شاهه لطيف جي عظمت جا محرڪ
لطيف سائين، پنهنجي تخليقي صلاحيتين کي پيدا ڪرڻ ۽ اڀارڻ لاءِ تمام گھڻو لوچيو ۽ سوچيو. سندس مطالعي ۽ مشاهدي کيس نه صرف سنڌ بلڪه دنيا جي مهان شاعرن جو مهندار بڻائي ڇڏيو. سنڌ جو عوامي شاعر، انهي جو اهم ڪارڻ آهي. “سنڌ ۾ شاهه ڀٽائي جي شاعري عام آهي ۽ ان شاعري جو ايترو ته ادب ۽ احترام ڪيو ويندو آهي، جنهن جو ڪو مثال ڪونه آهي. اهڙي مڃتا ۽ عزت فقط انهن جي ڀرپور نمائندگي ڪندا آهن.” (1)
هيٺ اسان شاهه لطيف فن ۽ فڪر جي عظمت جي مُحرڪن کي سمجھڻ جي ڪوشش ڪنداسين آهن:
جاگرافي:
ڪنهن به خطي يا پرڳڻي جي تهذيب، تمدن، ثقافت، تاريخ، ٻولي ۽ ٻيا سڀ سماجي پهلو انهي خطي جي جاگرافيءَ تي آڌاريل آهن. ڪاڪو ڀيرو مل لکي ٿو ته، “تاريخ جو هڪ مکيه ڀاڱو جاگرافي آهي. هر ڪنهن پرڳڻي جي طبعي صورت، آب، هوا ۽ ٻين ڳالهين جو پرڳڻي جي تاريخ ۽ ماڻهن جي سڀاءَ، بتِ جي ورڻ (رنگ)، ٻولي جي اچارڻ، رهڻي ڪهڻي وغيره تي ايتريقدر اثر ٿئي ٿو، جو جيڪر هيئن چئجي ته تاريخ ئي جاگرافيءَ تان ٿي.” (2)
سنڌ جي اوائلي جاگرافي ۽ اُن جي حدن، جاگرافيائي ڦيرن، اٿلن پُٿلن بابت ڪاڪو ڀيرو مل لکي ٿو ته، “رگ ويد ۾ جيڪو ‘سپت سنڌو’ (سنڌو ماٿر جي ستن دريائن واري ملڪ) جو ذڪر آهي، تنهن مان به سنڌ جو نقشو جوڙڻ ڏکيو آهي، جو اُن ۾ سنڌ جي حدن جو ذڪر آهي ئي ڪونه. وڏي ڳالهه ته خود رگ ويد جي منڊل 2، سوڪت 17 ۾ خوفناڪ زلزلن جو ذڪر آهي، جن انهيءَ وقت ۾ ئي ملڪ جي طبعي صورت ۾ ڦيرو پئي آندو. رگ ويد کان پوءِ جي حوالن مان به ايئن ظاهر آهي ته وقت بوقت خوفناڪ زلزلن ۽ سنڌو نديءَ جي ڦيرين گهيرين ڪيئن ساوا پاسا سڃا، ۽ سُڃا پاسا ساوا ڪيا آهن. سن 962ع ۾ اهڙو خوفناڪ زلزلو ٿيو، جنهن بکر وارا ٽَڪَر به ٽوڙي ڇڏيا، ۽ الور ۽ ٻيا ڪيترا شهر ويران ٿي ويا. سنڌو نديءَ، جا الور واري ٽڪريءَ جي بنهه هيٺيان وهندي هُئي، تنهن پنهنجو رُخ ڦيرائي ڇڏيو، ۽ ڪڇ جو رڻ، جنهن مان اڳي درياهه وهندو هو، ۽ راحموڪي بازار، سنڌڙي ۽ ٻيا بندر به اُتي هئا، تن به پنهنجي سهڻي صورت ڦيرائي، ۽ برپٽ ٿي پيو.” (3)
سنڌ جي جاگرافيءَ جون طبعي حالتون موسمي حالتن، زلزلن، ۽ سنڌو درياءَ جي چاڙهه ۽ وهڪرا مٽائڻ جي ڪري تبديل ٿينديون رهيون آهن. جنهن هنڌ ڪٿي سرسبز باغ باغيچا هُئا، اُتي ٻئي سمي ٺوٺ پوٺا ۽ جتي سمنڊ هُئا اُتي سُڃ، ڪٿي شهر آباد هُئا ته اُتي ڀڙڀانگ کنڊر. سنڌ جي طبعي جاگرافيءَ جون صورتون ته مٽيون ئي رهيون، پر سنڌ جي جاگرافيءَ جون حدون يا سرحدون پڻ مختلف دؤرن ۾ مختلف رهيون آهن.
سنڌ جون قديم حدون ٻڌائيندي رحيمداد خان مولائي شيدائي صاحب لکن ٿا ته، “سن 1843ع تائين سنڌ هڪ ڌار ملڪ هو. قديم زماني ۾، سنڌ حڪومت جون حدون اُتر ۾ درياءَ جھلم تائين هُيون، ۽ ڪشمير جا بعض هيٺيان ضلعا به اُن ۾ شامل هُئا. اُتر ۾ درياءُ هيلمند اُن جي حد بندي ڪندو هو، ۽ ڏکڻ الهندي ۾، سندس سرحد مڪران جي الهندي ۾ نور منشور تائين پکڙيل هُئي، ۽ ڏکڻ ۾، سندس سرحد عربي سمنڊ سان هُئي. ۽ ڏکڻ اڀرندي ۾ راجپوتانا ۽ جيسلمير ۽ ريگستان ۾ ڪٿي وڃي ٿي ختم ٿي: گويا هاڻوڪو سمورو مغربي پاڪستان سنڌ اندر هو.” (4)
سنڌ جون جاگرافيائي سرحدون، مختلف دؤرن ۾ مختلف هُلائن، حملن، قبضن، مان ٿينديون مٽجنديون ويون، واضح رهي ته، هزارين سالن جي انهي ڦيرن جا سبب سياسي ۽ معاشي هُئا، جن جي حاصلات لاءِ گھڻي قدر مذهبن جو هٿيار استعمال ٿيو. مختلف دؤرن ۾ مختلف خطن جي فاتحن سنڌ کي فتح ڪري لٽيو، ڦريو،ڪيترن ئي لُٽي هِتان کان پير ڊاهيا، پر انهن جا ايلچي ۽ باقيات رهجي وئي، ته ڪيترائي حملا ڪرڻ کان پوءِ اِتي ئي رهجي پيا، جنهن جي ڪري مختلف مذهبن، نسلن، ٻولين ثقافتن ۽ مختلف نفسيات رکندڙ ماڻهو سنڌ ۾ آباد ٿيندا رهيا، جن جي اچڻ سان سنڌ جي ماڻهن جي سوچ، فڪر، نفسيات، سياسي، معاشي، مذهبي ۽ سماج جي ٻين وهنوارن تي ڪيترائي گھرا اثر پيا ۽ مثبت ته ڪي وري منفي، بهرحال انهيءَ سان سنڌ جي مجموعي نفسيات جُڙي.
سنڌ جي موجوده حَدن بابت رحيمداد مولائي شيدائي لکي ٿو ته، “سنڌ جون موجوده حدون هن ريت آهن: اتر ۾ پنجاب ۽ رياست بهاولپور، اڀرندي ۾ جيسلمير ۽ جوڌپور رياستون (ڀارت)، ڏکڻ ۾ ڪڇ جو رڻ ۽ عربي سمنڊ، ۽ الهندي ۾ رياست قلات (بلوچستان)” (5)
آباد ڌرتي ۽ خوشحال سماج:
آباد ڌرتي ۽ خوشحال سماج، اتان جي رهاڪن جي انفرادي توڙي اجتماعي طور تي مُثبت ۽ هاڪاري سوچ جوڙڻ ۾ بنيادي ڪردار ادا ڪندا آهن. اهڙي ڌرتي جا رهاڪو مُعاشي طور خوشحال ۽ نفسياتي طور پُرامن، خوش طبع ۽ خوش اخلاق هوندا آهن. اهي شيون عظيم تهذيب کي جنم ڏينديون آهن. آباد ڌرتي ۽ خوشحال سماج هڪ آرٽسٽ جي تخيل لاءِ بنيادي مُحرڪ آهن. تڏهن ته اهڙا شعر سرجن ٿا:
اڱڻ تازِي ٻَهر ڪُنڍيون، پکا پَٽِ سونهن،
سُرهي سيج، پاسي پرين، مر پيا مينهن وسن،
اسان ۽ پرين، شال هُوَن، برابر ڏينهڙا.
يا،
نڪا جھل نه پل، نڪو رائر ڏيھ ۾،
آڻيو وجھن آهُرين، روڙيو رتا گُل،
مارُو پاڻ اَمُلھ، مليرون مَرڪڻون.
يا وري،
هيٺ جر، مٿي مَڃر، ڪنڌيءَ ڪؤنر ترن،
وَرئي واهوندن، ڪينجھر کٿوري ٿئي.
اوائلي نسلن، قومن ۽ انهن جي تهذيبن مان سنڌي قوم ۽ انهن جي ڌرتي سنڌ ۽ انهيءَ جي تهذيب، سنڌو ماٿر تهذيب هڪ ڪُهني تهذيب آهي. سنڌو ماٿر تهذيب جو بنياد سنڌو نديءَ جي آبياري ڪيل خطي تي مبني آهي. سنڌو نديءَ جي پاڻي سان گڏ، “سنڌو ماٿر جي وسيع ۽ آباد ميدانن ۾ جتي گھڻي برسات ۽ گھاٽا جھنگ هوندا هُئا، هڪ ڀرپور تهذيب مستحڪم بنيادن تي قائم هئي.” (6)
سنڌ، هزارين صدين کان سرسبز ۽ آباد خطو رهيو آهي. “سنڌ جو آڳاٽو ذڪر رِگ ويد ۾ ملي ٿو، جنهن ۾ سنڌوءَ کي پاڻ وهيڻي سون ورني ندي سڏيو ويو آهي ۽ اِهو موهن جي دڙي واري دؤر کان اٽڪل هڪ هزار سان پوءِ لکيو ويو.”(7)
سنڌو، هن خطي ۾ تمام وڏي ۽ اهم ندي آهي، جڏهن ته ٻيون به ڪيتريون ئي ننڍيون وڏيون نديون هن واديءَ کي سنڌوءَ سان ملي سيراب ڪن ٿيون. “ويدن ۾ سنڌوءَ کي پاڻ وهيڻي سون_ ورني ندي سڏيو ويو آهي، جا برف سان ڇانيل جبلن تان ڪڙڪاٽ ڪندي لهي ٿي، گھاٽن ٻيلن منجھان ڌوڪيندي نڪري ٿي، سهڻين ٻنين جي سنوت ۾ وهندي اٿاهه پاڻين ۾، جن اندر سج غروب ٿيو وڃي، ڦهلجي وڃي ٿي. اِهي سنڌوءَ جي گھٽ، اُتر ۽ ڏکڻ واريون حدون آهن هماليه ۽ هندي وڏو سمنڊ. پر سنڌو، نيل ابتڙ اڪيلي وهندڙ ندي نه آهي، هِتان ڪيئن نديون اچيو ساڻس ملن. سنڌو ان جون سگهاريون ڏن_ ڀرو نديون، شاخن جيان پکڙجي وڃيو سمنڊ کي ڳولهيو لهن. اهي ڏن_ ڀرو نديون ڳڻپ ۾ اوڀر کان اولهه طرح آهن: وڀاس (بياس)، ستدري (ستلج) پَروسيني (راوي)، آسڪي (چناب)، وتشتا (جھلم)، ڪُڀا (ڪابل)، ڪُرُمُ (ڪُرَم)، گومتي (گومل) ۽ ڪي ٻيون آهن. ڪنايتاً اهي ڪل ست ڳڻيون وڃن ٿيون. سپت سنڌو يعني ست وهڪرا. اهي جنهن ملڪ کي ريجائين ٿيون، تنهن کي ٽن پاسن کان رڻ آهي، اوڀر ۾ راجسٿان، اولهه ۾ بلوچستان ۽ ڏکڻ ۾ ڪڇ.” (8)
سُر سهڻيءَ ۾ سنڌو درياه جو تذڪرو ڪيترن ئي بيتن ۾ ملي ٿو، هيٺئين بيت ۾ انهيءَ مهراڻ جي موج جي خبر پوي ٿي:
دهشت دم درياه ۾، جت جايون جانارن،
نڪو سنڌو سِير جو، مَپ نه ملاحن،
درندا درياه ۾، واڪا ڪِئو ورن،
سڄا ٻيڙا ٻار ۾، هلئا هيٺ وڃن،
پرزو پيدا نه ٿئي، تختو منجھان تن،
ڪو جو قهر ڪُنن ۾، وئا ڪين ورن،
اُتي اَڻتارُن، ساهڙ! سِير لنگھاءِ تون.
سڄي جيوت جي جياپي، جو دارو مدار پاڻي تي آهي، پاڻي جي حوالي سان هي ماٿر امرت ڌارائن واري ندين سان وڏ_ ڀاڳي ته آهي ئي، جنهن ڪري هن ماٿر جي مٽي پڻ تمام زرخيز آهي، جنهن ۾ هر فصل ٿئي ٿو. سنڌ ڌرتيءَ جي شاهوڪاري هتان جي رهاڪُن جي زندگيءَ ۾ خوشحالي ۽ امن جا بنياد وڌا. ماڻهو پيار ۽ ڀائيچاريءَ سان رهن لڳا.
“نتيجو اِهو نڪتو جو، هن خطي ۾ آيل ماڻهن جي لاءِ حالتون سازگار هيون. فطرت جي ظلم ۽ ستم جا شڪار خوف ۽ دهشت جا ماريل ماڻهو لڏپلاڻ ڪندي، جڏهن هن خطي ۾ پهتا ته کين زندگيءَ جي تحفظ جا ۽ پنهنجي گذران جا موقعا نظر آيا. انهيءَ ڪري انهن ماڻهن ۾ زندگيءَ لاءِ مثبت ۽ مهذب سوچ پيدا ٿي. منجھن هڪ جڳهه گڏجي رهڻ ۽ زندگيءَ جي ڪشمڪش ۾ هڪٻئي جي مدد ڪرڻ جو لاڙو وڌيو. هونءَ به سخت مصيبت جفاڪشي ۽ خوف واري صورت حال کان پوءِ جڏهن ماڻهو تحفظ واري هنڌ تي پهچندو آهي ته، منجھس سُڪون همجنس لاءِ محبت طبيعت ۾ نهٺائي ۽ آرام پيدا ٿيندو آهي. سنڌ جي ميداني ۽ درياءَ جو ماٿريءَ وارو علائقو هئڻ سبب زراعت لاءِ گھڻو سازگار ثابت ٿيو. تنهن ڪري انهيءَ ڳالهه جا امڪان آهن ته دنيا ۾ سڀ کان پهرين باقاعدي کيتي ٻاري سنڌ ۾ ڪئي وئي.” (9)
سنڌو ماٿر متعلق پروفيسر ڊاڪٽر فهميده حسين، لکي ٿي ته، “سنڌو ماٿر جي سڀيتا سچ پچ ته انسان جي خوابن جي تعبير جھڙي هُئي.”(10)
ڊاڪٽر صاحبه پنهنجي راءِ جي ڀَراءُ ۾ محترم تاج صحرائيءَ جو حوالو ڏيندي لکي ٿي ته، “سنڌو تهذيب وارو سماج هڪ منظم سماج هو. اهو سماج، جو اقتصادي طور تي شاهوڪار هو، جنهن وٽ تمام گھڻا وسيلا هئا، جنهن ڪري تمام گھڻو تعداد پورهيتن جو ۽ هنرمندن جو ڪم ۾ لڳائي ٿي سگھيو. ان کان سواءِ ڏور ڏيساور سان واپاري ناتا ۽ شين ۽ وستن جي مٽا سٽا جو بندوبست به ڪري سگھيو ٿي.
شهر جي بيهڪ ۽ اڏاوت، اناج جا گدام، وهنجڻ جون جايون، عام جايون، گھرو استعمال جون شيون کليل ۽ صاف دليل آهن ته سنڌي يا سنڌو سماج هڪ صاف سٿرو، شاهوڪار، فلاحي ۽ منظم ۽ موثر سماج هو. اهو تاريخ کان اڳ واري دؤر جي سماج هو.” (11)
سماجي خوشحالي اِهي نتيجا پيدا ڪيا، جو ماڻهو ٻئ ماڻهوءَ جي پوڄا جي حد تائين عزت ۽ محبت ڪرڻ لڳو، هر دل ۽ ذهن ۾ خوشي، پنهنجائپ ۽ پيار پيدا ٿيو، ۽ انسان هڪٻئي جي سهاري، اندران ٻاهران خوبصورت ٿيندا رهيا.
بنا ڪنهن مت ڀيد جي گڏيل سماج جُڙي راس ٿيو. “برِصغير جي پراڻي تاريخ جي اڀياس مان معلوم ٿئي ٿو ته پاڪستان جو موجوده علائقو، ٿلهي ليکي اهو ساڳيو مشترڪ ثقافتي اڪائيءَ وارو علائقو آهي، جيڪو صدين کان سنڌ جي نالي سان مشهور آهي. علم طبعي موجب ان حقيقت جو اظهار گھڻن ئي روايتن ۽ يڪسانيت انهيءَ تاريخي تسلسل کي آشڪار ڪيو آهي، جيڪو آدرشي زندگي ۽ انساني ذهن جي عمل ۾ جاري رهيو آهي.”(12)
ڌرتيءَ جي خوشحالي ۽ زرخيري، آدرشي سماج کي جنم ڏنو، جتي فطرت جي هر مثبت عمل، سوچ، ۽ سونهن ۽ سُٺائي کي پذيرائي ملي ۽ ميٺ محبت سان ماڻهن جي ذهنن ۾ عظيم سوچن جنم ورتو، ۽ آدرشي سماج ۾ ڪيترن ئي آدرشي انسانن جنم ورتو. جن جي سوچ جي سُٺائي نسل در نسل هلندي اچي ٿي. جنهن جي بنياد تي سنڌ ڌرتيءَ جي ماڻهن جي اجتماعي سوچ، زندگي گذارڻ جي فلسفي کي جنم ڏنو، جيڪو انسان جي عظمت جو ساکي آهي. جنهن کي اڄ اسان سنڌيت چئون ٿا. شاھ لطيف جو سمورو ڪلام سنڌيت جو ترجمان آهن.
انهي بحث مان اها ڳالهه واضح ٿئي ٿي ته، شاھ لطيف جو فڪر جڙڻ جا هيٺيان محرڪ رهيا، جيڪو اصل ۾ انسانيت جو عالمي فلسفو آهي، جنهن ۾ دنيا جي مختلف خطن مان آيل اعليٰ آدرش اچي ضم ٿيا.
سنڌ آدجگاد کان آباد سرسبز ۽ خوشحال ڌرتيءَ رهي آهي، انهيءَ ڌرتيءَ جا پنهنجا درياءَ، پنهنجا جبل، پنهنجو ريگستان، پنهنجا پٽ آهن، جيڪي آباد ۽ سرسبز آهن، جن ۾ ڪئين اناج ۽ ميوا اپائجن ٿا. جن نه صرف هر جيوت کي زنده رهڻ لاءِ قوت بخشي بلڪه، انسان جي سوچ امن، پيار، برابري، پنهنجائپ ۽ ڀائيچاري واري جوڙي ۽ سنڌ صدين کان امن ۽ پيار جو گھوارو رهي آهي. جنهن سبب اوائل کان ويندي هيل تائين هِتان جي رهاڪوءَ جي نفسيات جيڪا جُڙي، اِهو اهم پهلو آهي.
سنڌو ندي ۽ زرخيز زمين جي ڪري خوشحال ڌرتي آهي. مختلف دؤرن ۾ جيڪي جاگرافيائي حدون مٽجنديون رهيون، انهن جي سببن جو ذڪر مٿي ڪري آيا آهيون. انهيءَ سان سنڌي سماج ۾ جيڪا رنگيني پيدا ٿي، انهيءَ سان ايندڙن جو آڌرڀاءُ، انهن کي پنهنجائڻ جو پيار ۽ هر ايندڙ اِتان جو ٿي ويو. اهڙي ريت سنڌ ڌرتيءَ تي مختلف دورن ۾، مختلف قومون ۽ قبيلا هتي ايندا رهيا، جنهن تفصيل سان ذڪر ايندڙ باب ۾ ڪنداسين. جنهن ڪري جيڪو سماج جڙيو، جنهن ۾ آڌرڀاءُ، مهمان نوازي، انسان کي بنيادي اهميت، عزت، احترام، پيار ۽ پنهنجائپ بنيادي جز رهيا، جنهن جي بنياد تي Inclusiveness ۽ Pluralism جنم ورتو. انهن جي نفسيات (لاشعوري) طور پڻ ‘سنڌيت’ جي فلسفي هيٺ جُڙڻ لڳي ۽ اُهي ماڻهو سنڌ کي ماءُ جو درجو ڏيئي، هتي آباد ٿيا ۽ انهيءَ جي عبادت ڪرڻ لڳا.
انهيءَ نُڪتي کي سمجھڻ لاءِ اسان تاريخي پسمنظر تي هڪ نظر وجھنداسين. تاريخي پسمنظر پنهنجي ليکي شاھ جي عظمت جو هڪ مُحرڪ پڻ آهي.
سماجي، تاريخي، سياسي، معاشي، مذهبي ۽ نفسياسي پسمنظر:
هِتي اسان اهو ڏسنداسين ته، هزارن سالن کان سنڌ تي مختلف دؤرن ۾، مختلف ملڪن ۽ خطن مان ڪيترن ئي حملا آورن ڪاهون ڪري، پنهنجون حڪومتون قائم ڪيون. انهن مسلسل ڪاهن جي نتيجي ۾ سنڌ جي جاگرافي ته مٽنجندي ئي رهي، پر اُن سان گڏ ٻين خطن جي ماڻهن جي اچڻ سان، هتي رهي آباد ٿيڻ سان، هِتان جي اصلوڪن رهاڪن جي سماجي، سياسي ۽ نفسياتي حوالن سان به ڦيرا آيا ۽ سنڌ جي فلاسافي جيڪا اصل هُئي، ۽ اُن ۾ تبديليون به آيون ۽ مجموعي طور تي ڪيئن سوچ جُڙي، جنهن سنڌ جي سماج جي ارتقا ۾ مختلف مرحلا جوڙيا.
سنڌ پنهنجي خوشحالي سبب اوائل کان ئي ڏيهان ڏيهه مشهور هُئي. شايد اِها خوشحالي ئي آهي، جنهن جي ڪري آرين کان وٺي، هيل تائين حملا ٿيندا رهيا. اِنهن حملن ۽ مختلف سياسي دؤرن ۽ مختلف قومن ۽ ذاتين جي هِتي اچي آباد ٿيڻ جو مختصر جائزو پيش ڪجي ٿو.
آرين جي حملي ڪرڻ، هِتان جي اصل رهاڪن دراوڙن هجڻ وارو بحث اڃا تائين ڪنهن فيصلا ڪُن نُڪتي تي ناهي پهتو. ڪن جو چوڻ آهي ته آرين حملو ڪيو، ته ڪي وري چون ٿا ته آريا هِتان جا ئي رهاڪو هُئا. ته ڪي وري اِهو ٿا چون ته آريا ۽ دراوڙ بحث اجايو آهي، اهي ٻئي هُئا ئي ڪونه وغيره. ۽ موهن جي دڙي جي تباهيءَ جا ڪارڻ ماحولياتي، ٻوڏ يا زلزلو آهي. سنڌ جي اوائلي تاريخ تي نظر وجھنداسين ته، هِتي قديم قومون ڪهڙيون رهنديون هيون.
‘جنت السنڌ’ جو مصنف رحيمداد خان مولائي شيدائي لکي ٿو ته، “دراوڙن کان اڳ سنڌ، اُتر هندستان ۽ بلوچستان ۾ ڪول ۽ سنٿال قومون رهنديون هيون. جن کي دراوڙن لوڌي ڪڍيو. دراوڙن پهريان ئي ڀونچ سمنڊ جي ڪناري نڪري، ڪالديہ (عراق) ۾ سڪونت اختيار ڪئي هئي ۽ پوءِ بلوچستان کان سنڌ ۾ وارد ٿيا؛ يا پهريان ئي هندستان کان نڪري، پوءِ عراق ۽ ڀونچ سمنڊ جي ڪناري پهتا. اهو مسئلو اڃا تائين محقق حل ڪري نه سگھيا آهن. ايترو چئبو ته سنڌ ۾ پهريان ئي بلوچستان کان وارد ٿيا هئا، جنهن جي ثبوت لاءِ دراوڙي زبان جا الفاظ براهوئن جي ‘ڪرگالي’ زبان ۾ اڃا سوڌو شامل آهن.” (13)
سنڌ جي اصلي رهاڪن جي حوالي سان آثار قديم جي کوٽائيءَ جي نتيجن جي آڌار تي شيدائي صاحب لکي ٿو ته، “ازانسواءِ، موهن جي دڙي مان ڪولن، سنتالن ۽ دراوڙن جا لاشا لڌا آهن. سندن تهذيب، آثار قديمه جي ماهرن جي فيصلي موجب، ڪالديہ، مصر ۽ ڪربٽ جي تهذيب جھڙي هئي........ سنڌ جي تهذيب جي علمبردارن کي ٽن طبقن ۾ ورهائي سگھجي ٿو:
(1) ڳوٺن جا رهاڪو (2) خانه بندوش؛ جيڪي چوپائي مال سان ملڪ اندر گشت ڪندا هئا؛ ۽ (3) ميڊ (مهاڻا) جيڪي ڍنڍن جي ڪنارن تي ڪانن جي جھوپڙين ۾ رهندا هئا ۽ پکين ۽ مڇين جي شڪار تي گذران ڪندا هُئا.” (14)
سنڌ جي اوائلي آباد وستين يا شهرن جا به سون جي تعداد کنڊرن جي صورت ۾ آثار مليا آهن ته ڪيترائي کوجنا ۽ کوٽائيءَ جا منتظر آهن. جيڪي اهم کنڊر آهن، جيڪي ڪن سَمن ۾ آباد شهر هئا، تن مان؛ (1) موهن جو دڙو (2) الور (3) لاکين جو دڙو (4) ڪاهو جو دڙو (5) برهمڻ آباد (6) ڀنڀور (7) سيوهڻ (8) سمانگر (9) هاڪڙي جي پيٽ وارا ويران شهر ؛ سمانگر، بروئڙ وغيره (10) آمري (11) ڪوٽڏيجي (12) چانهون جو دڙو وغيره
برهمڻ آباد بابت تاريخدانن جو چوڻ آهي ته، هي شهر بهمن ايرانيءَ، گستاشپ جي زماني ۾ جوڙايو هو.
سيوهڻ، جنهن جو اصل نالو سيوستان (شِو آسٿان) جي قلعي جي کوٽائي مان هڪڙو ڪتبو هٿ لڳو آهي، جنهن تي راجا ڀرتريءَ جو نالو لکيل هو.
الور، جو اڳ مهراڻ جي اڀرندي واريءَ شاخ جي الهندي ڪپ تي هو، سو چندرونسي راجائن جو تختگاهه هو.
ڪاهوءَ جي دڙو ۾ ٻڌ جو ستوپ آهي. سمانگر يا مينانگر به يادو راجائن جو تختگاهه شهر هو.
ڀنڀور سنڌ جو قديم بندرگاهه هو، جتان سنڌو نديءَ جي جھازن جو سامان سامونڊي ٻيڙن ۾ چڙهندو هو.هاڪڙي تي پارينگر مکيه بندر هو.
اهڙي ريت ٻيا به ڪيترائي کنڊر آهن، جيڪي هزارين سال اڳ آباد هُئا، جن ۾ ماڻهو رهندا هُئا، جيڪي ٻني ٻاري کان علاوه وڻج واپار به ڪندا هئا. جنهن جي نتيجي ۾ هِتان کان ڪيترائي ماڻهو ٻين خطن طرف ويا ۽ ٻين خطن جا ماڻهو هتي آيا. واضح رهي ته سنڌي ڪٿي به ويو، اُهو پنهنجي واپار ۽ ڪم ڪار سانگي ويو، جڏهن ته ٻاهريون ڪو به هِتي آيو، اُهو پهرين ته واپار جي خيال سان داخل ٿيو، پر پوءِ هُن يا ته پاڻ يا وري ٻين کان ڪٽڪ گھرائي، حملا ڪري، ڦرلٽ ڪري، قبضا ڪيا ۽ آباد ٿيندا رهيا.
انهن ڪاهن جي سلسلي جي حوالي سان مولائي شيدائي لکي ٿو ته، “عام طرح سنڌ جي تاريخن جو بيان يونانين جي ڪاهه کان شروع ٿئي ٿو.” (15) جيئن ته يوناني آرين جي نسل جي شاخ آهن. تنهن ڪري اِهو چوڻ درست ٿيندو ته، سنڌ تي سڀ کان پهرين ڪاهه آرين ڪئي.
سائين جي. ايم سيد لکي ٿو ته،”آريا سنڌ ۾ گھڻي تعداد ۾ اٽڪل 17 سؤ ورهيه ق. م. اچڻ شروع ٿيا، ۽ اٽڪل هڪ هزار ورهيه کان پوري طرح قابض ٿي چڪا هُئا. ‘مها ڀارت جي لڙائي’، جا وڏي پيماني تي هڪ هزار ورهيه ق. م. ۾ لڙي ويئي هئي... ان وقت ڌاري سنڌ ۽ بابل جي وچ ۾ سامونڊي رستي واپار هلندڙ هو. جو ان وقت تائين دراويدين جي هٿ ۾ هو، جي موهن جي دڙي جي قديم رهاڪو دراويدين جي نسل مان هُئا.” (16)
اُن کان پوءِ سنڌ جي حملن جو ذڪر ڪندي، جي. ايم. سيد لکي ٿو ته، “آرين کان پوءِ سنڌ تي اوائلي ٻاهرين ڪاهه مصر جي شهنشاهه ‘سيميرامس’ طرفان 810-5 ق. م. ٿي، جنهن کي سنڌ جي حاڪم ‘ويرسين’ شڪست ڏيئي، موٽائي ڇڏيو.
ايرانين، اوائلي ڪاهه سنڌ تي ‘هوشنگ پيشتا ديا’ جي زماني ۾ اٽڪل 700- 600 ورهيه ق. م. ۾ ڪئي، جا به سنڌين ناڪام بڻائي ڇڏي.
مهاتما ٻڌ 600-550 ق. م. جي وچ واري دؤر ۾ پيدا ٿيو ۽ اوائلي اپنشد به انهيءَ وقت ۾ لکيا ويا.” (17)
ٻڌ جي پيدائش نه صرف پوري هندستان ۽ دنيا جي سوچ ۾ وڏو ڦير آندو پر، ٻڌ جو فلسفو سنڌ جي فلسفي سان گھڻو ملندڙ هو، تنهن سنڌ جي ماڻهن جي سوچ تي گھرا اثر ڇڏيا، جنهن جو ذڪر اڳتي ڪنداسين.
“سنڌ تي ڌارين جو قبضو اچيمنين (ڪياني) گھراڻي جي شهنشاهه دارا _ اول جي ڏينهن ۾، قريبن 519 ق. م. ڌاري ٿيو. سندس اميرالبحر، شڪائس، سندس حڪم موجب، درياهه جي ان وقت سروي ڪئي هئي، ۽ هن کي ان ۾ ڪابل کان سمنڊ تائين، تيرهن مهينا لڳا، جتان پوءِ هو ايراني نار ۽ مصر طرف ويو.
سنڌ تي ايراني ڪياني سامراج جو تسلط قريبن ٻه صديون رهيون، جن ڏينهن ۾ زرتشت جو مذهب سنڌ ۾ آيو ۽ ان جا آتشڪده سنڌ ۾ عربن جي اچڻ تائين پارسي ٻولي ۽ زرتشتي مذهب مروج هئا. ‘بهمڻ آباد’ جو پايو به انهي دؤر ۾ پيو. جنهن جو نالو ڪياني شهنشاهه جي سپهه سالار ‘بهمن’ جي نالي پٺيان رکيو ويو. ‘ڀنڀور’ جو شهر، جنهن جي اصل معنيٰ ‘بن ڀورا’ يعني ‘سورج ديوتا جو شهر’ آهي، سو به انهن جو يادگار آهي، ڇاڪاڻ ته سورج پوجا به رزتشتي مذهب جي يادگار آهي.
ايراني به آريا نسل جي شاخ هئا، پارسي مذهب جا مکيه چار فرقا هئا، جھڙوڪ (1) زردشتي (2) مٿرائي (مٿرائزم) (3) مزدڪ (4) ۽ ماليءَ جا فرقا.
انهن چئني فرقن جو سڌي يا اڻ سڌي طرح سنڌ تي اثر رهيو.” (18)
ايران ڪياني بادشاهن جو زور، عيسوي سن کان 330 ورهيه اڳي سڪندر اعظم ڀڳو. ان وقت پنجاب، سنڌ ۽ گنڌار (قنڌار) ايراني حاڪمن جي تابع هئا، تنهن ڪري سڪندر اعظم اهي به اچي هٿ ڪيا. ان وقت الور (روهڙي) ‘ميوسيڪنس’ (موشڪن جو راجا) هو. (19) سڪندر اعظم جي سنڌ فتح ڪرڻ بابت سائين جي. ايم. سيد لکي ٿو ته، “سڪندر اعظم جڏهن ايران فتح ڪيو، ته هن سنڌ جي شاهوڪاريءَ جي ساک ٻُڌي، ۽ ان کي ايراني سامراج جو حصو سمجھي، ان تي 372 ق. م. ۾ حملو ڪري، ان کي فتح ڪري ورتو. فتح بعد جلد واپس ويو ۽ سگھو ئي بابل ۾ وفات ڪيائين. هن جي وفات کان پوءِ سندس سپہ سالارن مان ‘پيٿان’، سنڌو درياهه جي الهندي طرف جي ايراضيءَ جي چارج ۾ رهيو. ان کان پوءِ بئڪٽرين جي ڏينهن ۾ يوناني حڪومت وري زور ورتو ۽ 187 ق.م. ڌاري ‘ڊيميٽرس’ ڪابل، قنڌار ۽ بولان دري کان اچي، پٽالا (حيدرآباد) تي قبضو ڪري، حڪومت هلائي.
جيئن ته يوناني به آرين نسل جي شاخ هئا، ان ڪري انهن جو هڪ حاڪم ‘اسٽرابو _ اول’ ٻڌ ڌرم قبولي، مرڳو ڀڪشو ٿيو.
بئڪٽرين حاڪمن جا سڪا سنڌ جي مختلف جاين کان هٿ آيا آهن. انهي وقت کان وٺي، سنڌ تي يونانين جي حڪمت ۽ فلسفي جو اثر پيو ۽ يوناني فلسفي ۽ مذهب تي سنڌ ۽ هنڌ جي مذهبن ۽ فلسفي جا اثر پيا.” (20)
ان کان اڳي، عيسوي سن کان ڇهه صديون کن اڳي، ٻڌ ڌرم ۽ جين ڌرم جاري ٿيا، جن ۾ ذات پات جو ڀيد هئو ئي ڪونه. جيڪي ماڻهو برهمڻن کان سڙيا ويٺا هئا، تن اهي ڌرم سڀنيءَ کان اڳي اختيار ڪيا. سنڌ ۾ ٻڌ ڌرم زور ٿيو.
ٻڌ ڌرم وارن ڪتابن ۾ لکيل آهي، ته گوتم ٻڌ پنهنجا پوتر چرن (پاڪ پير) اسان جي سنڌ پرڳڻي ۾ به گھمايا هئا، ۽ سنڌي ماڻهن به ٻڌ ڌرم اختيار ڪيو هو.”(21)
سڪندر اعظم کان پوءِ سندس بادشاهت جو ڪجھ ڀاڱو سيليو ڪس نڪيٽر کي مليو. پنجاب ۽ سنڌ هٿ لاءِ هو عيسوي سن کان 305 ورهيه اڳي، پنجاب ڪاهي آيو، اُن وقت تائين مهاراجا چندرگپت اهڙو زور ورتو هو، جو سيليوڪس جي ساڻس پُڄڻ جي جاءِ نه هئي. مها راجا چندرگپت اهڙو ته سوڙهو گھٽيس، جو سيليوڪس پنجاب ۽ سنڌ تان ته هٿ کنيو، پر پنهنجي ڌي جو سنڱ مها راجا کي ڏيئي، ساڻس صلح ڪيائين. (22)
سڪندراعظم جي جنرلن، پورس ۽ ڊيميٽريس جي وفاتيءَ بعد موريا گھراڻي جي مهاراجا چندرگپت جو 331 ق.م. سنڌ تي قبضو ٿيو. (23) مهاراجا چندرگپت جي وقت ۾ ٻڌ ڌرم زور هو. پاڻ به اهو ڌرم اختيار ڪيائين، ته رعيت مان ڪيترن سنديس پيروي ڪئي. مهاراجا چندرگپت جو پوٽو مهاراجا اشوڪ (232-282 ق.م.) جو سنڌ سميت سڄي اتر _ هندستان جو والي هو. تنهن ٻڌ ڌرم کي زور وٺائڻ ۾ اهنسا جي مت ڦهلائڻ لاءِ ڪي شاهي فرمان، اتاهن جيلن ۽ ٽڪرين تي اُڪرائي ڇڏيا هئا. جن مان چاليهه فرمان اڄ تائين هندستان جي ڪيترن ڀاڱن ۾ صحيح سلامت بيٺا آهن. ويجھڙائي ۾ (1932ع ۾) اهڙا يارنهن وڌيڪ فرمان مدراس طرف ٽڪرين تان لڌا اٿن. هن مان ظاهر آهي ته، ٻڌ ڌرم اتر توڙي ڏکڻ _ هندستان ڏي ڦهليو. (24)
مهاراجا اشوڪ پنهنجي حڪومت ذريعي هندستان جي گھڻي ڀاڱي تي قبضو ڪيو ۽ سنڌ به سندس تسلط هيٺ رهي.
جيئن ته هن ٻڌ ڌرم قبولي ان جي واڌاري لاءِ ڪوشش ڪئي هُئي، ان ڪري سنڌ ۾ ٻڌ ڌرم پکڙيو. ڀڪشُن جي ٻي ڪائونسل 288 ق. م. ۾ ۽ ٽين ڪائونسل 353 ق.م. ۾ سنڌ ۾ ڪٺيون ٿيون ۽ سنڌ ٻڌ ڌرم جو مرڪز بڻجي ويو. موهن جو دڙو، چانهون دڙو، ڪاهوءَ جو دڙو، بهمن آباد، جھرڪن جي ڀر ۾ ٻڌڪا ٽڪر، مير رڪڻ جو ٺل (پانڌي اسٽيشن کان 14 ميلن جي پنڌ تي)، سنڌيران جو ڏندو (ٽنڊي محمد خان جي ڀر ۾)، ديول بندر وغيره جاين تي ٻڌ مذهب جا اسٽوپا ۽ مندر ان جي شاهدي ڏين ٿا. (25)
انهيءَ کان علاوه سنڌ ۾ اهي ڳوٺ يا وستيون جن جي نالن جي پچاڙي ‘هار’ آهي، جھڙوڪ کڻهار، جيڻهار، ڏاکڻهار وغيره. اِهي سڀ ٻڌ مت جي دؤر جا آباد ڪيل شهر آهن. ٻڌ ڌرم جي سکيا گھر کي جيڪي اڄ ڳوٺن جي صورت ۾ موجود آهن. اهڙن نالن وارن ڳوٺن جي پسگرائيءَ ۾ جيڪي ڀڙا آهن، جتان، انهن ڳوٺن جي رهاڪُن کي برسات اچڻ کان پوءِ قديم دؤر جون شيون، جن ۾ رانديڪا ۽ زيور هٿ ايندا رهن ٿا. انهن ڀڙن جي کوٽائيءَ جي ضرورت آهي.
اشوڪا جي وفات بعد موريا گھراڻي جي حڪومت ڪمزور ٿي، ۽ ‘بئڪٽرين’ يوناني حاڪمن 190 ق.م. ۾ پشاور تي قبضو ڪري، موريا خاندان جي آخري بادشاهه ‘برهاٿ’ کي قتل ڪري، ٻيهر اُتي پنهنجو سامراج قائم ڪيو.
بئڪٽرين جي بادشاهه ‘اپولو دوستس’ جي وفات کان پوءِ 70 ق.م. ڌاري، سنڌ سميت موجوده پاڪستان واري ساري ملڪ تي سٿين لوڪن جو تسلط قائم ٿيو، معلوم ايئن ٿئي ٿو ته انهن جو تسلط 46ع تائين هليو. *سٿين جي وقت ۾ پرٿُو (پهلو) Parthians آيا. ‘پيريپلس’ ۾ ڄاڻايل آهي، ته عيسوي پهرين صديءَ ۾ اهي سٿين ۽ پرٿُو سنڌ ۾ پاڻ ۾ پئي لڙيا ۽ هڪٻئي کان زور ٿيڻ جي ڪوشش پئي ڪيائون. پر چورن مٿان مور وڃائين ڪُش لوڪ آيا جي زور ٿيا. (26) انهيءَ وقت ۾ پارٿين جي حڪومت، به ڪن حصن تي ملندي رهي. ۽ ڪشن گھراڻي جي مهاراجا ‘ڪشڪ’ سنڌ جي 80ع ڌاري قبضو ڪري پنهنجو تسلط قائم ڪيو. هن گھراڻي جو سنڌ تي قبضو قريبن ٻه صديون جاري رهيو. انهن به ٻڌ ڌرم کي زور گھڻو زور وٺايو، جنهن ڪري سنڌ سميت سڄي اتر_ هندستان، ۽ چين تائين اِهو ڌرم هيڪاري وڌيو ۽ ڦهليو، کائنس پوءِ وسديو پهريون، ۽ وسديو ٻيو سنڌ جا حاڪم ٿيا، موهن جو دڙو، ڪاهوءَ جودڙو، ٻيا هنڌ جتي ٻڌ ڌرم وارن جا ٺل ٺهيل آهن، سي انهيءَ وقت ۾ ٺهيا هئا. (27)
ان کان پوءِ معلوم ٿئي ٿو ته، ساساني گھراڻي جي بادشاهه بهرام گور پئين، 280ع ڌاري سنڌ تي وري ايراني بادشاهت جو تسلط قائم ڪيو، جو ڪم و پيش 500ع تائين جاري رهيو، مڪاني سٿين حاڪم ان جا زيردست ٿي ڪم هلائيندا رهيا، پوءِ چندر گپت ٻئي، سنڌ کي پنهنجي شهنشاهيءَ سان 345_ 315ع تائين ڳنڍيو. يزدگرد 387ع ۾ سنڌ کي وري ساساني تسلط هيٺ آندو. انهن جي حڪومت راءِ گھراڻي جي قبضي ۾ آئي، جا 550ع کان 644ع تائين جاري رهي، چندر گپت ٻئين ۽ راءِ گھراڻي جي دؤر ۾ جيتوڻيڪ هندو ڌرم وري پنهنجو اثر سنڌ تي وڌايو.
ڪاڪو ڀيرو مل راءِ گھراڻي جي حڪومت جو دؤر 495ع کان 632ع تائين ڄاڻائيندي لکي ٿو ته، “سندين صاحبيءَ جي اوائل ۾ ايرانين سنڌ ۾ اچي ڦرلٽ ڪئي. هن گھراڻي جي پوئين حاڪم جي وقت ۾ چچ نالي، هڪ برهمڻ حرفت ڪري سنڌ جي حڪومت جون واڳو پنهنجي هٿ ڪيون، ۽ برهمڻ گھراڻي جو بنياد وڌائين. کانئس پوءِ ڀاڻس چندرا ٻڌ ڌرم کي مڃڻ لڳو، پر ست سال تڳيو. هن کان پوءِ راجا چچ جو پٽ راجا ڏاهر گاديءَ تي ويٺو، جنهن جي صاحبي ۾ عربن سنڌ تي ڪاهه ڪئي.
سن 711ع ۾ عربن سنڌ فتح ڪئي ۽ 13_ 712ع ڌاري ملتان به ورتائون. انهي وقت ڪيترا هندو، مسلمان ٿيا ۽ ڪي مسلمان ٻين هنڌان اچي سنڌ ۾ رهيا. (28)
جڏهن عرب عراق، شام، ايران، کي فتح ڪيو، ته هنن جو سنڌ به فتح ڪرڻ واري ارادي تي متحرڪ ٿيا. حضرت عمر رضه جي زماني ۾ مغيزه ديبل تي حملو ڪيو، حضرت عثمان جي زماني ۾ حڪم بن حبلبه بن عبدي سمنڊ جي رستي بلوچستان ۽ سنڌ جو ڏاکڻو حصو ڏسڻ آيو هو.
حضرت علي رضه جي زماني ۾ مسلمان مڪران تائين پهتا. دؤر اميه ۾ حڪمران معاويه کان وٺي وليد تائين عرب مڪران ۽ ڪابل ۽ قنڌار جي علائقن ۾ برابر مصروف رهيا، وليد جي زماني ۾ جڏهن مڪران ۽ ڪابل تي مسلمانن جي حڪومت قائم ٿي ويئي، ۽ خشڪي جي رستي ذريعي اسلامي سلطنت سنڌ جي سرحدن سان ملي ويئي ته سنڌ جي فتح جا موقعا اڃا به وڌي ويا.
اهڙي ريت بنو اميه دؤر حڪومت ۾ خليفي وليد بن عبدالمالڪ (وفات 714ع) کيس راضي ڪيو ته، سنڌ تي حملو ڪري فتح حاصل ڪجي. حجاج بن يوسف پنهنجي ڀائٽي محمد بن قاسم (وفات 718) جي سربراهيءَ ۾ 6000ع فوج مڪران رستي سنڌ موڪلي. ٻئي طرف سنڌ ۾ راجا ڏاهر جي حڪمراني هئي، جنهن ۾ مذهبي ڇڪتاڻ هئي. سنڌ جي عوام جي وڏي اڪثريت ٻڌ ڌرم سان وابسته هئي، ۽ جڏهن ته حڪمران برهمڻ / هندو هئا. ان کان علاوه ڪيترائي اهڙا قبيلا جھڙوڪ جت، چنا، سهتا، لاکا وغيره راجا ڏاهر جي پاليسين کان بدظن هئا. اهڙين حالتن ۾ هنن نه صرف راجا ڏاهر جي مخالف ڪئي، بلڪه محمد بن قاسم جي حمايت پڻ ڪئي.
سنڌ ۾ عربن ڊگھي عرصي تائين حڪومت ڪئي، پر سندن حڪومت ۾ امن امان جو مسئلو هميشه رهيو. اڪثر ننڍن ۽ وڏن شهرن مان بغاوتون ٿينديون رهيون هيون.
اهڙي ريت ڌارين جي حملن سنڌ کي سک جو ساهه کڻڻ نه پئي ڏنو. سومرن جي دؤر ۾ سنڌين ۾ قومي سجاڳي ٿي. هنن ٽن سَوَن ورهن تائين، باوجود ٻاهرين حملن جي، پنهنجي حڪومت قائم رکي، ان کانپوءِ سمن جي حڪومت سنڌ تي اٽڪل ٻه سؤ ورهيه کن رهي، ڏسڻ ۾ ايئن اچي ٿو ته، انهن 500 ورهن ۾ سنڌ، خوشحالي ۽ ڪلچر جي طرف چڱي وک وڌائي. اهي حڪومتون جيتوڻيڪ قبيلائي هئڻ ڪري، ٻاهرين زبردست حڪومت سان مقابلي جون اهل ڪونه هيون، پر پنهنجون روايتون قائم رکيو ٿي آيون. (29)
سومرن ۽ سمن جي سونهري دؤر جي آثارن معلوم ڪرڻ طرف، نه آثار قديمه وارن توجه ڪيو آهي، نه تاريخدانن. ليڪن سومرن بابت لوڪ ڪهاڻين مان معلوم ٿيو آهي ته هنن پاڻ کي تباهه ڪرائڻ پسند ڪيو، پر خوشيءَ سان ڌارين جي تابعداري قبول نه ڪئي، ۽ نه ئي انهن کي سڱ ڏيڻ قبوليو.
مومل راڻي، سسئي پنهونءَ، ليلا چنيسر، عمر مارئي، دودي چنيسر وغيره جا قصا، جي شاعرن ڳايا آهن، انهيءَ دؤر جا آهن. جنهن جي معنيٰ اها ٿي ته شاعرن انهيءَ دؤر کي سونهري دؤر سمجھي، انهن واقعن جو ذڪر ڪيو آهي. اسان جي قومي شاعر شاهه لطيف ۽ ٻين ڪلاسيڪي شاعرن، انهن قصن جو پنهنجي شعر ۾ ذڪر ڪيو آهي.
سمن جي حڪومت جي زماني ۾ نوري مهاڻي ۽ ڄام تماچي جو قصو مشهور ٿيو. ان ئي دؤر ۾ سنڌ ۾ تعليمي مدرسا قائم ٿيا، ۽ ٻاهريان عالم اچي ٺٽي ۾ رهيا، مڪاني طرح امن امان قائم ٿيو. ان دؤر، مجموعي طور، سنڌ کي ڪلچر ۾ هڪ طرف ۽ تمدن ۾ ٻي طرف واڌارو ڪرايو. سنڌ صرف سومرن ۽ سمن جي دؤر ۾، لاڳيتو گھڻي تائين آزاد رهڻ ڪري، پاڻڀري ٿي هئي. نه ته اڪثر ڌارين حاڪمن جي حملن ۽ ڦرلٽ جو شڪار هڪ طرف رهي، ته ٻئي طرف پنهنجن مڪاني ۽ قبيلائي اختلافن به ان کي گھڻو نقصان پئي رسايو آهي.
انهن (سومرن ۽ سمن) جي دؤر کان پوءِ ارغونن، ترخانن ۽ مغل سامراج سنڌ تي زوري قبضو ڪري، قريبن ٻه سؤ ورهيه پنهنجي حڪومت قائم رکي، جيتوڻيڪ ان دؤر ۾ اندروني حڪومت جو ڪاروبار ملڪي سردارن جي معرفت هلندو رهيو. مغلن جي دؤر حڪومت ۾ سنڌين سان زيادتيون ٿيون. انهن مان هيٺيون اهم آهن.
سنڌ ۾ سنڌي زبان کي ريٽي، سرڪاري ۽ درسي زبان فارسيءَ کي بنايو ويو. اهو اثر ايتري قدر پکڙيو، جو سنڌ جا وڏا خاندان گھرن ۾ فارسي ڳالهائڻ ۾ فخر سمجھندا هئا. مُلن جي مڪتبن ۾ فارسي پڙهائي ويندي هئي. هرڪا لکپڙهه فارسيءَ ۾ ڪئي ويندي هئي.
اورنگزيب جي ڏينهن کان وٺي سنڌ جي قديم روايات، رواداري ۽ مذهبي هم آهنگيءَ جي خلاف ڪٽرپڻو پيدا ڪري مذهبي ڀيد ڀاءُ ۽ نفرت جو ٻج ڇٽيو هو. ملان محمد هاشم ٺٽويءَ جي رَوش، ڪلهوڙا خاندان جي ڪٽرپڻي ۽ سرهندي پيرن جي تعليم گھڻو اضافو ڪري، سنڌي قومپرستيءَ جي جذبي کي ڪمزور ڪري، مذهب جي نالي ۾ مسلمانن جي برتريءَ جو احساس پيدا ڪري، ڌارين جي غلاميءَ تي رضامند ڪرڻ ۽ پنهنجن کان نفرت ۽ نفاق ڏانهن راغب ٿيڻ جي ڪوشش ڪئي هئي.
قومپرست (وطن پرست) ۽ هم اوستي خيال جي صوفين تي سختيون ڪيون ويون. شاهه عنايت ۽ مخدوم بلاول جي شهادت به ان سلسلي جي ڪڙي هئي.
سنڌ ۾ سرسبز ايراضيون مغل سردارن ۽ اميرن جاگيردار طور عطا ڪري، سنڌ کي مغل ڪالوني بنائي، غريب عوام سان طرح طرح جا ظلم ڪيا. (30)
مغلن جي حڪومت ڪمزور ٿي، ته سنڌين، ڪلهوڙن جي دؤر حڪومت پاڻ سنڀالي، ملڪ جي آبپاشي جي تعمير طرف رخ رکيو. پر ملڪ جي مال ملڪيت جي هاڪ ٻڌي، نادرشاهه اچي سنڌ کي ڦُري، ان کي نادار بڻايو. معلوم ٿئي ٿو ته ميان نور محمد ڪلهوڙي کان ڪيئي ڪروڙ روپيا ڦُري، آئيندي تابعيداري ۽ خراج ڏيڻ جي ضمانت طور سندس ٻه پٽ پاڻ سان وٺي ويو. ان کان پوءِ پٺاڻ خراج وٺندا رهيا، ۽ سنڌين ان جي ڏيڻ ۾ ڪوتاهي ٿي ڪئي ته حملا ڪري سزائون ٿي ڏنائون. احمد شاهه ابداليءَ جو حملو ان جو مثال آهي. (31)
سنڌ جو رهاڪو صدين کان ڌارين جي آزارن مان گذرندي، نفسياتي طور ڪيئين مٽجندو رهيو، اِهو اسان اڳتي تذڪرو ڪنداسين. هِتي اسان اِهو ڏسنداسين ته مغلن جي شهنشاهيت پوري هندوستان سان گڏ سنڌ تي ڪهڙا اثر ڇڏيا. جن نه صرف هِتان جي سماجن ۾ ڏار وڌا، پر انهن جي بادشاهي به زوال ٿيڻ لڳي.
شاهه لطيف جنهن دؤر ۾ پيدا ٿيو، انهيءَ دؤر جي ماڻهن جي سياسي، سماجي ۽ معاشي حالتن جي ڪري ۽ ماضيءَ جي واقعن جي ڪري شعوري ۽ لاشعوري سنڌي سماج تي اجتمائي طور تي ڪهڙا اثر پيا، اِهو ڏسڻ لاءِ اسان سنڌ جي تاريخ تي هڪ نظر وڌي سين، هاڻي اسان شاهه لطيف جي دؤر کي ڏسنداسين.
شاهه لطيف جو زمانو ٿلهي ليکي 1690ع کان 1751ع آهي. ۽ انهي دؤر ۾ پوري برصغير تي مغل خاندان جي بادشاهه اورنگزيب ۽ پوءِ ٻين جو دؤر آهي. مغليه سلطنت جي زوال جي سببن کي اسان الڳ بحث هيٺ آندو آهي، ۽ اُن جا سنڌي سماج تي جيڪي اثر پيا تن جو تذڪرو ڪيو آهي. جڏهن ته سنڌ ۾، انهي عرصي ۾ ڪلهوڙن جي بادشاهي رهي، هتي اسان ڪلهوڙن جي راڄ جو مختصر ذڪر ڪنداسين ته، اهي ڪيئن اڀريا، انهن راڄ ڪيئن هٿ ڪيو، انهن جي ايامڪاريءَ ۾ سنڌ جي مجموعي صورتحال ڇا رهي آهي. خاص ڪري سياسي ۽ معاشي جنهن جا اثر ٻين سماجي پهلوئن تي ڪيئن پيا. جھڙوڪ ثقافتي ۽ نفسياتي ڪهڙا ڦيرا آيا، ۽ سنڌي سماج جي فڪر تي ڪهڙا اثر پيا.
ميمڻ عبدالمجيد سنڌي لکي ٿو ته، ميان آدم شاهه هڪ عظيم بزرگ ۽ خداترس انسان هو. هن پيري مريدي ذريعي شهرت حاصل ڪئي. سندس طريقن جو سلسلو ميران محمد جونپوريءَ سان ملي ٿو. 854ع مطابق1450ع ۾ هن تمام گھڻي شهرت حاصل ڪئي. هندستان جي حڪمران اڪبر اعظم جي سپهه سالار خانخانان سنڌ تي فتح حاصل ڪرڻ لاءِ ميان آدم شاهه ڪلهوڙي کي موجوده لاڙڪاڻي ضلعي جي پرڳڻي چانڊڪا ۾ جاگير ڏنائين، ان کان پوءِ ڪلهوڙا پيري مريديءَ سان گڏ جاگيردار ٿي ويا ۽ سياسي طرح به زور وٺندا رهيا. ايتري قدر جو مغل گورنر به ڪلهوڙن کان خطرو محسوس ڪرڻ لڳو. (32)
هڪ طرف اِهو حوالو ملي ٿو ته، هُن آدم شاهه ڪلهوڙي سنڌ تي مغلن جي ڪاهه لاءِ دعائون گھريون ته، ٻئي حوالي مان اِها خبر پئي ٿي ته هُن مغلن کان نجات حاصل ڪرڻ لاءِ تحريڪ هلائي.
ميان آدم شاهه جي ۽ سندس تحريڪ متعلق پروفيسر عبدالله مگسي لکي ٿو ته، “ميان آدم شاهه ڪلهوڙي جي تحريڪ سنڌ ۾ ميان وال تحريڪ جا ٻه مقصد هئا. هڪ ته ماڻهن ۾ تزڪيه نفس وسيلي اتحاد ۽ تنظيمي صلاحيتون پيدا ڪرڻ ۽ ٻيو قرباني جي سکيا ڏيئي هڪ اهڙو گروهه پيدا ڪرڻ جيڪو اقتدار تي قبضو ڪري مغل راڄ جي بالادستيءَ جو خاتمو آڻي.” (33)
پروفيسر مگسي اڳتي لکي ٿو ته،”ميان وال قيادت اِهو سمجھيو پئي ته زمينداريءَ جو سرشتو جيستائين ختم نه ٿيندو ۽ زمين تي مغل بادشاهه جو حق تسليم نه ٿيندو، اوستائين آزاديءَ جي جدوجھد بي معنيٰ ثابت ٿيندي، ان ڪري ميان آدم شاهه ۽ ميان شاهه محمد جو هميشه جھڳڙو مغلن جي ايجٽن ۽ ملازمن سان گڏ زميندارن ۽ جاگيردارن طبقي سان پڻ هو.” (34)
ميان وال تحريڪ سنڌ ۾ پيري مريدي کي مضبوط بڻايو. انهي تحريڪ بابت ڊاڪٽر غلام محمد لاکو لکي ٿو ته، “ڪلهوڙن جي تحريڪ هڪ منظم قومي تحريڪ هئي، جنهن وٽ هڪ ڀرپور پروگرام هو. هنن جا ڪيئن سورهيه شهيد ٿيا، پر مقصد بهرحال اڳيان رهيو. سندن تحريڪ جي شروعات بکر کان ٿي ۽ آخرڪار سيوهڻ تائين پکڙجي وئي.” (35)
ڪلهوڙن جي مذهبي روش ۽ پيري مريدي سنڌ جي شعور کي ڪاپاري ڌڪ هنيو، انهي بابت سائين جي. ايم. سيد پنهنجي ڪتاب ‘پيغامِ لطيف’ ۾ لکي ٿو ته، “ڪلهوڙا سنڌي خاندان هئا، ليڪن منجھن ٻاهرين جي انڌ ڌند پوئلڳي ڪرڻ جي عادت ويهي ويل هئي، مذهبي خيالن ۾ سيد ميران جونپوريءَ جي مهدوي طريقي جا پوئلڳ هئا. جيڪو طريقو اڄ ڪلهه جي پئن اسلامزم جا جزا پاڻ ۾ رکندڙ هو. شريعتي ڳالهين ۾ هو قدامت پسند، ڪٽر ۽ تنگ خيال مولوين جا همدرد ۽ پوئلڳ هئا.” (36)
ڊاڪٽر مبارڪ علي لکي ٿو ته، “هن خاندان جي سياسي عروج ۾ هن جي مذهبي تقدس جو به وڏو دخل آهي، ڇاڪاڻ ته انهن ابتدا ۾ ئي پيري مريديءَ جو سلسلو شروع ڪيو ۽ ماڻهن جي دلين ۾ پهريائين پنهنجي اوسي پاسي عقيدت مند مريدن کي جمع ڪرڻ شروع ڪيو ۽ ڪجھ ئي ڏينهن ۾ جانثار فقيرن جي هڪ جماعت تيار ٿي وئي، جيڪا هن خاندان جي بزرگ کي ميان بادشاهه چئي ڪري ڪوٺڻ لڳي.” (37)
اهڙي ريت ڪلهوڙن سنڌي ماڻهن ۾ پيري مريدي مضبوط ڪئي ۽ مذهب ۽ پيري کي استعمال ڪندي سياست ۾ داخل ٿيا. ڪلهوڙا خاندان مان ميان نصير خان اهو پهريون حاڪم هو، جنهن مغلن سان جنگ ڪئي. جيتوڻيڪ هي درويشاڻا ۽ فقيراڻي زندگي بسر ڪندو هو، پر سياسي اعتبار کان هن سنڌ جي ڪيترن ئي حصن کي پنهنجي قبضي هيٺ آندو. ميان آدم شاهه کان پوءِ ڪلهوڙا سياسي طرح اڃا مضبوط ٿيندا ويا. بکر جي مغل گورنر ڪلهوڙن جي اقتدار کي ختم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. ميان نصير محمد ڪلهوڙي کي قيد ڪري اورنگزيب ڏانهن دهلي موڪليو. ڪجھ وقت کان پوءِ ميان نصير محمد، عالمگير جي قيد مان ڀڄي سنڌ پهتو ۽ لشڪر گڏ ڪري بکر جي مغل گورنر مير يعقوب کي شڪست ڏنائين. (38)
ڇاڪاڻ جو ڪلهوڙا پيري مريدي ۽ جاگيرداريءَ جي رستي سياست ۾ داخل ٿيا، تنهن ڪري اُهي سياسي طور ايترا مضبوط نه ٿي سگھيا، جو اُهي پنهنجي پيرن تي بيهي حڪومت ڪري سگھن.
سنڌ دهلي مرڪز جي ماتحت هئي، مقرر ڪيل گورنرن وسيلي، سنڌ تي دهليءَ جي درٻار مان آيل حڪم لاڳو ۽ صادر ٿيندا هئا. ميان نصير خان ڪجھ قدر پنهنجي مڪاني اختيار کي استعمال ۾ آڻيندي، سنڌ جي ڪيترن ئي ڀاڱن کي پنهنجي وس هيٺ آندو. پر مجموعي طور تي هو دهلي حڪومت جي ماتحت هو.
ڪلهوڙن جي حڪومت ۽ سياسي حڪمت عملي بابت سائين جي. ايم سيد لکي ٿو ته، “سندن سياست گھڻو تڻو اورنگزيبي طريقي تي هلندڙ هئي. انهيءَ ڌُن ۾ ايتري قدر ڦاٿل هئا، جو سندن درٻاري زبان به سنڌيءَ جي عيوض مغلن جي پوئلڳيءَ ۾ پارسي هئي.” (39)
ڪلهوڙن جي انهيءَ سياسي ڪمزوري ۽ اُن جي نتيجن بابت ڊاڪٽر مبارڪ علي لکي ٿو ته، “ڪلهوڙا خاندان بحيثيت خود مختياري ۽ آزاد حڪمران نه رهيو ۽ هنن سنڌ جي عوام سان گڏجي پاڻ کي طاقت ور نه بڻايو. اها ئي وجه هئي، جو سنڌ تي برابر افغان حملو ڪندڙ ايندا رهيا ۽ سنڌ ۾ ڦرلٽ ۽ قتل و غارت ڪندا رهيا. (40)
ڪلهوڙا پيري مريديءَ جي ڪري مقبول هُئا، ميان يار محمد ڪلهوڙي سياسي صف ۾ اچي دهلي سلطنت کان باقاعده پروانو حاصل ڪيو. ميان نور محمد ڪلهوڙي باقاعده هن گھراڻي کي حڪومت جي صف ۾ آندو. ميان نور محمد ڪلهوڙي سياسي طور تي هڪ مضبوط حڪمران جي حيثيت سان اڀريو.
“ڪلهوڙا خاندان ۾ حڪمرانيءَ جو حقيقي بنياد رکندڙ ئي، هي (ميان نور محمد) هو. جيڪڏهن انهي خاندان ۾ اهڙا چار پنج ماڻهو ٻيا به پيدا ٿي وڃن ها، ته يقين آهي، ته سنڌ جي سر زمين پاڪستان ۽ هندستان جي وسيع ملڪ لاءِ هڪ نئين مضبوط ترقي پذير قومي حڪومت جو سرچشمو بڻجي وڃي ها. يار محمد خان جو فرزند ميان نور محمد خان ڪا گھٽ هستي نه هو، مگر نادر شاهه ۽ احمد شاهه ابداليءَ جي اوڇتين مصيبتن ڪلهوڙن جي جاري ڪيل ڪم کي اهڙي طرح برباد ڪري ڇڏيو، جو سڀئي اميدون ۽ تمنائون خاڪ ۾ ملي ويون ۽ اهي منظر ڏسڻا پيا، جي ڪڏهن وهم گمان ۾ به نه آيا هئا.” (41)
ارڙهين صديءَ ۾ پوري هندوستان ۾ جڏهن مغل ڪمزور ٿيڻ لڳا، تڏهن ڪلهوڙا سنڌ ۾ پنهنجي خودمختيار حڪومت جو بنياد وجهڻ ۾ ڪامياب ويا. ڪلهوڙن کي باقاعده حڪومت ملڻ بابت ڊاڪٽر مبارڪ علي لکي ٿو ته، “ڪلهوڙن جي خاندان کي سنڌ ۾ اقتدار ۾ اچڻ جي لاءِ نه مرڪز سان جنگ ڪرڻي پئي، نه ئي وري ڪنهن سازش جو سهارو وٺڻو پيو، بلڪه اهو صرف هن خاندان جي اثر و رسوخ جي وجه سان انهن کي مليو. انهيءَ لاءِ اهو خاندان نه ڪو جدوجھد جي عمل مان گذريو ۽ نه ئي ڪا بغاوت ڪئي.”(42)
ڊاڪٽر ايڇ. ٽي. سورلي صاحب، ڪلهوڙن جي حڪمرانيءَ جا ڪل پنج دؤر مقرر ڪندي لکي ٿو ته، “پهريون اهو دؤر آهي، جنهن ۾ مغل طاقت ڪلهوڙن کي سنڌ جي وائسراءِ جي گورنر جي حيثيت ۾ قبول ڪيو. اهو دؤر 1701ع کان شروع ٿيو. ٻيو دؤر اهو آهي، جنهن ۾ نوابن جي حيثيت ۾ ڪلهوڙن پنهنجي طاقت کي وڌائي مضبوط ڪيو. اهو دؤر مغل دؤر جي 1936ع تائين وارو آهي، جڏهن خود مغلن ڪلهوڙن جي نيم آزاد حيثيت کي تسليم ڪيو.
ٽيون دؤر 1739ع ۾ نادر شاهه جي دهليءَ تي ڪاهه کان پوءِ شروع ٿئي ٿو، جڏهن اصولي طور تي سنڌ مٿان حاڪميت مغلن کان ايران طرف منتقل ٿئي ٿي، هن ڦيري جي ڪري ڪلهوڙا دهلي بجاءِ ايران جي بادشاهه جي تابع ٿي ويا ۽ ڏن به ان کي ڏيڻ لڳا. چوٿون دؤر 1747ع کان شروع ٿئي ٿو، جنهن ۾ ڪلهوڙا ايران جي بدران ڪابل جي پٺاڻ حڪومت جي تابع ٿي وڃن ٿا، جيڪو احمد شاهه دراني (جديد افغانستان جو باني) جي فوجي فتحن جي نتيجي ۾ ظاهر ٿيو هو. ان تبديليءَ جي پيش نظر ڏن ايران بدران ڪابل ڏانهن موڪلڻ لڳا. پنجون آهي 1778ع جو دؤر، جنهن ۾ ڪلهوڙن ۽ ٽالپر ميرن جي وچ ۾ ڇڪتاڻ، جيڪا ارڙهين صديءَ جي پڇاڙيءَ تائين مسلسل هلندي رهي، ۽ گھرو لڙائيءَ جي صورت اختيار ڪري ويئي، جنهن ۾ ٽالپرن بلوچن جي مدد سان، جيڪي ان وقت سنڌ ۾ چڱي تعداد ۾ آباد ٿي چڪا هُئا، سنڌي حڪمران خاندان جي طاقت کي تباهه ڪري سوڀ حاصل ڪئي.” (43)
ڪلهوڙا خاندان جي حڪومت کي ٽي ڀيرا گھرو لڙائي رولي ۾ وجھي ڇڏيو.
پهريون ڀيرو 1754ع ۾ ميان نور محمد جي وفات وقت ٻيو ڀيرو 1775ع ۾ سرفراز ڪلهوڙي کي لاهڻ وقت! ٽيون دفعو اهو آهي جنهن ۾ ڪوس کان پوءِ ٽالپرن ڪلهوڙن کي هميشه لاءِ هيسائي ڇڏيو. (44)
ڪلهوڙا طبيعت جا سخت هئا ۽ مريدن جي مال ۾ اکيون هونديون هئن. ميان يار محمد ڪلهوڙي ڏنڊي جي ‘ڪرامت’ سان راڄ ڪيو، جيڪو اڄ ڏينهن تائين سندس مقبري ۾ نشاني طور رکيل آهي، سندس پيري مريدي اسلام جي روح ۽ تصوف جي اصولن موجب نه پر هڪ حڪومت هٿ ڪرڻ لاءِ حڪمت عملي وڌيڪ هُئي. ڪلهوڙن پاڻ کي مغلن آڏو سُرخرو ڪرائڻ لاءِ سنڌ ۾ حقيقي صوفين جي تحريڪ کي چيڀاٽي ڇڏيو. (45)
ڪلهوڙن جي غلط سياسي پاليسن ۽ انهن جي ناڪارا حڪومت جي نتيجن جا اثر جيڪي سنڌ جي عام ماڻهن جي نفسيات تي پيا، تنهن جو ذڪر ڪندي، ڊاڪٽر مبارڪ علي لکي ٿو ته، “(ڪلهوڙن) عوام کي فقط ٽيڪس ڏيڻ جو ذريعو سمجھي رکيو هو ۽ انهن کي حڪومت ۽ حڪومت جي ارادن کان پري رکيو هو، انهيءَ لاءِ سنڌ جو عوام هن سياسي انقلاب ۾ خاموش تماشائي بڻيل رهيو.” (46)
ڪلهوڙن جو سياست ۾ داخل ٿيڻ جو در مذهب هو. اِهو فطري عمل آهي، ته جنهن به جڳهه جا حڪمران جنهن به سوچ، ٻولي، مسلڪ، مذهب ۽ ثقافت سان لاڳاپيل هوندا آهن، اُهي انهيءَ کي ئي هٿي وٺرائيندا آهن ۽ عام لوڪ انهيءَ جي پوئواري ڪري ٿو. ڪلهوڙن جي مذهبي سوچ پيري مريديءَ جا بنياد وڌا ۽ ان کي مضبوط ڪيو ۽ سنڌي ماڻهن جي نفسيات تي گھرا اثر ڇڏيا.
ڪلهوڙا سياسي هجڻ کان پير وڌيڪ مشهور هئا، ميان آدم شاهه ڪلهوڙي جي مرشديءَ جو اهم ڪردار آهي. سائين جي. ايم. سيد لکي ٿو ته، “وقت جا حاڪم ڪلهوڙا هئا. جيڪي ڪنهن وڏي يا بهادر قبيلي جا سردار ڪونه هئا. سندن اقتدار ۾ اچڻ مذهب ۽ شريعت اسلام جي نالي ۾ ٿيو هو. سندس ابتدائي شهرت پير طريقت جي حيثيت ۾ ٿي. (47)
ميان آدم شاهه ڪلهوڙي پيري مريديءَ جا بنياد وڌا، ۽ پوءِ اِهو سلسلو ايندڙ ٻين حاڪمن ۾ به زور وٺندو ويو، ۽ اهو زور ميان نصير محمد خان جي دؤر ۾ اوج تي پهتو. مذهبي تحريڪ ميانوال ۾ مذهبي فلسفي سان گڏ سياسي حڪمت عملي پڻ هُئي. سندن مريد جيڪي ميانوال جا فقير به هئا سي نه فقط جنگي فوجي هئا، پر حڪومت جي اهم عهدن تي فاعز هئا. هن کان علاوه حڪومت جا خاص ڪم ڪار پڻ سنڀاليندا هُئا.
ميان نصير فقيرن ۽ مريدن لاءِ ڪجھ اصول طئي ڪيا، جن مجموعي طور تي عام سنڌي ماڻهن تي به اثر ڇڏيا.
“ڪوڙ نه ڳالهائڻ، حرام خوري نه ڪرڻ، ڏاڙهي ۽ مٿي جا وار نه لاهين، فقير هڪ ٻئي کي ڀاڪر پائي هٿ چمن، عورتن ۾ پڻ ساڳيو اصول هو، ڪنهن به ذات، قبيلي ۽ ٻولي جي فرق کان سواءِ هڪ ٻئي لاءِ محبت، همدرديءَ، عزت ۽ قربانيءَ جو جذبو پيدا ڪرڻ ضروري هو. ميان جي خليفي وڏي فقير لاءِ خالص نشاني اها هئي ته ان کي ڪاري کٿي / کٿو ڪپڙو ڳچيءَ ۾ پائي ان جا ٻئي پلاند ڪاهن کان ورائي اڳيان رکڻا هئا. (48)
ڪلهوڙا پنهنجي انهيءَ مذهبي رجحان ۽ پيري مريديءَ ۾ تمام گھڻو اڳتي نڪري ويا، جنهن جو نتيجو اهو نڪتو جو:
ماڻهو سندن دينداري ۽ سپتيائي جو دم ڀرڻ لڳا.
ماڻهو کين پنهنجو ڌارمڪ هادي ۽ آخرت سنواريندڙ سمجھڻ لڳا.
ماڻهو سندن سونپيل ڪم جي بجاوريءَ کي به سچائي ۽ ثواب سمجھڻ لڳا. (49)
جنهن جو فائدو سنئون سڌو، سياسي طور انهن کي تمام گھڻو رسيو.
“(هن) پنهنجن فقيرن ۽ مريدن کي حڪم ڪيو ته، هو سواءِ هڪ ٻئي جي ٻئي ڪنهن سان نه کائين، ۽ نه وري شاديون وغيره ڪن. اها ساڳي رسم مهدوي طريقي ۾ پڻ رائج آهي. ميان جي انهيءَ حڪم قبيلائي عصبيت کي وڌيڪ مضبوط ڪيو. ان ڪري سنڌي سماج ۾ نسلن جي بنياد تي طبقا ٺهيا. (50)
اُن کان علاوه جيڪو اهم سنڌي سماج ۽ اُن جي اجتمائي سوچ کي رسيو اُهو هي ته، ڪلهوڙا خاندان جي حڪمرانن ۾ عام طور تي راسخ الا عتقاديت جو رجحان موجود هو. هن رجحان کي انهيءَ ڪري تقويت ملي ته انهن جي مادي اقتدار جا بنياد روحاني اقتدار تي مضبوط تنهن ڪري ان دؤر ۾ صوفياڻا آزاد خياليءَ جي عام طور تي حوصلا شڪني ڪئي ويندي هُئي.” (51)
ڪلهوڙا ڇاڪاڻ ته مذهب ۽ پيري مريدي جي رستي حڪمرانيءَ ۾ آيا هئا. انهن کي مذهبي حيثيت مريدي به اوتري ئي اهم ۽ پياري هُئي جيتري حڪومت؛ بلڪه انهيءَ کان به وڌيڪ، تنهن ڪري، “ڪلهوڙن جي انهي مذهبي اڳواڻي ۽ روحاني مرشد واري فطرت جو نتيجو اِهو نڪتو، جو ڪلهوڙا حڪمران پنهنجي مذهبي ۽ ديني تقدس جي آڏو ڪنهن کي به اچڻ نه ڏيندا هئا. بلڪه انهن پنهنجي اقتدار کي قائم رکڻ جي لاءِ بدگمانيءَ ۾ اچي ڪري، مذهبي شخصيتن کي مارائي ڇڏيو.” (52)
ظاهري طور تي بزرگي ۽ مذهبي اثر رکڻ ڪري بزرگن، درويشن کي تنگ ڪرڻ لڳا، ايتري قدر جو انهن غلط فتوائون ڏياري سخت سزائون ڏنائون. نتيجو اِهو نڪتو جو، سندن سڄي توجه عوام جي ڀلائي ۽ ترقي، ملڪ جي سڌاري ۽ واڌاري جي عيوض پنهنجي حڪومت ۽ ملڪيت وڌائڻ ۽ بزرگي قائم رکڻ تي صرف ٿيڻ لڳي، مذهب کي انهن ڳالهين جي حصول لاءِ استعمال ڪرڻ شروع ڪيائون. (53)
ڪلهوڙن جي دؤر ۾ هن مذهبي روش جي ڪري اڪثريت جي مذهب جي ڪثير تعبيرن نه رڳو ان اڪثريت جي اعتماد يڪسوئي، کي تباهه ڪيو، پر انهن ۾ وطني دشمني ۽ قومي غداريءَ جي حد تائين به فرقا پيدا ڪيا ويا. اقليت سان مذهبي رويي جو حال هي هو جو “لا اڪراه في الدين” ۽ “لکم دنيڪم والدين” جھڙن عظيم معبالحتي اصولن جي سامهون هوندي به رڳو رسو چوڻ وارن کي به رسي ۾ ٻڌي ڇڏڻ لاءِ خلق تيار ٿيو بيٺي هئي. حڪمران اڪثريتي مذهب وارن وٽ لفظ واڻيو تڏهن به حقارت ۽ خواريءَ طور ‘هندو’ لاءِ ڪم ايندو هو.” (54)
ڪلهوڙن جي وقت ۾ غير مسلمانن سان جيڪو ماحول ۾ مسلمانن ۽ هندن جي وچ ۾ نفرت پيدا ٿيڻ لازمي هو. ۽ ان کان سواءِ هندن جي دلين ۾ هڪ قسم جو خوف پيدا ٿيڻ لڳو، جنهن جي ڪري هندو اسلام کان اڃا به پري رهڻ لڳا. (55) ماڻهن جي وچ ۾ ويڇا ۽ نفرتون وڌڻ لڳا. ۽ هڪ ٻئي کان ڇڄندا ويا. جيڪي تاريخي طور تي هڪٻئي سان هر حال ۾ جڙيل هُئا. “ڪلهوڙن جي وقت ۾ هندن ۽ مسلمانن ۾ مذهبي ڪشمڪش ۽ تعصب ڏاڍو ٿي پيو هو. مخدوم هاشم ٺٽوي جي سخت گير پاليسيءَ سنڌ اندر عالم سڳورن جو هڪ اهڙو طبقو تيار ڪري ڇڏيو هو، جنهن تبليغ اسلام لاءِ گھڻي حد تائين تشدد آميز انداز اختيار ڪيو هو.” (56)
مخدوم هاشم ان وقت جي ڪلهوڙي حاڪم ميان غلام شاهه ڪلهوڙي کان هڪ خاص پروانو. جاري ڪرايو، هن پرواني جو متن الوحيد اسپيشل ايڊيشن “سنڌ جا ڪي مشهور بزرگ” ۾ موجود آهي، هن جو ترجمو هن ريت آهي ته:
“هن حڪومت جي سڀني ڪارڪنن کي معلوم هجي ته جناب مخدوم هاشم جي شرعي جملن جي جاري رکڻ لاءِ ڪوششون وٺن ۽ عاشورن ۾ ماتم و تابوت وغيره جي بدعات جي منع ڪن. نشيدار شين جي پيئڻ ۽ وڪري تي بندش وجھڻ، شرط رکڻ، جوا کيڏڻ، فاحش زالن ۽ کدڙن تي روڪ وجھڻ. زالن کي پيرن، قبرستانن، ۽ باغن ۾ وڃڻ کان روڪين. ماڻهن جي وفات وقت روڄ ۽ راڙو ڪرڻ کان منع ڪن، ساهواري جانور جي تصوير ڪڍڻ کان روڪ ڪن. هندن کي چوٽين رکڻ، ڌوتين پائڻ ۽ دوڪانن تي گوڏا اگھاڙا ڪري ويهڻ کان منع ڪئي وڃي. مسلمانن کي مٺ کان ننڍي ڏاڙهي ڇڏائڻ، ڏاڙهي جا خط وٺائڻ ۽ مڇن رکائڻ تي بندش وڌي وڃي. هندن کي هولي ڀڳت ۾ سرور، شرنائي، دهل، نار وڄائڻ کان منع ڪئي وڃي. هندن کي بتن ۽ درياهه اڳيان سجدو ڪرڻ روڪيو وڃي. مٿي ڏيکاريل جملي ڪمن لاءِ کليو کلايو سختي کان ڪم وٺي، حڪمن جي پوئواري ڪن ۽ انهن ڏوهاري ماڻهن کي اهڙيون سزائون ڏيڻ، جيئن رعيت مان ڪوبه اهڙو ڪم نه ڪري سگھي. ماڻهن کي نماز، روزي ۽ ٻين عبادتن لاءِ تاڪيد ڪئي وڃي.” (57)
انهن احڪامن سان گڏوگڏ مخدوم صاحب کي قاضي القضاة جو عهدو، پڻ عطا ڪيو ويو.
هن زماني ۾ مخدوم صاحب جي مذهبي جنون ۽ شريعت جي حڪمن جي پابنديءَ جو ايتري قدر خيال هو جو مخدوم صاحب وضو غ غسل لاءِ شرعي مقدار تي پاڻي جي استعمال جو حڪم ڏنو ۽ پوري وزن جا ڪوزا ٺهرايائين، جن کي ان زماني ۾ هاشمي ڪوزا سڏيو ويندو هو.” (58)
اهڙي قسم جي مذهبي جنونيت جا سنڌ جيڪا پنهنجي خمير ۾ لبرل ۽ گھڻ مذهبي، گھڻ ثقافتي ۽ گھڻ ٻوليائي ڌرتي هُئي، جتي سڀ کان اول انسانيت کي درجو هو، پوءِ ٻيون شيون هيون.
“مخدوم محمد هاشم ٺٽويءَ جي سختي سبب مسلمانن توڙي هندن جي رهڻي ڪهڻيءَ ۾ ڦيرو آيو ۽ سنڌي تهذيب هڪ نئون روپ اختيار ڪيو.
انهن ڏينهن ۾ هندن ۾ ڌوتيءَ جو رواج گهٽيو، ۽ منجھن پاجامي جو رواج پيو. مخدوم محمد هاشم سر توڙ ڪوشش وٺي ڪلهوڙن کان شريعت جي پابندي ڪرائڻ جو پروانو حاصل ڪيو ۽ وڏي جرئت ۽ همت سان ان تي عمل ڪرايو.” (59)
انهي مذهبي جنونيتن جو شڪار عام سنڌي، مسلمان ۽ خاص ڪري هندو ٿيو ئي ٿيو، پر عالم ۽ بزرگ انهي منفي لهر جي لپيٽ مان بچي ڪين سگھيا. صوفي عنايت ۽ مخدوم عبدالرحمان کهڙن وارن بزرگن جا ناحق خون وهايا ويا. ۽ سندن مريدن کي پڻ مارڻ ۽ سزائون ڏيڻ جو سلسلو تيزيءَ سان جاري رهيو.
“هنن بزرگن کي مارائڻ ۽ مغل حاڪمن جو هٿ ضرور آهي، پر سنڌ جي مذهبي عالمن کان هنن کي تائيد ۽ فتويٰ ضروري وٺڻي پئي، ان کان سواءِ سنڌ جي قومي وجود کي منتشر ڪرڻ لاءِ ويڙهايو ۽ راڄ ڪريو جي فلسفي هيٺ تفرتي جو ٻج وجھڻ به ٻاهرين توڙي ڏيهي حاڪمن جو موثر هٿيار هو.” (60)
ٻڌ مت ۽ جين مت هئا، جن جي فڪر جا به سنڌي سماج تي گهرا اثر نظر اچن ٿا.
ٻڌ مت ۽ جين مت، هندو ڌرم جي ردعمل ۾ ٻه تحريڪون ٿي وجود ۾ آيون هيون. جن اڳتي هلي مذهبي صورت اختيار ڪئي.
ٻڌ مت، جو باني مهاتما گوتم ٻڌ آهي. ٻڌ ازم، اصل ۾ برهمڻ ازم سان باغي ٽولو هو، جيڪو پوءِ مذهب جي صورت اختيار ڪري ويو آهي.
“جڏهن برهمڻ مذهبي آڙ ۾ پنهنجي برتري رکي عام ماڻهن کي سماجي طور ڌڪاري ڇڏيندا هئا ۽ سندن مذهب ڪريا ڪرمن، قربانين، ظاهري پاڪائي، ڏيک ويک تي وڃي بيٺو ته هيٺيون طبقو ذات پات، ڇوت ڇات ۽ معاشي ڪمتري ۾ دٻجي ويو. برهمڻن جي اهڙي رويي جي نتيجي ۾ ٻڌ مت جي تحريڪ پيدا ٿي جنهن ۾ اسان کي ويدن جا اثر ملن ٿا. ويڌن ۾ بار بار اهو آيل آهي ته سچائي يا حقيقت هڪ لطيف شيءَ آهي جيڪا عدم وجود يا نيستي (Nothingness)آهي. اها ئي برهما جي اصلي صداقت آهي. اها ئي برهما جي اصلي صداقت آهي.
ٻڌ انهيءَ سچائي کي تسليم ڪندي شخصي وجود کي انا سان تشبيھ ڏني. هن جو چوڻ هو ته جيتري قدر ماڻهو انا کي جڳھ ڏيندو اوترو مصيبتن ۾ ڦاسند، اوترو ئي بيمارين ۾ ڦاسندو، اوترو ئي دنيا جي مسئلن ۾ ڦاسندو ۽ موت کيس احساس وڌائي ٿو، ڏک ۽ تڪليفن جو ڪارڻ بنجي ٿو، ڇو ته شخصي وجود محدود آهي ۽ باقي دنيا حريف بنجي سامهون اچي ٿي، ماڻهو ڪل کان ڪٽجي وڃي ٿو. ڪثرت جو هڪ ذرو ٿي پاڻ کي حد ۾ قيد ڪري ٿو، ۽ حد ۾ رهڻ جهالت آهي، جسم هڪ قيد خانو آهي جيڪو محدود دنيا سان لاڳاپا جوڙي رکڻ لاءِ مجبور ڪري ٿو، ۽ دنيا سان لاڳاپا جوڙڻ سان شخصي وجود ۽ انا برقرار رهي ٿي چو ته جسم سان خواهشون آهن، ضرورتون آهن جيڪي ڪڏهن به ختم ٿيڻ جون ناهن.” (61)
“The first noble truth is the tyranny of pain, life is suffering, Now this is the noble truth concerning suffering birth is painful, decay is painful, disease is painful, death is painful, union with unpleasant is painful, painful is the separation from pleasant, and any craving that is unsatisfied, that too is painful”.(62)
ترجمو: سڀ کان پهرين اعليٰ سچائي درد جو جبر آهي، زندگي مصيبت ئي آهي. ڏک سان وابستگي ئي وڏو سچ آهي. جنم ڏک ڏيندڙ آهي ۽ زوال تڪليف ڏيندڙ آهي، بيماري ۽ موت ڏک سان ڀرپور آهن. اڻوندڙ سان ميلاپ ڏکوئي ٿو، دل گھرئي کان جدائي به ڏک ڏئي ٿي ۽ ڪا به خواهش پوري نه ٿيڻ سبب ماڻهو درد ۾ مبتلا ٿئي ٿو.
Buddha concludes, Existence is pain, the struggle to maintain individually is painful and fluctuations of fortune are frightful.” (63)
ترجمو:ٻڌ اهو نتيجو ڪڍيو ته “وجود خود دک آهي، ڪا شخصي انفراديت قائم رکڻ جي جدوجهد به ڏک سان ڀرپور آهي ۽ خود قسمت جا بدلجندڙ لاها چاڙها به دردناڪ آهن”.
“Life is nothing but a series of manifestation of becoming and extinction. It is a stream of becoming.” (64)
ترجمو: زندگي ڪجھ به ناهي پر هستيءَ ۽ نيستي، ٺهڻ ۽ ڊهڻ جي سلسلي جو هڪ روپ آهي ۽ اهو هستي جو وهڪرو آهي.
“ٻڌ جي فڪر مطابق ته ڪٿي به لذت ناهي، ڪو لمحو جيڪڏهن اسان سک ماڻيون ٿا ته ان جي پٺيان ڏک ۽ ڪرب جو ٿيون ٿين.، مسلسل وڌنديون رهن ٿيون. دنيا سان لڳ لاڳاپا ۽ دنيا سان دل لڳائڻ ڪري اسان جوواسطو اميد ناميديءَ، محرومي ۽ حاصلات سان پوي ٿو. تنهن ڪري اسان جي دل ۾ هوس، ڪروڌ لالچ پيدا ٿي سگھن ٿا ۽ اسان ڪنهن کي تڪليف پهچائي سگھون ٿا يا خود اسان کي ڪوئي تڪليف پهچائي سگھي ٿو. زندگي پاڻيءَ جي ڦوٽي وانگي آهي، هر وقت موت جو پاڇو اسان جي مٿان رهي ٿو. موت جي انهي دهشت ۽ خوف کان اسان ڪڏهن به بچي نه ٿا سگھون، اهو خوف ۽ دهشت اڃان به ان وقت وڌي وڃي ٿو جڏهن اسان دل دنيا سان لڳايون ٿا، مال مٿاع، مادي آسائشون حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪريون ٿا. رس ڀري زندگي گذارڻ جي ڪوشش ۾ ويتر اسان پريشاني ۽ نفسا نفسي ۾ ڦاسي وڃون ٿا ۽ موت وڌيڪ ڪربناڪ بنجي وڃي ٿو، جنهن کي دنيا جي ڪا به طاقت روڪي نه ٿي سگھي.
گوتم ٻڌ جو فڪر هر لمحي جو پنهنجو سچ آهي ڪابه شي حتمي سچ ناهي.” (65)
Reality is not the property of anything on earth.
ترجمو: حقيقت مطلق هن ڌرتي تي ڪنهن به ملڪيت ناهي.
“ڪا به شيءَ حتمي ناهي، ڪنهن به شيءَ کي بقا ناهي. بقا صرف آتما (روح) کي آهي. ٻڌ ڌرم ۾ نجات جو رستو صرف ان صورت ۾ آهي ته خواهشن کي ترڪ ڪجي، پنهنجي انا، خودي ۽ سخصي وجود جي سڃاڻپ کي گم ڪجي، هيٺائين وٺجي، نفس کي ماري ڇڏجي، جسماني لڳ لاڳاپا ختم ڪري ڇڏجن. نفعي ۽ نقصان کان ٻوڌي ڀکشو، تارڪ الدنيا ٿي گيڙو ڪپڙا پائي مٿو ڪوڙائي، جھنگلن ۾ گھمندا وتندا آهن. ڪٿي به ڪو ٺڪاڻو نه ڪندا آهن، ڇو ته هڪ جڳهه تي رهڻ سان ان جڳھ سان دل لڳي ويندي، ۽ روز ڀکشا وٺي کائيندا آهن، پني پيٽ گذر ڪندا آهن.
ڇو ته هر شي فنا آهي، ڪا به دائميت ناهي، مسلسل وهڪرو آهي. زندگي مختلف لمحن تي مشتمل موت جي عذاب مان گذري ٿي ۽ ڪائنات جي مسعت ۾ هڪ جھلڪ وانگر آهي تنهن ڪري ڇا جو ڪروڌ، هوس، لالچ، دوکو، طمع ۽ خواهشون سڀ بيڪار آهن.
سنڌ جي اندر زياده تر ٻڌ مت موريا خاندان جي راجائن ڦهلايو. بندو ساره جو پٽ آسوڪا 237 ق-م مگڌ جي تخت تي ويٺو ته هو ٻڌ ڌرم کي زور وٺائڻ لاءِ افغانستان، بلوچستان، سوات، ڪشمير، سنڌ ۽ نيپال ۾ ڪتبا ٺهرايا جن مان جي اڄ سوڌو موجود آهن.” (66)
ٻڌ مت جي مڙهي يا آشرم جتي علم ڏنو ويندو هو، تنهن کي ‘ويهار’ سڏيو ويندو هو، اهي ڳوٺ جن جي نالن جي پڇاڙي ‘ڻهار’ آهي، اُهي ڪنهن وقت ۾ ٻڌ ڌرم جا وڏا مرڪز هوندا هئا، جهڙوڪ ‘کڻهار’، ‘مورۡهار’، ‘جيڻهار’، ‘ڏاکڻهار’ وغيره. هر اهو ڳوٺ جنهن جي پڇاڙي ‘ڻهار’ سان آهي، انهيءَ ڳوٺ جي پسگردائيءَ ۾ ڀڙا به آهن، انهن جي کوٽائي تاريخ جا ڪئين نوان باب کوليندي.
جين مت جي تحريڪ، ٻڌ ڌرم جي همعصر آهي، بلڪه ٻڌ ڌرم کان ٽيھ ورهيه پوءِ شروع ٿي.
ٻڌ مت وانگر، جين ڌرم جو مول متو نرواڻ حاصل ڪرڻ آهي. “مهاوير نرواڻ جا ٻه طريقا بيان ڪيا اُهي: ‘سلبي ۽ ايجابي’. سلبي ذريعو هيءُ آهي ته پنهنجي دل مان هر قسم جون خواهشون ڪڍي ڇڏڻ. ڇاڪاڻ جو خواهشون ۽ تمنائون ڏک ۽ غم جو باعث بڻجن ٿيون. مهاوير جي سکيا موجب نرواڻ جو ايجابي طريقو هيءُ آهي ته، انسان جا عقيدا، عمل ۽ علم صحيح هجن، هن عمل جي درستگيءَ جو بنياد هيٺين پنجن ڳالهين تي رکيو آهي:
اهمسيا (آزادي): ڪنهن ساهواري کي نه مارجي ۽ نه تڪليف ڏجي.
ستيام يا سڌو رستو: سڌي رستي تي هلجي، ڪنهن کي نه ڏکوئجي ۽ هر ڪنهن سان ميٺ محبت سان هلڻ گھرجي.
استيام: چوري ۽ پرماريت کان پاسو ڪرڻ گھرجي، حلال روزي ڪمائجي، ۽ ٻين جا حق هضم نه ڪجن.
برهمچاريه (پاڪدامي): پاڪائيءَ واري زندگي گذارجي.
اپري گراھ: (مادي لذتون) يعني حواسن (ٻڌڻ، سنگھڻ، ۽ چکڻ) کي قبضي ۾ رکڻ، انهي ڪري جو مادي لذتون انسان جي گمراهيءَ جو باعث بڻجن ٿيون.”(67)
جين مت جو سمورو فلسفو خواهشن کي ترڪ ڪرڻ تي مبني آهي، جنهن لاءِ ڪنهن عبادت جي ضرورت ناهي. جين مت ۾ امن پسندي ۽ عدم تشدد جون حدون تمام گھڻيون وسيع آهن. هنن جي عقيدي موجب سڀ کان وڏو گناهه ڪنهن کي ايذاءُ رسائڻ آهي.
تنهن ڪري جين ڌرم جا پوڄاري ڪنهن به ساهواري جو گوشت نه کائيندا آهن. وات ۽ نڪ تي سنهڙو ڪپڙو ٻڌندا آهن ته جيئن ڪو تمام ننڍِڙو ساهوارو ساھ کڻندي نڪ ۾ نه هليو وڃي. پيرن ۾ جتي نه پائيندا آهن متان ڪو جيت جڻو جتيءَ جي زور تي مري پوي، رات ٿيندي ئي ڪنهن مٿاهين جڳھ تي سمهي پوندا آهن، بتي نه ٻاريندا آهن ڇو ته بتيءَ تي جيت جڻا اچي گڏ ٿيندا آهن ۽ سڙي مري پوندا آهن.
“جين ڌرم جو اثر سنڌ ۾ ٿرپارڪر ۾ وڏو رهيو، ان اثر سبب هتي جين مت وارن جا شهر ۽ مندر قائم ٿيا. گجرات جينين جو مرڪز آهي، ننڍي کنڊ جي ورهاڱي تائين ٿرپارڪر ۽ گجرات جو پاڻ ۾ ثقافتي لاڳاپو بلڪل سڌو رهيو آهي.
اهڙي طرح سنڌ ۾ جيني آبادين جا اثر پهرين صدي قبل مسيح کان شروع ٿيا. ٺٽي جي ڀرسان مڪليءَ جو نالو به جين مت جي فرقي ڊيگا ميراس جي نالي کان پيو جنهن جو ٻيو نالو (مشڪلا) به هو. انهن مرڪزن تي تارڪ الدنيا فقير گوشه نشينيءَ جي زندگي پيا گذاريندا هئا. سنڌ ۾ جوڳي هن ڌرم جي مختلف سلسلن ۽ طريقن وارن جا پوئلڳ آهن.” (68)
هن وقت سنڌ ۾ اسلام وڏو مذهب آهي. سنڌ به اسلام صوفياڻي صورت ۾ پکڙيو. “سنڌ ۾ اسلام تصوف جي صورت ۾ وڌيڪ قبول ڪيو ويو. بلڪه اسلام جي فڪري فلسفياڻي شڪل تصوف جي صورت ۾ ئي ظاهر ٿي. ڇو ته سنڌ ۾ مثبت وجودي شڪل اڳ ۾ موجود هئي تنهن ڪري اسلام اچڻ کان پوءِ تصوف جي صورت به دنيا کان مختلف طرح قبول ڪئي ويئي.
تصوف جي انهي فڪري پرچار سنڌي ماڻهن تي اهو اثر ڪيو جو هنن مذهبن جي ظاهري دستور ۽ عقيدن سان گڏ زندگي ۽ انهيءَ جي مقصد بابت مثبت رويو پيدا ڪيو. سنڌي ماڻهن وٽ مذهبي جنون پيدا نه ٿيو بلڪه امن، پيار، انسانيت ۽ غور فڪر ۾ وڇٿرو رويو پيدا ٿيو بلڪه اسان ائين سمجھنداسين ته سنڌ جي اصلي فڪر جي صورت مختلف مرحلن مان گذري اسلام سان ملي صوفي مت جي صورت ورتي. انهيءَ فڪر جي بنياد تي ڪيئن بزرگ پيدا ٿيا، جن سنڌي ماڻهن ۾ پيار، امن ۽ ڀائيچاري جو پرچار ڪيو.” (69)
تاريخي طور تي سنڌ ڪيترن ئي دورن ۾ سنڌ جي حڪمراني هيٺ رهيو آهي، ۽ جيڪي سنڌ تي هُلائون ٿيون، انهن جو پڻ ٿر تي تمام گهرو اثر ٿيو. سنڌ جي ماڻهن جي روزمره جي زندگي توڙي سندن نفسيات تي اسلام جي اچڻ سان به گهرا اثر پيا، انهن اثر ٿري سماج تي به پيا، پر جھڪا.
ڊاڪٽر روي پرڪاش ٽيڪچنداڻي لکي ٿو ته، “تاريخ جي لحاظ کان ڏسجي ته عيسوي سن کان اڳ واري زماني کان وٺي، سنڌ صوبي تي ڌارين جا حملا ٿيندا رهيا آهن. ڀارت ۾ هيءَ پهريون صوبو هو، جنهن تي اٺين عيسوي صديءَ ۾ محمد بن قاسم جي اڳوڻيءَ ۾ عربن حملو ڪيو. هُنن 712ع ۾ آخري هندو مهاراجا ڏاهرسين کي جيتي، سنڌ جي وڏي حصي تي قبضو ڪري اسلامي حڪومت جو پايو وڌو. اِن ڪري گھڻا مسلم مؤرخ سنڌ کي ‘باب السلام’ (اسلام جو دروازو) ڪري سڏيندا آهن. سنڌ ۾ عربن جي حڪومت شروع ٿيڻ سان اُتي جي مڪاني رهاڪن تي گھڻو اثر ٿيو. اُهي گھڻو ڪري ويدن واري آڳاٽي عقيدي ويدڪ سناتن ڌرم جا مڃيندڙ هئا. چڱا سنڌي ٻُڌ مت جا به پوئلڳ هئا. سنڌ ۾ اسلام جي اچڻ سان ڪِن سنڌين پنهنجي خوشيءَ سان اِسلام مذهب اختيار ڪيو ته ڪي سنگت جي اثر هيٺ مسلمان ٿيا. ملڪ جي مسلمان حاڪمن پنهنجي مذهب جي ڦهلائڻ لاءِ ڪڏهن ڪڏهن زور زبردستيءَ کان به ڪم ورتو. اِن جي ڪري چڱي تعداد ۾ سنڌي هندو پنهنجي اباڻي ڌرتي ڇڏي ڀروارن هندو علائقن ۾ وڃي رهيا. ايڏي لڏپلاڻ جا حوالا اسان کي تاريخ جي ورقن ۾ ملن ٿا. ڪجھ هندو اهڙا به هئا جيڪي پنهنجي عقيدي تي اٽل رهيا ۽ سنڌ کان ٻاهر نه ويا. اُنهن غير مسلمانن تي حاڪمن جزيو وڌو. اِن طرح سنڌ جتي اٺين عيسوي صديءَ کان اڳ فقط هندو، ٻڌ ڌرم، ۽ ڪجھ جين مت وارا رهندا هئا، اُتي 1947ع ۾ ملڪ جي آزاديءَ وقت هندون جي سکيا جو تعداد ڪُل آدمشماريءَ جو فقط پنجويهه سيڪڙو کن وڃي بچي.”(70)
ان کان پوءِ سنڌ ۾ اسماعيلي بزرگن هندو مسلم ثقافت ۾ نمايان حصو ورتو. هي بزرگ اڪثر غير مسلمانن سان گڏ رهندا هئا، تيرهن صديءَ ۾ ودايءَ سنڌ ۾ اسماعيلي فرقي جي تنظيم ڪاري ڪرڻ وارن ۾ پير صدرالدين هو، جنهن کي هندو مڇر ناٿ جي نالي سان سڏيندا هئا. هن رهنما پنهنجي فرقي جي ماڻهن کي روحاني فيض پهچائڻ خاطر ڏهه اوتار جي عنوان سان هڪ ڪتاب لکيو. جنهن ۾ حضرت آدم کي شِو حضرت محمد صلي اللہ عليہ وسلم کي برهما ۽ حضرت علي کي وشنو سان مشابهت ڏنائين. (71)
خدا جي صفتن کي اسلامي اصطلاح ۽ هندو ڌرم جي اصطلاحن سان ملائي هڪ تصور پيش ڪرڻ، تهذيب ۽ مذهب جو اشتراڪ ڪرڻ، سنڌ جي فڪر ۽اسلامي فڪر جو ميل ڪري تصوف کي پروان چاڙهڻ ۾ ڀڳتي تحريڪ جو به وڏو هٿ آهي. ڀڳتي تحريڪ جي شروعات ٻارنهين صدي ۾ ٿي جنهن جا باني سوامي رامانج آنند تيرٿي (1016 _ 1117ع) وشنو سوامي ۽ باسو هئا.
سنڌ ۾ ڀڳتي تحريڪ جي پرچار ڪرڻ وارن ۾ نام ديو ساڌنا ۽ گرونانڪ زياده مشهور آهن. ڀڳتي تحريڪ جو مقصد پريم جو پرچار ڪرڻ هو. خدا ۽ انسان وچ ۾ انسان ۽ انسان وچ ۾ پريم جو پرچار ڪرڻ هو.
گرونانڪ جو مقصد هندو ۽ مسلمانن ۾ اتحاد قائم ڪرڻ هو. هن جو چوڻ هو ته ڪائتات ۾ صرف هڪ خدا آهي جنهن جو ڪم شريڪ ناهي.
مجموعي طور ڀڳتي تحريڪ وارا سماج ۾ طبقاتي ننڍ وڏائيءَ خلاف هئا. سندن چوڻ هو ته سڀئي انسان برابر آهن، خدا تائين رسائي صرف محبت جي ذريعي ٿي سگھي ٿي ۽ انهيءَ مقصد لاءِ مذهبي قيد بي جواز آهي.(72)
هيءَ تحريڪ روحاني رجعت پسندي ۽ عقيده پرستي جي خلاف هئي. هو ذات پات جا سخت دشمن هئا. سندن چوڻ هو ته سچائي هڪ آهي ۽ ان جو اظهار بي شمار مختلف صورتن ۾ ٿئي ٿو.
تنهن ڪري هڪ صورت کي درست چوڻ ۽ ٻين کي غلط چوڻ نا مناسب آهي. خدا هڪ آهي ۽ ان ڪري تمام انسان هڪ آهن. هندو مسلم جي تقسيم بي معنيٰ آهي. هن تحريڪ کي اڳتي وڌائڻ ۽ شاعري ذريعي پنهنجي فڪر کي ماڻهن تائين پهچائڻ ۾ ڀڳت ڪبير اهم ڪردار ادا ڪيو.
اهڙي طرح سنڌ ۾ اسلامي فڪر جي نشونما تصوف جي شڪل ۾ ٿي. تصوف جي فڪري گھرائيءَ ۾ ڏٺو وڃي ته سنڌ جي سرزمين انهي لاءِ زياده موزون هئي. بنيادي طرح صوفي هڪ بيچين، وجود هوندو آهي، هو پنهنجو پاڻ مان به مطمعين ڪونه هوندو آهي، هو بهتري جي تلاش ۾ هوندو آهي. (73)
جيئن مٿي بيان ڪري آيا آهيون ته، سنڌ تي ڪيتريون ئي ڪاهون ٿيون، ۽ مُختلف عقيدن وارا ماڻهو آباد ٿيندا ويا، جنهن ڪري سنڌي سماج ۾ سهپ، رواداري ۽ ٻئي جو خيال رکڻ وارا مثبت نفسياتي لاڙا وڌيا، جنهن سبب انسانيت ۽ برابريءَ جا بنياد پيا. سنڌ جي خمير انتهاپسندي ته اڳي ئي نه هُئي، مٿان وري صوفي درويشن جي تصوف جي پرچار امن، پيار، محبت ۽ اخلاق وڌائڻ کي هٿي ڏني.
“سنڌ ۾ اسلام سان گڏوگڏ صوفي درويش ۽ اسماعيلي مت جا مبلغ پير به آيا. اُهي ڪٽر مذهبي نه هئا. هنن جي ويچار کان متاثر ٿي، چڱن سنڌي هندن سندن مذهب اپنايو. اِن ڪري سنڌ ۾ رهندڙ مسلمانن جو گھڻو تعداد اُهو آهي، جيڪي پنهنجو اصلوڪو ڌرم ڇڏي پوءِ مسلمان ٿيا هئا. اُنهن اسلام ۾ داخل ٿيڻ کان پوءِ پڻ پنهنجيون اصلوڪيون ريتيون رسمون ۽ لوڪ عقيدن کي گھڻي قدر پاڻ وٽ جيئن جو تيئن قائم رکيو... (نتيجو اهو نڪتو جو) سنڌي سماج ۾ ڪٽرپڻو نه آهي، نه ڪو ذات پات جو ڀيد ۽ ڇوت _ ڇات ۾ ويساهه ڪن ٿا. (سڀني مذهبن کي برابريءَ سان مت ۽ سنت مت جي اثر ڪري سنڌين جو نرگڻ (بي ڳڻ) نراڪار (بي شڪل) ۽ هڪ خالق ۾ گھڻو وشواس آهي. ان هوندي پڻ هو جدا جدا (فرقن) ۽ ڌرمي نظرين کي عزت جي نظر سان ڏسن ٿا. سنڌي هندو صوفي درويشن جي درگاهن تي وڃن ٿا ته سنڌي مسلمان به هندُن جي ڪيترن ڌرمي عقيدن کي مانُ ڏين ٿا.” (74)
ڊاڪٽر قاسم ٻگھيو لکي ٿو ته، “مٿين تاريخ ۽ سماجي سببن ڪري سنڌي ماڻهن ۾ مختلف خوبيون ۽ خاصيتون، مثال طور، مردانگي ۽ بهادري، برداشت، ڀائپي ۽ رواداري مڙني ساڳئي وقت ۽ ساڳي جاءِ تي پوتل ملن ٿيون. ته وري نئين دؤر جي نون اثرن ڪري هتي جي ماڻهن ۾ لڳي، بي ايماني، ڪوڙ، رشوتخوري، اقربا پروري، جھالت پروي ۽ منافقت جھڙن انسان دشمن روين به پنهنجي جاءِ پيدا ڪئي آهي. جن مان هر هڪ جو بيان هن مضمون ۾ ڪرڻ مشڪل آهي، بهرحال سنڌين جي اڪثريتي آباديءَ ۾ انسان دوستي، خدا ترسي ۽ رواداري وارا رويا اڃا تائين اڳرا ۽ سرس آهن.” (75)
سنڌي ماڻهو، پنهنجو ڌرم يا عقيدو پنهنجو پاڻ تائين رکن، نه ٻئي کي غلط چون يا سمجھن نتيجي ۾ ٻي ڪنهن تي پنهنجو مذهب مڙهڻ جي ڪوشش نه ڪن. بلڪ ٻي جي ڌرم يا عقيدي جو احترام ڪن. هڪٻئي جي تهوارن ۽ عيدن ۾ شريڪ ٿين. تنهن ڪري اتان جو سماج گھڻي حد تائين پيار ۽ پنهنجائپ جو گهوارو آهي. انهن خوبين کان علاوه ٻنهي مذهبن جي مڃيندڙن ۾ ٻيون به ڪيتريون ئي خوبيون ۽ سُٺايون آهن، انهي جو سبب اهو به ٿي سگھي ٿو ته، اهي ماڻهو صديون اڳ جين ڌرم ۽ ٻڌ ڌرم جا مڃيندڙ هُئا، انهن ٻنهي مذهبن جي بنيادي فلاسافي عدم شدد آهي. اهو ئي سبب آهي جو اهي ماڻهو امن پسند آهن، جھيڙي جھٽي کان ڪوهين ڏور. پاڻ ڪس کائن، پر ٻي کي نه ڏکوئن، سادگي، رلي ملي رهڻ، صبر، ٿوري تي راضي رهڻ، ڪوڙ، دوکو، هٻڇ، کان پري. ماڻهو ته ماڻهو جانورن، پکين، جيوت، وڻن ٽڻن سان پيار، ۽ انهن جو به احساس هُجڻ تمام اهم ۽ بنيادي عنصر آهن ٿري سماج جا. جيڪي جين ڌرم ۽ ٻڌ ڌرم جا اثر معلوم ٿين ٿا. ٿر ۾ گوڙي مندر ، پاري نگر، ويراواھ، ڀوڏيسر ۽ پوري ٿر ۾ مختلف هندن تي جين مت جا مندر يا انهن جا آثار ملن ٿا.
“هتي سونهن سوڀيا کي بي خودي ۽ بي ساختگيءَ سان نهايت سڌي سادي ۽ فطري انداز ۾ پيش ڪيو ويو آهي جنهن ۾ ڪنهن به قسم جي خود پسندي، صراحت ۽ وڌائي پيش ڪرڻ جي خاصيت نظر ڪانه ايندي، جيڪي ڳالهيون مشرق ۽ فارسي شاعري ۾ اهم هونديون آهن ۽ اتان جا شاعر اهڙين خوبين ۾ يڪتائي روزگار آهن. انهن جي ڀيٽ ۾ شاهه ۾ نماڻائي ۽ نهٺائي آهي. سندس احساس ادب ۽ احترام سان ٽمٽار آهن. مذهب جو بنياد به نماڻائي، نهٺائيءَ ۽ فضيلتن تي رکيل هوندو آهي. اهڙيءَ ريت شاعريءَ جي اهم خوبي به نماڻائي نهٺائي هوندي آهي. هتي اسان کي چالاڪ قسم جي ڏاهپ ۽ صراحت پسند ذهانت ڏسڻ ۾ ڪانه ٿي اچي ۽ هجڻ به نه کپي.” (76)
شاهه لطيف جي لاشعور ۾ سنڌيت وارو فلسفو جيڪو سنڌي سماج جي سڃاڻپ هيو، سو ته هو ئي، شاهه سائين سنڌ جي عظمت (فطري) پنهنجي اکين سان ڌٺي. ٻيو جيڪو آدرشي سماج هو، جنهن ۾ انسان مرڪزي هو، گھڻ ٻوليائي، گھڻ ثقافتي ۽ گھڻ مذهبي هڪ سياسي هلائون، رت وڇاڻ. ٻئي پاڻ سنڌ جي سڃاڻپ Inclusironess ۽ pluralism مذهبي انتها پسندي سبب ڀُري ۽ ختم ٿي رهي هئي. جنهن سماج جا آدرش ختم ٿي رهيا هئا. فن، نرتڪ، سُر ۽ ساز، عورت جي عظمت وغيره تباهه ٿي رهيا هئا. هتان جا ماڻهو معاشي طور ڪمزور ٿي رهيا هئا، انهي سڄي صورتحال شاهه سائين جو شعور جوڙيو، ۽ سندس رسالو انهيءَ صورتحال کان بغاوت آهي. جيڪي اهم نُڪتا سندس ڪلام ۾ آهن سي هي آهن:
مسلسل جدوجهد، جاکوڙ ڪندي فنا ٿي وڃڻو آهي پر ڪوشش ناهي ڇڏڻي. انهيءَ ۾ عشق جي حد تائين سچائي، وقت جو قدر، پنهنجن جو قدر، هر سُٺي ۽ مثبت ماڻهو يا پهلو کي پنهنجائڻ ۽ اُن جي فروغ لاءِ مسلسل پنهنجو ڪردار ادا ڪرڻ.
انفراديت کان مٿي اجتماعيت ۾ يقين رکڻ.
انسان جي فطري ضرورتن جو احترام ڪرڻ ۽ اُن جو پورائو ڪرڻ
هيڻن کي هيچ نه سمجھڻ هر شيءِ جو احترام ڪري کي پيار ڏيڻ. جنهن کي هيڻو سمجھيو يا سڏيو پيو وڃي سا هيڻي ناهي. مثال عورت. سنڌي سماج ۾ مرڪزي حيثيت، اهميت ۽ عزت عورت کي هئي، جيڪا کسي، کيس هيڻي بڻائي وئي. لطيف سائين سا اهميت ۽ طاقت واپس ڪرائڻ لاءِ هڪ سگھارو آواز ٿي اڀريو.
پنهنجي ڌرتيءَ جي ٻولي، تمثيل طور علائقائي ڪهاڻيون، قصا ۽ انهن جا ڪردار جن ۾ عام ماڻهن جا احساس ۽ جذبا.
اهڙي ريت شاهه لطيف جو ڪلام سنڌ جو آواز ٿي اڀريو، سنڌ جيڪا انسانيت جو مثال هئي، سندس ڪلام انهيءَ عظمت جي واپسي ۽ پچار جو وسيلو آهي. “شاهه عبداللطيف ڳوٺاڻين لوڪ ڪهاڻين کي پنهنجي شاعريءَ جو موضوع بنايو آهي، جيڪي سنڌ جون مائرون ٻار کي پينگھي ۾ سمهارڻ لاءِ لوليءَ طور ڳائينديون هيون. شاهه ڀٽائي انهن کي نفيس ۽ نازڪ فلسفياڻو روپ ڌئي تصوف سان جَڙي ڇڏيو، جنهن جي رونق ۽ رنگيني اهڙي آهي جيڪا پاڻيءَ ۾ پسايل پَٽَ ۾ ڏسبي آهي.” (77)
شاھ لطيف پنهنجي ڪلام جي اظهار جو ذريعو سنڌ ڌرتيءَ جي ٻوليءَ کي بڻايو، هن قصا ۽ ڪردار به سنڌ سان وابسته کنيا، پر سندس ڪلام صرف سنڌين جو نه آهي. هُن جو ڪلام پوري انسان ذات لاءِ آهي. سندس ڪلام ڪنهن هڪ مخصوص خطي، قوم، ذات، مذهب يا نسل لاءِ ناهي. سندس ڪلام عالمي آهي، ۽ زمان ۽ مڪان جي قيد کان آجو آهي.
سائينم! سدائين ڪرين، مٿي سنڌ سُڪار،
دوس مٺا دلدار، عالم سڀ آباد ڪرين.
حوالا
ايڇ. ٽي. سورائي، عطا محمد ڀنڀرو (سنڌيڪار)، ‘سر تاج شاعر عبداللطيف ڀٽائي’، سنڌيڪا اڪيڊمي، 2002ع، ص: 104
آڏواڻي، ڀيرومل، مهرچنڊ، ‘قديم سنڌ’، سنڌي ادبي بورڊ، ڄامشورو، 1992ع، ص: (ديباچو)
ساڳيو، ص: (ديباچو)
شيدائي، رحيمداد خان، مولائي، ‘جنت السنڌ’سنڌي ادبي بورڊ، ڄامشورو / حيدرآباد، 1985ع، ص:02
ساڳيو، ص: 03
بروهي، اي. ڪي. سنڌ جو روح (مضمون)، ‘سنڌ صدين کان’، مرتب ممتاز مرزا، شاهه عبداللطيف ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز، ڀٽ شاهه / حيدرآباد، 1982ع، ص:25
حسين، فهميده ڊاڪٽر، شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ عورت جو روپ”، شاهه عبداللطيف ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز، ڀٽ شاهه / حيدرآباد، 1993ع، ص: 67
جعفري، علي، اوائلي آريائي دؤر ۾ سنڌ ۽ سنڌي، ‘سنڌ صدين کان’ مرتب ممتاز مرزا، شاهه عبداللطيف ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز، ڀٽ شاهه / حيدرآباد، 1982ع ص: 109
ميمڻ، غفور، ڊاڪٽر، ‘سنڌي ادب جو فڪري پس منظر’، شاهه عبداللطيف ڀٽائي چيئر، ڪراچي يونيورسٽي، 2002ع، ص: 24 ۽ 25
حسين، فهميده ڊاڪٽر، ‘شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ عورت جو روپ’، شاهه عبداللطيف ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز، ڀٽ شاهه / حيدرآباد، 1993ع، ص: 68
صحرائي، تاج، ‘سنڌو تهذيب جا خاتو’ (مضمون) مقالا، مرتب ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجو ۽ محمد قاسم ٻگھيو، سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد 1988ع، ص:153
بروهي، اي. ڪي. ‘سنڌ جو روح’ (مضمون) مرتب: ممتاز مرزا، ‘سنڌ صدين کان’، شاهه عبداللطيف ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز 1982ع، ص:27
شيدائي، رحيمداد خان مولائي، ‘جنت السنڌ’، سنڌي ادبي ٻورڊ، ڄامشورو/ حيدرآباد، 1985ع، ص: 22 ۽ 23
ساڳيو، ص:23
ساڳيو، ص:26
سيد، جي. ايم.”سنڌوءَ جي ساڃاهه’، جي ايم سيد اڪيڊمي، سن، ضلعو دادو، سنڌ، 2000ع، ص: 38
ساڳيو، ص: 38
ساڳيو، ص: 38 ۽ 39
آڏواڻي، ڀيرو مل مهرچند، ‘سنڌي ٻوليءَ جي تاريخ’، سنڌي ادبي بورڊ، ڄامشورو، 2004ع، ص: 43
سيد، جي. ايم.”سنڌوءَ جي ساڃاهه’، جي ايم سيد اڪيڊمي، سن، ضلعو دادو، سنڌ، 2000ع، ص: 39
آڏواڻي، ڀيرو مل مهرچند، ‘سنڌي ٻوليءَ جي تاريخ’، سنڌي ادبي بورڊ، ڄامشورو، 2004ع، ص: 40
ساڳيو، ص: 44
سيد، جي. ايم.’سنڌوءَ جي ساڃاهه’، جي ايم سيد اڪيڊمي، سن، ضلعو دادو، سنڌ، 2000ع، ص: 39
آڏواڻي، ڀيرو مل مهرچند، ‘سنڌي ٻوليءَ جي تاريخ’، سنڌي ادبي بورڊ، ڄامشورو، 2004ع، ص: 44۽ 45
سيد، جي. ايم.’سنڌوءَ جي ساڃاهه’، جي ايم سيد اڪيڊمي، سن، ضلعو دادو، سنڌ، 2000ع، ص:39 ۽ 40
آڏواڻي، ڀيرو مل مهرچند، ‘سنڌي ٻوليءَ جي تاريخ’، سنڌي ادبي بورڊ، ڄامشورو، 2004ع، ص: 52
ساڳيو، ص: 52
ساڳيو، ص: 62
سيد، جي ايم، ساڳيو، ص: 64
ساڳيو، ص: 67
ساڳيو، ص: 68
سنڌي، ميمڻ عبدالمجيد، ڊاڪٽر، ‘سنڌي ادب جي تاريخ’ ڪاٺياواڙ اسٽور، ڪراچي، 1993ع، ص: 67
مگسي، پروفيسر عبدالله، ‘سنڌ جي تاريخ جو جديد مطالعو’، سنڌيڪا اڪيڊمي، 1994ع، ص: 103.
ساڳيو، ص: 115 ۽ 116
لاکو، غلام محمد، ‘سنڌ جو تاريخي ۽ تحقيقي جائزو’ مارئي سماجي سنگت، 1997ع، ص: 140
سيد، جي ايم ‘پيغام لطيف’، روشني پبليڪيشن، 1988ع، ص: 144
علي، ڊاڪٽر مبارڪ، ‘سنڌ خاموشي ڪي آواز’، فڪشن پبليشرز هائوس، 1994ع، ص: 171
سنڌي، عبدالمجيد، ڊاڪٽر، ‘شاهه صاحب کان اڳ ۽ سندس زماني ۾ سنڌ جون سياسي ۽ اقصادي حالتون (مضمون)’، ‘فڪرِ لطيف’ مرتب: قربان علي ميمڻ، فڪر و نظر پبليڪيشن، 1986ع، ص: 184
سيد، جي. ايم. ‘پيغام لطيف’، روشني پبليڪيشن، حيدرآباد، 1988ع، ص: 144
علي، مبارڪ، ڊاڪٽر، ‘سنڌ خاموشي ڪي آواز’ پبلشرز فڪشن هائوس، 1994ع، ص: 176
مهر، غلام رسول، تاريخ سنڌ_ ڪلهوڙا دؤر، مترجم يار محمد ابن حيات پنهور ۽ شمشير الحيدري، سنڌي ادبي بورڊ، ڄامشورو، 1964ع، ص: 306
علي، مبارڪ ڊاڪٽر، ‘سنڌ خاموشي ڪي آواز’، پبليشرز فڪشن هائوس، 1994ع، ص: 173، 174.
سورلي، ايڇ، ٽي، ‘ڀٽ جو شاهه’، مترجم عطا محمد ڀنڀرو، سنڌيڪا اڪيڊمي، 1992ع، ص: 44، 45
ساڳيو، ص: 46
ابڙو، بدر، ‘سنڌ جو شاهه’، شاهه عبداللطيف ڀٽائي چيئر، ڪالوني يونيورسٽي، ڪراچي، 2000ع، ص: 66
علي، مبارڪ، ڊاڪٽر، ‘سنڌ خاموشي ڪي آواز’، پبليشرز فڪشن هائوس، 1994ع ص: 13
سيد، جي. ايم. ‘پيغامِ لطيف’، روشني پبليڪيشن، 1988ع، ص:139
زرداري، محمد لائق، پروفيسر ڊاڪٽر، ميان وال تحريڪ: فلسفو ۽ سياست (مضمون) ‘والي سنڌ ميان نور محمد ڪلهوڙو’ (مرتب)، ڊاڪٽر محمد لائق زرداري، سنڌ هسٽاريڪل اينڊ ڪلچرل سوسائٽي، 1991ع ص:33
بخاري، حاڪم علي شاهه، سيد، ‘ڪلهوڙن جي ايام ڪاريءَ جا ڪي نيارا پار (مضمون): ‘والي سنڌ ميان نور محمد ڪلهوڙو’ مرتب: ڊاڪٽر محمد لائق زرداري، سنڌ هسٽاريڪل اينڊ ڪلچرل سوسائٽي، 1991ع، ص:104
مگسي، عبدالله، پروفيسر، ‘سنڌ جي تاريخ جو جديد مطالعو، سنڌيڪار اڪيڊمي، ڪراچي، 1994ع، ص: 104
قاضي، جاويد، شاهه عبداللطيف ڀٽائي: حيات و افڪار ڪا تجزياتي مطالعه (مضمون) ‘فڪرِلطيف’ (ڪتاب) مرتب: ممتاز مرزا_ ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز 1991ع، ص: 32
لغاري، ڊاڪٽر گل حسن، ‘شاهه لطيف جو عرفان تمثيل جي روشنيءَ ۾’ (مضمون)، ‘ڪلاچي شمارو ٽيون’ شاهه عبداللطيف ڀٽائي چيئر، ڪراچي يونيورسٽي، ص: 45.
سيد، جي، ايم ‘پيغام لطيف’، روشني پبليڪيشن، ڪنڊيارو / حيدرآباد، 1988ع، ص: 132
جويو، محمد ابراهيم، ‘شاهه سچل سامي هڪ مطالعو’، سنڌي اديبن جي ڪو آپريٽو سوسائٽي، حيدرآباد، 1978ع، ص: 66
سوڍر، ڊاڪٽر شاهنواز، ‘سنڌي ثقافت ۽ شاهه لطيف’ ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز، ڀٽ شاهه / حيدرآباد، 1991ع، ص: 244
وفائي، مولانا، دين محمد، ‘شاهه جي رسالي جو مطالعو’، شاهه عبداللطيف ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز، 1991ع، ص: 25 ۽ 26
الوحيد اسپيشل ايڊيشن، ‘سنڌ جا ڪي مشهور بزرگ’، 1979ع، ص: 32 ۽ 33
شيدائي، رحيمداد خان، مولائي، ‘تاريخ تمدن سنڌ’، سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد / ڄامشورو، 1993ع، ص: 639
سنڌي، عبدالمجيد ڊاڪٽر، ‘سنڌ جي تاريخ جا وکريل ورق’، مهراڻ اڪيڊمي، 1994ع، ص: 41
جويو، تاج، ‘سچل پنهنجي دؤر جي آئيني ۾’ (مضمون)، سرمست نمبر 12، مرتب: محمد علي حداد سچل سرمست يادگار ڪميٽي، ص:72
ميمڻ، غفور، ڊاڪٽر، ‘سنڌي ادب جو فڪري پس منظر’، شاھ عبداللطيف ڀٽائي چيئر، ڪراچي يونيورسٽي، 2002ع، ص: 61 ۽ 62
Radha Kirshana, Indian Philosophy’vol: London, VIIIth edition, p: 362
Same, p: 363
Same, p: 367
ميمڻ، غفور، ڊاڪٽر، ‘سنڌي ادب جو فڪري پس منظر’، شاھ عبداللطيف ڀٽائي چيئر، ڪراچي يونيورسٽي، 2002ع، ص: 63
ساڳيو، ص: 63 ۽ 64
سنڌي، عبدالمجيد ميمڻ، ڊاڪٽر، ‘ٿر ۾ جين ڌرم’ (مضمون)، ‘ٿر’ (ڪتاب)، مرتب: عبدالقار منگي، پوپٽ پبلشنگ هائوس، خيرپور، 2013ع، ص: 133
سيد،جي ايم، ‘سنڌو جي ساڃاھ’، (جلد پهريون)، سورٺ پبليڪيشن، آدرش نگر، بمبئي، 1982ع، ص: 244
ميمڻ، غفور، ڊاڪٽر، ‘سنڌي ادب جو فڪري پس منظر’، شاھ عبداللطيف ڀٽائي چيئر، ڪراچي يونيورسٽي، 2002ع، ص: 87
ٽيڪچنداڻي، روي پرڪاش، ڊاڪٽر/ ميگھواڙ، ڦُلو، ‘سنڌي پهاڪا: لسانياتي ۽ سماجي ثقافتي اڀياس’، سنڌي لئنگئيج اٿارٽي، حيدرآباد، 2010ع، ص: 48
قاضي، جاويد،’برِصغير ۾ مسلم فڪر ڪا ارتقا’، نگارشات، لاهور، 1986ع، ص: 7
قاضي، جاويد،’هندي مسلم تهذيب’، نگارشات، لاهور، 1983ع، ص: 212
سورلي، ايڇ ٽي، ‘ڀٽ جو شاھ’، سنڌيڪا اڪيڊمي، ڪراچي، 1992ع، ص: 341
ٽيڪچنداڻي، روي پرڪاش، ڊاڪٽر/ ميگھواڙ، ڦُلو، ‘سنڌي پهاڪا: لسانياتي ۽ سماجي ثقافتي اڀياس’، سنڌي لئنگئيج اٿارٽي، حيدرآباد، 2010ع، ص: 49
ٻگھيو، قاسم، ڊاڪٽر، ‘سنڌي ٻولي: لسانيات کان سماجي لسانيات تائين’، سنڌيڪا اڪيڊمي، ڪراچي، ص: 125
ايڇ. ٽي. سورائي، عطا محمد ڀنڀرو (سنڌيڪار)، ‘سر تاج شاعر عبداللطيف ڀٽائي’، سنڌيڪا اڪيڊمي، 2002ع، ص: 104
ايڇ. ٽي. سورائي، عطا محمد ڀنڀرو (سنڌيڪار)، ‘سر تاج شاعر عبداللطيف ڀٽائي’، سنڌيڪا اڪيڊمي، 2002ع، ص: 106