مهاڳ
لاڳاپا لطيف چئي، ڇڏي جوڳي جاڳ.
ڦلوءَ جو، شاهه لطيف جي سٽن تي ڪيل اڀياس سندر، دل موهيندڙ ۽ هرکائيندڙ آهي. تمام گھڻو پاسو اڀياس ڪيو اٿس. فلاسافرن، سائنسدان، مادي پرست ۽ صوفي سڀ کي مطالعي هيٺ آڻي، عدم کي سمجھائڻ ۽ روحانيت ۽ مادي جي جوڙ کي ٻڌائڻ جي ڪامياب ڪوشش ڏسجي ٿي. هي هڪ ريسرچ ورڪ آهي، جنهن ۾ گوناگون محققن جا حوالا ۽ سندن ڪمن جو وچور پڻ آهي.
مٿين سٽن ۾ نفس ماري ويراڳ وٺڻ جي تلقين آهي. ڊاڪٽر ڦلو لکي ٿو ته، “پوءِ نفس جي هر خواهش مري ٿي پوي ۽ ان کي موت چيو ويو آهي. انهي موت کان پوءِ ئي لاهوتي هجڻ جو لاڳ نصيب ٿئي ٿو. جڏهن مادي وجود کي نه مڃي ۽ نفس کي ماري ڇڏي پوءِ ڇا ٿو بچي؟ پوءِ ته ڪجھ به نٿو بچي..... ڇاڪاڻ ته اهو وجود اصل حقيقت آڏو پردو آهي، جيڪو آءُ پڻي ۽ انا جي خام خيالي آهي، تنهن کي عشق جي آڳ سان ئي ساڙي سگھجي ٿو.
نسوريائي نانهه جي، دل ۾ دونهين پاءِ،
آڻي آڳ عشق جي، لاهوتي تون لاءِ،
جندا تئن جاڳاءِ، جئن سان آتش آب ٿئي.”
هي آهي عدم جو فلسفو، لطيفي فڪر، صوفي سوچ ۽ ابتڙن جو ميلاپ جا مارڪسي فلسفي جي سونهن آهي. ڀلا آتش باهه کي پاڻي ڪيئن ڪري سگھبو آهي. جيڪو ڪري وٺي اهو ئي سامي آهي، اهو ئي جوڳيءَ جو جوڳ آهي ۽ اها ئي رمز سمجھڻ روحاني راز آهي. لطيف سرڪار ڪيترن هنڌن تي ايئن چيو آهي، پر پاڻ نه سمجھي لنوائي وڃون ٿا، هيڏانهن هوڏانهن جون ڳالهيون ڪري، پنهنجي علمي نمائش ڪيون ٿا، غور ڪريو:
جيلانهن ٿيا نابود، تيلانهن گڏيا بود کي
آسڻ جن عدم آءُ نه جئيندي ان ري
قاتل ڪمائي ڪري وِهُه ماکي جي ڪن
نڪا ابتدا عبد جي نڪا انتها
عشق نانهه عدد پڄاڻي پاڻ لهي
جي خودي کي کائين هلو تڪيا پسون تن جا
وڍي وڌائون هو جو وڻ هئڻ جو
نسوروئي نانهه جو نانگن وٽ نڌاڻ.
ٻري جن ٻاري معنيٰ پاڻ کي ٻاري ساڙي پوءِ ٻاريو ته اها ته ٿي رمز وجود وڃا وڻ دي.
پر هن فلسفي نوري ناري تي جي متضاد رايا آهن، ابتا سبتا رخ آهن. تن کي پڻ ڦلو سهيڙيو آهي ۽ پنهنجي راءِ پڻ ڏني اٿس يعني محقق جي حيثيت ۾ هن اختتام پورو ڪيو آهي اڌ ۾ نه ڇڏيو اٿس. باقي متفق ٿيڻ لاءِ هر ذهن الڳ الڳ انوکي ڇاڻي آهي، جنهن مان ڇڻي هو فڪر نظريو ٺاهي ٿو. جيئن ڪجھ محققن نوري ناريءَ کي دوزخي جنتي رخ ڏنا آهن. ته نوري اللہ سان وابسته آهن ۽ ناري، نار معنيٰ جنهن سان تعلق رکن ٿا. ڊاڪٽر ڦلو مضبوط دليل ٿو ڏئي ته جي ناري جھنمي هجن ها ته، لطيف ايئن نه سهيڙي ها، ته آءُ نه جيئندي ان ريءَ. منهنجي نظر ۾ ڦلوءُ جو هي مضبوط دليل آهي. شاهه سائين ان ورڇ کان بنهه مٿي هو، عاشقن وٽ آهي جي آيا سي اگھيا يا نڪا جھل نه پل سڀڪو پسي پرين کي، هي صدق دل اندر جي اوت ۽ اڌما آهن، جي عاشق جي خودي ساڙيو مڃ ڪيو ڇڏن.
لاهوتن لطيف چئي من ماري ڪيو مُڃ.
هن بحث کي سهيڙيندڙ ڦلو، بدر ابڙو جو حوالو ڏنو آهي، جو گھڻو تڻو ڀٽائيءَ جي فڪر جو عڪاس آهي. صفحي 53 تي لکندي حوالو آهي، “مان سمجھان ٿو ته ڀٽائي ان بيت ۾ فقيرن ۽ سنياسين جو ذڪر ڪري ٿو. نوريءَ مان مراد مسلمان فقير آهن ته ‘ناري’ هندستان سان تعلق رکندڙ هندو، جين ۽ ٻڌ وارا سنياسي ۽ ڀکشو آهن” يا ليکڪ جي نظر ۾ روح (نوري /نور) ۽ مادي (ناري، مٽي) جي ميلاپ جي ڳالهه آهي ته گڏ ٻنهيءَ جي نفي ۾ آهي. هي سلطان باهو واري ڳالهه آهي ته نفي اثبات دا پاڻي مليا، هر رگي هرجائي هو. هي رمز سمجھڻ ۽ جھٽڻ جو مقام آهي.
مان ڇا چوان جو ڳالهيون سلڻ نه جھڙيون آهن، هي ٻڌڻ ٻڌائڻ جو فڪر ذڪر ناهي. پر انڀؤ سان خود سمجھڻ ڄاڻڻ ۽ چپ رهڻ جو راز آهي. لطيف جا هي لفظ:
حقيقت هن حال جي، ظاهر ڪريان ذري،
ته لڳي ماٺ مرن کي، ڏونگريون پون ڏري،
وڃن وڻ ٻري، اوڀڙ اڀري ڪين ڪي.
هي اها حيرت آهي جا چوڻ ٻڌڻ جي ناهي ۽ حوصلو سمجھ عقل دانش ۽ دماغ ان جو ادراڪ نٿو ڪري سگھي. بيکم جھڙو درويش ٿو چئجي.
بيکم بات اگم ڪي، ڪهڻ سسڻ ڪي نانهه،
جو ڪهي سو جاني نهين، جو جاني سو ڪهي نانهه.
ته منهنجي راءِ ۾ اها بحث ڪرڻ جي ڳالهه ناهي، هي عشق جو مقام عقل سمجھ علم ۽ ادراڪ کان بنهه مٿانهون آهي، عشق آهي عقل مت شرم ٽيئي نينهن نهوڙيا يا لطيفي لفظن ۾:
جيءَ جسي ۽ جان، جي ڀڃي جو هيڪاند،
سسي نيزي پاند، اڇل ته ٻه اڌ ٿئي.
هي آهي عشق جي بازي.
گر بازي عشق ڪي بازي هئه
جو چاهي لگا لو ڊر ڪيسا
گر جيت گئي تو ڪيا ڪهنا
هاري ڀي تو بازي مات نهين. فيض
عشق جي مستيءَ جي چڙهي ته حياتي موت ۾ ڪهڙا ويڇا؟
پسي لهس نه لڇيا، سڙيا مٿي سچ،
سندا ڳچين ڳچ، ويچارن وڃائيا!
هي پروانا پتنگ کلندي کامن ٿا، عدم جي آسڻ ڏي ڊڪندا وڃن ٿا، نابوديءَ ۾ بود ڳولهي لهن ٿا ۽ حياتيءَ جو هاج حاصل ڪيو وٺن. هي زهر پياڪ وِهُه ڏسي وهسن گھڻو، فراق ۾ فنا ٿيڻ سندن وصال آهي، پڙهڻ جا سبق سکيا آهن. پر پنو سو پڙهن جنهن ۾ پسڻ پرين جو. ته هي وڃائي پائڻ جو سبق آهي جيڪو سکي!
ڦلو ‘سندر’ جو هي ڪتاب پڙهڻ لائق آهي، جو شروع کان پاڻ ڏي مقناطيسي معني چقمق واري ڇڪ سان ڇڪي ٿو. ها کولي پڙهي ڏسو، باب پهريون شاهه لطيف جي عظمت جا محرڪ هڪ جادو ئي ڪاڪ محل آهي، جا مومل جو هٿ وٺي ئي اڪرڻو آهي، اها مومل آهي سنڌو، جنهن جي هار سينگار تي هرکي ڪڏهن يوناني، ته ڪڏهن عرب ارغون ۽ انگريز ٿا پلٽي پون. نهايت سهڻي نموني ليکڪ منڊ منڊيو آهي جو آءٌ ته پڙهندي ٿڪجان ئي نه پيو. اشوڪا هجي يا ايراني ساساني گھراڻا، سڪندر هجي يا چندرگپت ۽ ڏاهر جا ڏانهه. وڏي رنگيني ۽ سادگيءَ سان منڊ منڊيو اٿس.
ها ٻولي ۾ جا ٿري ٻولي ڍاٽڪي ۽ لطيفي لفظن جو سٽاءَ ڏنو اٿس، سو پڻ مڻيادار آهي. ڏهر يا ڏاهر جا بحث، سامونڊيءَ جي سٽاءُ ۽ ڀٽائيءَ جي ڪمال تي گھڻو ڪڇيو آهي.
اهڙي ۽ ايڏي محنت ڪرڻ تي کيس جس هجي. اميد ته اڳتي به آسائتن پڙهندڙن جي فڪري اڃ اجھائڻ جو بندوبست ڪندا رهندا، جو مون جھڙا موالي پيالو جھليو بيٺا آهن. جو پي پي به پر ڍاؤ ٿيندا ٿا وڃون. اڃا گھرجي ته خيال رکندا.
ڪتاب جو عنوان به مون کي وڻيو: نوري، ناري ۽ عدم. انتهائي معنادار ڄڻ منڊيءَ تي ٽڪ. هي ميڻو اهڙي فڪري داستان لاءِ فٽ (fit) آهي، جو وڏي خيال ۽ روحانيت جي عميق ۾ ٽپا ڏنا اٿس. هر ڌڙڪندڙ دل ۽ سوچيندڙ دماغ لاءِ نهايت لذيذ کاڌو آهي،Food for Thought جو ڪم ڏئي ٿو.
آسائتو ۽ دعاگو
پروفيسر ڪي ايس ناگپال
ڪراچي
2.10.17