سُر سامونڊيءَ جي واين تي ڦُلوءَ جا اعتراض

ڦُلوءَ، فون تي پنهنجي هن لکڻيءَ بابت ڳالهايو. هُن شايد ان تي مون کان لکت ۾ راءِ به گھري هئي. مون کيس پڙهڻ لاءِ ته هائوڪار ڪئي، پر لکڻ لاءِ کيس چيم ته مون وٽ اڳيئي ڪجھ ڪم رهيو پيو آهي ۽ اُهو ايترو آهي، جو مون کان ڪوبه نه ٿو ٿئي. بهرحال، هُو ڪمپوز ٿيل مواد ڇڏي ويو. مون ان کي پڙهيو، تڏهن مون کي ياد آيو ته هُن ان ڏس ۾ يعني ان مواد جي حوالي سان، ڪجھ ڏينهن (2014_12_28 کان) اڳ فيس بُڪ تي به ڪجھ لکيو هو.ان جو مطلب اهو ئي هو ته،’شاهه لطيف کي هيل تائين رڳو واکاڻيو ويو آهي، هاڻي اُن گھڻ رخي تحقيق ۽ اصولي تي تنقيد ٿيڻ گھرجي. ان تي ڪيترن پنهنجا رايا ڏنا ۽ مون به ڏنو. ان کان پوءِجواب ۾ ڦلوءَ لکيو ته “تنقيد جو مطلب عيب ڪڍڻ ناهي. “هُن ڇا ٿي چوڻ چاهيو؟ ۽ ڇو ٿي چوڻ چاهيو؟ سا ڳالهه سندس هي ڪتاب، جيڪو تحقيقي مقالن تي مشتمل آهي، پڙهي، ڳالهه چٽي ٿي. ڀلو ٿئي ٻلديو مٺلاڻيءَ جو، جنهن ڦلوءَ جي ۽ اسان جي ان بحث مان جند ڇڏائي.جيڪڏهن ٻلديو مٽلاڻيءَ جو اسٽيٽس محفوظ آهي ته اُهو کيس ضرور ڏيڻ کپي، پر مون ڦلوءَ جي ان مامري جي ڳوٽ تڏهن ڀڳي، جڏهن هُن فون تي پنهنجي هِن اسڪرپٽ کي ڏسڻ لاءِ مون کي چيو ۽ مون اسڪرپٽ ڏٺو ۽ اُن تي نوٽس ورتم. ڳالهه ته هُن صحيح ڪئي آهي. هن وايون گھڻو ڪري سڀني رسالن ۾ “سُر سامونڊي” ۾ ئي آهن.

ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جي سهڙيل “شاهه جو رسالو” ۾:

پرين جي پنڌان، مون کي جن جھلينديون
سي نه پڄنديون
واري وائي نه آهي.

“ان کانپوءِ جيڪا ٻي وائي اعتراض جوڳي آهي...” (ص 164 سٽ1) اُها وائي هيءَ آهي:

ڪرهل پائي لڄ، ڪُھ نه وئينءَ اُنِ سين؟

اُجاريائون اوليون، ڌُئاريائون ڌَڄُ
متان وهين ويسري! اُٿي ڀورل ڀڄُ
سيڻن ساجھر لڏئو، تون آئي نهارين اُڄُ
ڪالهه سبايئي ڪنجرو، انگئون پاتئي اَڄُ
ڪير سڻيندو تنهنجون، ادورائون اَڄُ
“گنج” ۾ ڏنل وائي:

ان تي اعتراض واريل آهن ته:

(1)

ڪَرَهَلَ پائي لَڄُ، ڪوهُه نه وئين اُنِ سين
اُجارئائون اوليون، ڌُئارئائون ڌَڄُ
تان وِهين ويسلي، اُٿي ڀورِلَ ڀَڄُ
سيڻن ساجھر لڏئو، تون نهارين اڄُ
ڪال سبايُم ڪنجرو، اڄ پيس انگھ رانگھون
پريان جي هُن پار ڏي، وڃجي ڏنڪي ڌَڄُ

(ص 176)

ان جي سٽ 4 جي پڌ ۾ لفظ اڳيان پويان ٿي ويا آهن، اُها هيئن آهي:

ڪال سبايم ڪنجرو، انگون پيس اَڄُ

ان ۾ هيءَ سيٽ ناهي:

ڪير سڻيندو تنهنجيون، ادورائون اَڄُ

جڏهن ته گربخشاڻيءَ جي سهڙيل “شاهه جو رسالو” ۾ وري “گنج” واري آخري سٽ:

پريان جي هُن پار ڏي، وڃي ڌَنُڪِي ڌَڄُ

ناهي. رسالي ۾ “ڪرن پائو لَڄُ” آهي، جيڪا پروف جي چڪ آهي. معنيٰ واري ڀاڱي ۾ “ڪرهل” آهي. “ڪوهه” کي “ڪُه” ۽ “وسيلي” کي “هيدي” ڪيل آهي. گربخشاڻيءَ کي “گنج” ڏسڻ نه ڏنو ويو هو!

ڊاڪٽر بلوچ جي سهڙيل “شاهه جو رسالو” ۾ وري:

ڪال سبايُم ڪنجرو، انگون پييس اَڄُ
واري سٽ نه آهي. “ويسلي” بدران “ويسري” آهي. ٿل جو پهريون ۾ هيئن آهي:

تون تان گرهڙ پائي لَڄُ

ڦلوءَ لکيو آهي ته:
“ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ‘ڪرهل’ بجاءِ ‘گرهڙ’ لفظ استعمال ڪيو آهي. تنهنجي (تنهن جي) معنيٰ ڊاڪٽر صاحب نه ڏني آهي. هن لفظ مان ڊاڪٽر صاحب جي الائجي ڪهڙي مراد آهي. مون ڏاڍي ڪوشش ڪئي هن لفظ جي معنيٰ هٿ ڪرڻ جي، (پر) نه ملي سگھي.”

جڏهن ته ‘گرهڙ’ لفظ جي معنيٰ نه رڳو ڊاڪٽر بلوچ جي سهڙيل “شاهه جو رسالو” جي صفحي 103 تي موجود آهي، بلڪ “جامع سنڌي لغات” جي جلد پنجين (ک_ي) جي صفحي 82 تي پڻ موجود آهي، جيڪا هيءَ آهي:
گرهڙ_ درياءُ جو ڦاٽ يا گھارو، درياءُ، سمنڊر
(ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، “شاهه جو رسالو”، سُر سامونڊي، نئون ڇاپو 2015ع، سنڌيڪا اڪيڊمي، ص 103)

بهرحال، ڦلوءَ “لطيفيات” ۾ ڪم ڪيو آهي، اسين هن مان اختلاف به ڪري سگھون ٿا، جيئن هُن لطيف جي ٻين شارحن سان اختلاف ڪيو آهي. پر انهن اهي وايون به اُتي ئي ڏنيون، جتي خطي رسالن ۾، اڳ ۾ ئي ڏنل هيون. ڦلوءَ ان تي اعتراض واريا آهن ته انهن جو موضوع مختلف آهي ۽ اهي “سُر سامونڊي” ۾ نه اچڻ کپن! ڪٿي اچن؟ سُر سامونڊيءَ جي واين تي اعتراض جي عنوان واري مقالي جي ڀاڱي ٻئي ۾اهو به ٻڌائي ٿو،
شاهه سائينءَ جي شارحن، سندس سوانح ۽ ڪلام تي پنهنجي زندگي وقف ڪري ڇڏي يا زندگيءَ جو ڳچ ڀاڱو ان ڪم ڪندي گذاريو. اسين اُن ڪم تي ڳالهائي سگھون ٿا، اختلاف به ڪري سگھون ٿا ۽ ايئن ڪيو ويو آهي. گربخشاڻيءَ جي ڪم تي سندس زندگيءَ ۾ ئي گھڻو ڪجھ اختلاف ڪيو ويو هو.
ڊاڪٽر عبدالغفار سومرو ان ڏس ۾ لکي ٿو ته:

“پهرئين جلد جي تياريءَ ۾ چئن نسخن ( ٻن قلمي ٻن ڇاپي) ٻئي جلد ۾ هڪ وڌيڪ قلمي نسخي ۽ ٽئين جلد ۾ اڃا هڪ وڌيڪ قلمي نسخي کي سامهون رکيو ويو.”
(ڊاڪٽر بلوچ، “شاهه جو رسالو”، سنڌيڪا، نئون ڇاپو 2015، صد ي)

جڏهن ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جي سهيڙيل “شاهه جو رسالو” سندس:
“ٻٽيهن سالن جي تحقيق ۽ پنجاهه قلمي ۽ سورهن ڇاپي رسالن جي مطالعي ۽ ڀيٽ...” (ساڳيو، ص: ڪ)
جو ثمر آهي. هاڻي هيءَ واڻي:

تون تان پائي گرهڙ لڄ

ڪهڙي قلمي رسالي تان کنئي وئي آهي؟ ان جي ڄاڻ نه ڏني وئي آهي، ساڳئي وقت ڊاڪٽر بلوچ جي سهڙيل “شاهه جو رسالو” جي اهميت آهي، پر اُن تي ڪجھ تحفضات به ٿي سگھن ٿا، جيئن “ٽر _ ڊر” وارو مسئلو،جنهن سان شاهه سائينءَ جو لاڙي لهجو بدلايو ويو آهي.

امداد حسيني
ڪراچي، سنڌ.
2018_01_09