناري ۽ ٻين صاحبن، وقت به وقت پنهنجا قيمتي ۽ ناياب رايا پئي پيش ڪيا آهن، جيئن سنڌي تنقيدي ادب جي شعاع کي وڌيڪ روشن ڪري سگهجي، پر پوءِ به تنقيد وارو سوال اڃا ڪيترن ئي ’’متضاد فڪرن‘‘ سان وابسته آهي. اُنهيءَ جا ٻه اهم ڪارڻ هي آهن، پهريون ڪارڻ هيءُ آهي ته تنقيد جو علم ۽ فڪر ارتقائي تبديلين جي ڪارڻ يا بدلجندڙ حياتياتي، فني ۽ علمي قدرن جي مطابق مسلسل تبديل ٿيندو رهي ٿو. ٻيو اَهم ڪارڻ هيءُ آهي ته سنڌ جي اندر وڌندڙ مايوسيءَ ڪارڻ، سنڌي ادب ۾ تنقيد ڪرڻ جو فڪري رجحان ئي پيدا ناهي ٿي سگهيو، جنهن ڪري بهترين نقادن کي نه ائپري شيئٽ ڪيو ٿو وڃي، نه ئي نوَن عملي تنقيدي ڪتابن لکڻ جي ضرورت محسوس ڪئي پئي وڃي.
منهنجي خيال مطابق تنقيد جي بنيادي تعليم ۽ فڪري آگاهيءَ کانپوءِ تنقيد جي ماهيت ۽ افاديت طئه ڪري سگهبي آهي. ٻي صورت ۾ تنقيد جو مستقبل ڪنهن به ٻوليءَ ۾ غير محفوظ بڻجي سگهي ٿو، ڇاڪاڻ ته پٺتي پيل سماجن جي ادب ۾ تنقيد جي جاءِ تي دوستي ياري اچي ٿي وڃي. نتيجو اُهو ٿو نڪري ته اِهڙي تنقيد، تخليقي ادب کي شاهوڪار يا صحتمند بنائڻ جي اهل نٿي رهي، اُها راءِ ڪنهن به طرح مڪمل درست ڪانهي، ته سنڌي ادب ۾ تنقيد ڪانهي، سنڌي ادب جي پيڙهه کي مضبوط تنقيد ئي ڪيو آهي. جهڙيءَ طرح هر تنقيد، تخليق کان بهتر ناهي، تهڙي طرح هر تخليق، تنقيد کان به بهتر ڪانهي، اُنهيءَ ڪري اُهو هاڻي هڪ فطري مُغالطو ئي آهي ته تنقيدي ادب ٻين نمبر جو ادب آهي، سنڌي تنقيدي ادب به ڪيترن ئي زاوين کان ڪڏهن ڪڏهن تخليقي ادب کان بهتر ۽ اول درجي جو نظر اچي ٿو. اُها ٻي ڳالهه آهي ته اُنهيءَ جي نشاندهي نه ٿي ڪئي وڃي يا تنقيدي ادب تي ڪيرُ به نٿو لکي!
تنقيدي نظريا، جيئن ته تبديلي پسند هوندا آهن، اُنهيءَ ڪري تنقيد جي اصولن ۽ نظرين ۾ ڪافي نيون تبديليون رُونما ٿين ٿيون، اُنهيءَ ڪري تنقيد جي هيءَ جيڪا پهرين تعريف هئي ته تنقيد درحقيقت ٻن سوالن جا جواب ڏيندي آهي ته مال قال؟ يعني ڇا چيو آهي؟ ۽ ڪيف قال؟ ڪهڙيءَ طرح چَيو آهي؟ اهو سڀ اِرتقا جو ئي حصو آهي، جهڙيءَ طرح مغرب ۾ تنقيدي ادب مختلف قسمن ۾ تحليل ٿيندو رهي ٿو، تهڙيءَ طرح سنڌي تنقيدي ادب ۾ به تنقيد جا ڪئين قسم آهن پر اُنهيءَ جو مقصد اُهو به ڪونهي ته سنڌي تنقيدي ادب ۾ تنقيد جا سڀئي نمونا مروج آهن؟ تنقيدي ادب جي واڌ ويجهه جي واسطي لازمي آهي تنقيد جي اصولن/ نظرين تي بحث ٿيندو رهي، تنقيد جي مروج ۽ غير مروج قسمن تي به بحث ڪيو وڃي، پر اُنهيءَ کان اڳ اِهو ڏسڻو آهي ته سنڌي تنقيدي ادب جا ڪيترا قسم رائج آهن؟ ۽ ڪيترن قسمن جي رائج ڪرڻ سان سنڌي تنقيدي ادب وڌيڪ تنقيدي فن ۾ پيش رفت ڪري سگهي ٿو. هونئن ته نقادن تنقيد جا ٻه قسم بيان ڪيا آهن.
1. داخلي تنقيد Subjective criticism
2. خارجي تنقيد Objective criticism
داخلي تنقيد جو تصور ڪرڻ سان ئي هينري جيمس جو نالو ذهن جي اِسڪرين تي اُڀري اچي ٿو، ڇو ته داخلي تنقيد جي لاءِ سندس لکڻين کي مثال سمجهيو ويندو هو. داخلي تنقيد ۾ ڪوبه نقاد پنهنجي شخصيت ۽ پنهنجن اصولن تحت ڪم ڪندو رهي ٿو، جڏهن ته خارجي تنقيد جي تصور ڪرڻ سان ايمل هي نڪوين جو نالو اُڀري اچي ٿو، جنهن جي تحريرن ۾ ٻاهرين يا خارجي محرڪن جي اَفاديت هئي.
ڊاڪٽر محمد ابراهيم شيخ لکي ٿو:
”ادبي تنقيد جدا جدا ملڪن جي ماحول ۽ اعتقادن جي لحاظ کان ايتري قدر مختلف آهي. جو ان کي انگريزي، آمريڪي، الماني يا رُوسي قسم جي تنقيد، جدا جدا سڏجڻ بيجا نه ٿيندو.“
ڊاڪٽر بدر اُڄڻ لکي ٿو:
منهنجي نماڻي راءِ مطابق سنڌيءَ ۾ تنقيد جا هي قسم مروج آهن:
1. اشتهاري تنقيد 2. معياري تنقيد 3. سوانحياتي تنقيد
4. فني تنقيد 5. تشريحي تنقيد 6. تاريخي تنقيد
7. تحقيقي تنقيد 8. تقابلي تنقيد 9. متاثراتي تنقيد
10. عملي تنقيد 11. تعارفي تنقيد 12. جوابي تنقيد
13. نظرياتي تنقيد.
ڊاڪٽر الهداد ٻُوهيي به پنهنجي ڪتاب ”تنقيدون“ ۾ تنقيد جي ڪن قسمن تي روشني وجهڻ جي ڪوشش ڪئي آهي پر اُنهيءَ ۾ ليکڪ مغربي تنقيدي ويچارن کي ئي پئي گهڻو اُڪلايو آهي. ۽ ٻين انيڪ نقادن ادبين پنهنجي مقالن ۾ تنقيد جي قسمن تي روشني وڌي آهي. ڊاڪٽر بدر اڄڻ جو ڪتاب، ”سنڌي ادب ۾ تنقيد نگاري“ هڪ بهترين ڪتاب آهي، هيءُ ڪريڊٽ ڊاڪٽر بدر اُڄڻ ڏانهن وڃي ٿو، بقول هُن جي ته هُن پهريون ڀيرو تنقيد جي اُنهن قسمن جي نشاندهي ڪئي، جيڪي سنڌي تنقيدي ادب ۾ تنقيدي قسمن جي سڃاڻپ طور اڳ ۾ ئي مروج نه هئا. ڊاڪٽر بدر اُڄڻ لکي ٿو. ”سنڌيءَ ۾ تنقيد جا ڪيترائي قسم موجود آهن، هن کان اڳ ڪنهن به نقاد يا محقق سنڌيءَ ۾ تنقيدي مزاج ۽ مواد جو مطالعو ڪري قسمن جي نشاندهي نه ڪئي آهي.“
اسان وٽ تنقيد جا ستاويهن کان وڌيڪ قسم بيان وڃن ٿا. تنقيد جي اُنهن قسمن کي توهان تنقيد جا نظريا به چئي سگهو ٿا. تنقيد جي اُنهن قسمن جي تشريح ڪِٿي به اهڙي نصابي انداز ۾ ڪانهي، جيڪا سنڌي تنقيدي ادب جي فروغ واسطي ڪو مؤثر ڪردار ادا ڪري سگهي، ڇاڪاڻ ته اهي تنقيدي قسمن جون تشريحون ڪٿي ڪٿي محض ترجمو آهن ۽ اُنهن تنقيد جي قسمن يا نظرين تي باقاعدي بحث جي اڃا ته ڪا ابتدا ئي ناهي ٿي ۽ اُنهيءَ ۾ ڪوبه شڪ ڪونهي ته تنقيد جي اُنهن قسمن جي نئين سري سان ڇنڊ ڇاڻ ڪري، اُنهن تنقيدي قسمن کي پنهنجو فڪري مزاج ڏئي سگهجي ٿو، نه ته ٻي صورت ۾ جيئن اسين تخليقي ادب ۽ شاعريءَ ۾ Directionless ٿي ويا آهيون، تيئن سنڌي تنقيدي ادب ۾ ثنا خوان ٿي رهجي وينداسين. تنقيد جي اِهڙن قسمن جي نشاندهي هت ڪجي ٿي، جيڪي قسم سنڌي تنقيدي ادب جو باقائدي حصو بڻجي نه سگهيا آهن.
1. جمالياتي تنقيد 2. اوچ آدرشي تنقيد 3. استعاري تنقيد
4. ادغامي/ مخلوطي تنقيد 5. اجتماعي تنقيد 6. عدالتي تنقيد
7. تجزياتي تنقيد 8. تخليقي تنقيد 9. تصوراتي تنقيد
10. ثقافتي تنقيد 11. ساختياتي تنقيد12. پس ساختياتي تنقيد
13. رُومانوي تنقيد 14. نفسياتي تنقيد 15. فطرتي تنقيد. وغيره
منهنجي خيال مطابق جئين ته اسان وٽ شاعريءَ جي نظرين تي عملي ڪم نه ٿيو آهي، تيئن اسان وٽ تنقيد جي نظرين/قسمن تي ڪم ڪرڻ لاءِ ڪو به تيار ناهي، هتي ڪهڙو تخليقي نقاد آهي، جنهن تنقيدي ٿيوري ڏني هجي؟ اسان وٽ هڪ نئين ۽ پنهنجي تنقيدي ٿيوريءَ جي ضرورت آهي، جيڪا اسان جي ٻوليءَ، مزاج، ڪلچر ۽سماج سان مطابقت رکندي هجي، ٻي صورت ۾ اسين به اردو ادب وارن وانگي يورپي ٿيوريز تي ئي هلندا رهنداسين.


ببلو گرافي:

1. ڪتاب ادب ۽ تنقيد ليکڪ: ڊاڪٽر محمد ابراهيم شيخ
2. سنڌي ادب ۾ تنقيد نگاري: ڊاڪٽر بدر اڄڻ
3. سنڌي ادب ۾ تنقيد نگاري: ڊاڪٽر بدر اڄڻ
4. تنقيد ۽ تنقيد نگاري: احسان بدوي