لِي جي ڪهاڻي سندس زباني
مون کي سڀ کان ننڍپڻ جي چٽي ياد اها آهي ته مون کي ڪنن کان جھلي کوهه مٿان جھليو هو. اهو کوهه اسان جي گھر جي ڪمپائونڊ ۾ ئي هو، جتي اڄ ڪلهه ٽيمبلنگ (Tambling) روڊ آهي. ان وقت آئون چئن سالن جو هوس.
آئون تن ڏينهن ۾ ڏاڍو ڏنگو هوس ۽ مون پنهنجي پيءُ جي پسند جي عطر 4711 جي شيشي ڀڳي هئي. منهنجي پيءُ کي ٿوري ٿوري ڳالهه تي سخت ڪاوڙ لڳي ٿي ۽ ان ڏينهن ته منهنجي پيءُ جي ڪاوڙ جو پارو ڇت به لتاڙي مٿي چڙهي ويو هو. هنمون کي ڳچيءَ کان جھلي ان کوهه جي پڳهه تي آندو ۽ پوءِ ڪنن کان جھلي ڪا دير مون کي کوهه مٿان لڙڪايو. مون کي ته سمجھه ۾ نٿو اچي ته منهنجا ڪن ايترو مضبوط ڪيئن ٿي ويا جو اهي ڇڄي نه سگھيا ۽ آئون کوهه ۾ ڪرڻ کان بچي ويس. يقين ڪريو اها ڳالهه مون کي اڃا تائين چٽيءَ طرح ياد آهي. پنجاهه سالن کان پوءِ، 1970ع ۾، مون Scientific American رسالي ۾ هڪ مضمون پڙهيو هو ته تڪليف ۽ صدمي (Shock) جي حالت ۾ دماغ ۾ پيدا ٿيندڙ Neuropepides نئين تجربي کي دماغ جي خلين ۾ مضبوط ڪريو ڇڏي ۽ اهڙي طرح ان قسم جو تجربو وڏي عرصي تائين دماغ ۾ سوگھو رهي ٿو. (4711 بابت لکندو هلان ته اهو مشهور جرمن عطر جو نالو آهي، جيڪو هاڻ نظر نه پيو اچي پر اسان جي جوانيءَ جي ڏينهن ۾ بيحد مشهور هو. اهو 1799ع ۾ جرمنيءَ جي ڪولون شهر ۾ ٺاهيو ويو هو.)
آئون سنگاپور ۾ 16 سيپٽمبر 1923ع تي هڪ ٻه ماڙ بنگلي ۾ڄايس، اهو بنگلو تمام وڏو هو ۽ 92 ڪمپونگ جاوا روڊ تي هو. منهنجي ماءُ، چُئاجِم نيو (Chua Jim Neo)، ان وقت 16 سالن جي هئي. منهنجو پيءُ لين چِن ڪون (Leen Chin Koon) ويهن سالن جو هو. هنن جي والدين- يعني منهنجي ڏاڏي ۽ ڏاڏيءَ ۽ ناني نانيءَ، هنن جي شادي جو هڪ سال اڳ ئي بندو بست ڪيو هو. ٻنهي ڌرين ان شاديءَ کي بهتر سمجھيو هوندو تڏهن ته پوءِ اڳتي هلي منهنجي مامي ۽ پڦيءَ جي شادي طئي ڪئي وئي.
منهنجو پيءُ هڪ امير جي پٽ جي حيثيت ۾ ننڍو ٿي وڏو ٿيو. هو لاف هڻي اسان کي چوندو هو ته جڏهن هو ننڍو هو ته هن جو پيءُ (يعني اسان جو ڏاڏو) هن کي رابنسن ۽ جان لٽل جهڙن اعليٰ ڊپارٽمينٽل اسٽورن تان خريداريءَ لاءِ هميشه اڻ ميو ناڻو ڏئي ڇڏيندو هو ته جيڪي فئنسي قسم جا سوٽ ڪوٽ وڻنئي، اُهي وٺ. منهنجو پيءُ سينٽ جوزف (ڪئٿولڪ مِشن اسڪول) مان انگريزيءَ ۾ پڙهيو. هن ٻڌايو ته هن فقط جي ايس سي (جونيئر اسڪول سرٽيفڪيٽ) پورو ڪيو، ان کانپوءِ هن پڙهڻ ڇڏي ڏنو،جنهن جو منهنجي ماءُ ۽ ڏاڏيءَ کي ڏاڍو ڏک هوندو هو. گھڻو نه پڙهيل ۽ ڪنهن پروفيشن ۾ ڊگري نه هجڻ ڪري هن کي شيل آئل ڪمپنيءَ ۾ اسٽور ڪيپري ئي ملي سگھي، جيڪا هن کي مجبوراً ڪرڻي پيئي جو سخت ڏڪار (Great Depression) ۾ ٻنهي خاندانن جو الهه تلهه چٽ ٿي ويو هو.
اسان جي گھر ۾ منهنجا ٽي ڀائر، هڪ ڀيڻ ۽ ست سئوٽ ماسات رهيا ٿي، پر جيئن ته اهي سڀ مون کان ننڍا هئا ان ڪري مون چيني مهاڻن ۽ ڀر واري ڳوٺ جي ملئي مسلمانن جي ٻارن سان راند کيڏي ٿي. اها هڪ سادي سودي دنيا جي زندگي هئي. اسان جي هر راند ويڙهه ۽ مقابلي جي هوندي هئي. پوءِ ڪڏهن لغڙ پيا ويڙهائيندا هئاسين ته ڪڏهن لاٽون يا بلور. ڪڏهن ته مڇيون به ويڙهائيندا هئاسين. انهن راندين اسان جي اندر ۾ مقابلي جو جذبو ۽ کٽڻ جي خواهش پيدا ڪئي. مون کي خبر ناهي، پر ٿي سگھي ٿو اهي مقابلا هئا، جن مون کي اڳتي هلي سياست ۾ جنگيون جيترايون. اسان نه نازڪ مزاج هئاسين نه لاڏلا يا کريل ٻار. هڪ ننڍي ٻار جي حيثيت ۾ اسان کي نه اهڙا اوچا ڪپڙا هئا نه بوٽ، جهڙا اڄ اسان جا پوٽا ڏوهٽا پائين ٿا.
اسين ڪو غريب نه هئاسين پر اسان وٽ کيڏڻ لاءِ ڪي گھڻا رانديڪا نه هئا ۽ نه وري ڪا انهن ڏينهن ۾ ٽيليويزن ايجاد ٿي هئي. سو اسان کي پنهنجي دماغ مان رانديون سوچڻيون پيونٿي. اسان گھڻو وقت ڪتاب ۽ ڪهاڻيون پڙهيون ٿي پر سچي ڳالهه اها آهي ته انهن ڏينهن ۾ تصويرن جا ڪتاب تمام نه برابر هئا، ۽ جيڪي هئا اهي به تمام مهانگا هئا. پوءِ جڏهن آئون ٿورو وڏو ٿيس ته رئفلس لئبريريءَ ۾ وڃڻ شروع ڪيم، جتان ڪتاب ٻن هفتن لاءِ کڻي سگھيس ٿي.
زندگيءَ ۾ رڳو ننڍا ننڍا مزا به نه هئا. ڪنهن نه ڪنهن ڏينهن منهنجو پيءُ بگڙيل موڊ ۾ گھر ۾ گھڙندو هو ۽ امان سان وات ڪرڻ شروع ڪندو هو. هو ائمبر روڊ تي چيني سئمنگ ڪلب ۾ پتي راند هارائي پوءِ امان کان وڌيڪ پيسا ڦرڻ لاءِ ايندو هو ته جيئن وري کيڏي سگھي ۽ ٿي سگھي ٿو کٽي اچي. امان وٽ پيسا نه هوندا هئا ته هن کان ڳهه گھرندو هو، جيئن گروي رکي پيسا حاصل ڪري سگھي. بس پوءِ جھيڙو هلندو هو. ڪڏهن ڪڏهن بابا سخت ڇتو ٿي پوندو هو. پر منهنجي ماءُ وڏي همٿ واري عورت هوندي هئي جيڪا هر وقت ڳهه بچائڻ جي ڪندي هئي، جيڪي منهنجي نانيءَ هن کي شاديءَ ۾ تحفي طور ڏنا هئا. منهنجي ماءُ هڪ مضبوط ڪردار جي عورت هئي ۽ سخت محنتياڻي ۽ جستجو واري هئي. هن جي ننڍي هوندي ئي شادي ٿي هئي. هن جي ڏينهن ۾، عورت مان اها ئي اميد رکي وئي ٿي ته هوءَ سٺي زال ٿي رهندي، گھڻا ٻار ڄڻيندي ۽ انهن کي پالي وڏو ڪندي، جيئن هو سٺا مڙس ۽ زالون ٿي ڏيکارين. هوءَ جيڪڏهن هڪ پيڙهي دير سان ڄمي ها ۽ سيڪنڊري اسڪول کان وڌيڪ پڙهي ها ته جيڪر هڪ زبردست بزنيس ايگزيڪيوٽِو ثابت ٿئي ها.
منهنجي ناني منهنجي تعليم جي باري ۾ اعليٰ خيال رکيا ٿي. 1929ع ۾ جڏهن منهنجي عمر ڇهه سال به نه ٿي ته هن مونکي مهاڻن جي ٻارن لاءِ ٺهرايل هڪ اسڪول ۾ داخل ڪرائي ڇڏيو، جيڪو هڪ جھوپڙيءَ ۾ فقط هڪ ڪمري ۾ هو ۽ جتي هڪ چيني استاد تعليم ڏني ٿي. مون پنهنجي ماءُ کي منٿ ڪئي ته مون کي ڪنهن انگريزي اسڪول ۾ کڻي داخل ڪرائي ڇو جو چيني اسڪول ۾ ماستر صاحب رڳو لفظ رٽايا ٿي. انهن جي معنيٰ به نٿي سمجھائين ۽ جي ڪنهن جي سمجھائين ٿي ته مون کي سمجھه ۾ نٿي آئي. ٻن ٽن مهينن بعدمنهنجي ماءُ نانيءَ کي راضي ڪري ورتو ۽ جنوري 1930 ۾ مون Telok Kurao انگريزي اسڪول ۾ داخلا ورتي ۽ هاڻي اتي جيڪي ماسترن چيو ٿي اهو مون کي سمجھه ۾ آيو ٿي. آئون ٿوري ئي عرصي ۾ ڪافي ڪجھه پڙهي ۽ سمجھي ويس. پنهنجي آخري سال، 1935ع ۾ آئون سڄي اسڪول ۾ پهريون نمبر آيس. مون کي رئفلس انسٽيٽيوٽ ۾ داخلا ملي وئي،جتي فقط ٽاپ جا شاگرد کنيا ويا ٿي.
سنگاپور جي هن اسڪول (رئفلس انسٽيٽيوٽ) ۾ آئون ڏاڍو خوش رهيس. مون اسڪائوٽ تحريڪ ۾ حصو ورتو. ڪرڪيٽ کيڏيم ۽ ڪجھه ٽينس ۽ ترڻ کان سواءِ ڪيترين ئي ڊبيٽن ۾ حصو ورتم، پر آئون ڪڏهن به پريفيڪٽ (مانيٽر) ٿي نه سگهيس. مون ۾ مڙئي ڏنگائيءَ جو ڪجھه جزو هو ۽ ڪڏهن ڪڏهن ان شرارتي رڳ تي اچي ويندو هوس ۽ پنهنجن ڪلاس ميٽن سان چرچا ڪندو رهندو هوس. ڪيترا دفعا ڪلاس ۾ ڌيان نه ڏيڻ تي جھلجي پوندو هوس. يا ٽيچر جي ليڪچر وقت چٺيون لکندو رهندو هوس يا ڪنهن ماستر جو نقل ڪندو هوس.
هڪ دفعو منهنجي ڪيننگ (Caning) پڻ ٿي هئي. اسان جو پرنسپال ڊي ڊبليو ميڪلوڊ هونءَ ته تمام نرم دل هو پر ڊسيپلين جي معاملي ۾ تمام گھڻو سخت هو. هن جا قاعدا قانون سڀني لاءِ هڪجهڙا هوندا هئا ۽ انهن تي عمل نه ڪرڻ واري کي سزا ڏيندو هو چاهي هو ڪنهن جو به پٽ هجي. هن جو هڪ قانون اهو به هو ته جيڪو ڇوڪرو هڪ ٽرم ۾ ٽي دفعا دير سان اسڪول ۾ ايندو ان کي ٽي چَها (لڪڻ) هنيا ويندا هئا. آئون هميشه دير سان اٿندو هوس، ڪوئل واريون نه پر چٻري واريون عادتون هيم، ۽ پوءِ جڏهن ٽيون دفعو اسڪول ۾ دير سان ويس (1938ع) ۾ ته ڪلاس ٽيچر مون کي پرنسپال ڏي موڪليو. پرنسپال مون کي انعام ملڻ واري ڏينهن کان سڃاتو ٿي جو مون کي ڪيترائي انعام مليا هئا ۽ اسڪالرشپ پڻ ملي هئي، پر ان هوندي به پرنسپال مون کي نه ڇڏيو. آئون ڪرسيءَ تي جھڪي بيٺس ۽ پتلون مٿان ٽي چها لڳايا ويا. مون کي نٿو لڳي ته پرنسپال صاحب مار ڏيندي ڪجھه نرمي ڪئي هجي. مون کي سمجھه ۾ نٿو اچي ته مغرب جا تعليمي ماهر مار جي خلاف ڇو آهن، جڏهن ته ان مار مون کي ۽ منهنجي ڪلاس ميٽن کي سڌاري ڇڏيو.
8 فيبروري 1942ع تي آئون رئفلس ڪاليج جي“E” بلاڪ ۾ ستو پيو هوس ته صبح جو چئين وڳي ڌاري بمن جي ٺڪا ٺوڪيءَ تي منهنجي اک کلي وئي. جپان سان جنگ شروع ٿي چڪي هئي. عجيب نظارو هو. رستن جون بجليون چمڪي رهيون هيون ۽ جپاني هوائي جهاز بم ڪيرائي هلياويا ۽ ان کانپوءِ خطري جو سائرن وڄندو رهيو. جپانين جي ان اوچتي حملي ۾ 60 شهري فوت ٿي ويا ۽ 130 زخمي ٿيا پر بمباريءَ جو نقصان گھٽ ڪري ٻڌايو ويو. ڪيپل هاربر، سيمباوانگ نيول بيس ۽ تنگاح ۽ سيليٽار هوائي بيس وارن حملن کي سينسر ڪيو ويو. ڪاليج جا شاگرد پريشان ٿي ويا ۽ ريل گاڏين ۾ چڙهي پنهنجن ڳوٺن ڏي روانا ٿي ويا. سڀني کي اهو ڊپ ته سينگاپور جو ٻيٽ اهم هجڻ ڪري جپانين جو وڌيڪ نشانو رهندو ۽ هوڏانهن ملايا جو ملڪ وڏو ۽ ڳوٺائي ماحول جو هو جتي وڃي رهڻ وڌيڪ سلامت هو. ٿورن ئي ڏينهن ۾ هاسٽل خالي ٿي وئي. ڪاليج هلائيندڙ ادارو توڙي شاگرد سڀ منجھي پيا ته هي ڇا ٿي رهيو آهي. ههڙي حالت لاءِ ڪو به تيار نه هو. ٻن ڏينهن بعد اسان ٻڌو ته ان ساڳي صبح جو جپاني فوجون ڪيلنتان جي شهر ڪوٽا باروءَ ۾ لٿيون. (ڪيلنتان ملايا جي اتر واري رياست آهي.) چئبو ته جپاني ملايا به پهچي ويا. (جتي لڪڻ لاءِ اسان جي ڪاليج جا ڇوڪرا روانا ٿي ويا هئا.)
ڪاليج جي باقي بچيل ڇوڪرن زخميل ماڻهن جي مدد لاءِ ميڊيڪل آگزيلري سروسز ڀرتي ڪئي، جنهن جي هڪ شاخ اسان جي ڪاليج ۾ به کولي وئي. آئون روزانو صبح جو گھران (1935ع کان اسان نور فولڪ روڊ واري گھر ۾ رهياسين ٿي) ٽي ميل سائيڪل هلائي ميڊيڪل ڊيوٽي لاءِ ڪاليج آيس ٿي. اسان کي يونيفارم نه ڏنا ويا هئا جن جي ٺهڻ جو وقت ئي ڪٿي هو، بس مٿي جي بچاءُ لاءِ هڪ ٽين جو ٽوپلو ۽ ٻانهن تي ٻڌڻ لاءِ ريڊ ڪراس جي پٽي هئي. اسان ڪو خوف ۾ نه هئاسين پر ڪجھه ڏينهن اندر جنگي حالتون سٺيون نه رهيون. جپاني لڳاتار اڳيان وڌندا رهيا ٿي. جنوري تائين جپاني جوهوربارو (ملايا جي بارڊر واري ۽ سنگاپور جي پاڙيسري شهر) تائين پهچي ويا ۽ هنن جا جنگي جهاز سنگاپور تي بمباري ڪري رهيا هئا. هڪ بم پوليس اسٽيشن جي ويجھو ڪريو جنهن ڪري ڪيترائي ماڻهو زخمي ٿي پيا. ڏاڍو دل ڏاريندڙ منظر هو. ايترو خون، ڦٽيل ۽ مرندڙ ماڻهن کي ڏسڻ جو منهنجو پهريون تجربو هو.
جپاني فوج ملايا جي جوهور شهر کان هيڏانهن ٻيٽ ڏي شفٽ ٿيڻ لڳي. هنن جوهور (ملايا) کان سنگاپور ايندڙ پاڻيءَ جي پائيپ لائن اڏائي ڇڏي. هاڻ سنگاپور جو گھيرو شروع ٿي چڪو هو. 10 فيبروريءَ تي فوج ڪاليج تي قبضو ڪري ورتو. اسان جو ميڊيڪل آگزيلري يونٽ ختم ڪيو ويو. پهرين ته آئون گھر ۾ ئي ويٺو رهيس پر پوءِ جڏهن بم گولا وڌڻ لڳا ته آئون به پنهنجن مائٽن وٽ تلوڪ ڪورو هليو ويس. ٻئي ڏينهن توب جي گولن ۽ بندوقن جي گولين جو آواز ايندو رهيو ۽ پوءِ سانت ڇانئجي وئي. جڏهن آئون گھر جي پوئين دروازي کان ٻاهر نڪري ويهه کنقدم وڌيس ته مون خاڪي رنگ جي يونيفارم ۾ ٻه سپاهي ڏٺا. هي برطانوي سپاهي نه هئا. چند منٽن ۾ ئي مون کي احساس ٿي ويو ته هي جپاني سپاهي آهن. منهنجي سڄي جسم ۾ هڪ ڊپ جي لهر ڊوڙي وئي. بهرحال جپان جو قبضو ٿي چڪو هو. آئون ڊوڙ پائي گھر آيس ۽ جيڪي ڪجھه مون ڏٺو سو گھر جي ڀاتين کي ٻڌايم. اسان سڄي گھر جا در دريون کڻي بند ڪيون جيتوڻيڪ هڪ خدا ئي ڄاڻي ٿو ته ائين ڪرڻ سان اسان پنهنجي لاءِ ڪهڙي سلامتي پيدا ڪئي. اوچتو گھر گھر خبر مشهور ٿي وئي ته انگريز فوج آڻ مڃي آهي. ٻئي ڏينهن شهرکان ايندڙ ڪجھه دوستن کان خبر پئي ته سڄي شهر ۾ ڦرلٽ شروع ٿي وئي آهي. انگريز ۽ يورپين جي گھرن ۾ ڪم ڪندڙ ملئي ڊرائيورن ۽ مالهين پنهنجي مالڪن جي گھرن مان شيون چورائي خالي ڪري ڇڏيا آهن. اسان کي پنهنجي گھر (28 نور فولڪ روڊ) جو فڪر لڳو جنهن ۾ اسان جا سڀ ڪپڙا گنديون ۽ راشن پاڻي رکيل هو. امان جي موڪل سان آئون پنهنجي چيني مالهي “تيانگ ڪُو” سان گڏ پيرين پنڌ تلوڪ ڪرائو (Telok Kurau) کان اٽڪل 8 ميل، نور فلوڪ (Norfolk Road) روڊ تي ٻن اڍائي ڪلاڪن ۾ پهتس. رستي تي اسان ڏٺو ته ملئي ماڻهو امير ماڻهن جي گھرن مان هنڌ بسترا ۽ ٻيو فرنيچر چورائي وڃي رهيا هئا. چيني ڦورو گھرن بدران گدامن مان گھٽ وزن واريون پر وڌيڪ قيمت واريون شيون کنيو پئي ويا.
جپاني فاتحن به چڱي ڦر لٽ ڪئي. شروع وارن ڏينهن ۾ ڪو به لنگھندڙ سامان سان گذريو ٿي ته هن کي هلڪو ڪيو ويو ٿي. ويندي واچ ۽ پين به ڦري وئي ٿي. جپاني سولجر سرڪاري طرح ڳولا جي بهاني سان گھرن ۾ گھڙي اهي قيمتي شيون کڻي ورتيون ٿي جيڪي هو پاڻ سان لڪائي کڻي سگھن. پهرين ڏينهن ۾ هنن ماڻهن کان سائڪليون به کسي ورتيون پوءِ اهڙيون شيون هنن بيڪار سمجھيون جو هو هتي سنگاپور ۾ فقط ٿوري عرصي لاءِ هئا. هنن کي اڳيان جاوا ۽ ٻين ٻيٽن تي وڃي وڌيڪ علائقا فتح ڪرڻا هئا. هو ههڙيون سهڻيون سائيڪليون پاڻ سان کڻي نٿي سگھيا.
منهنجو ڪنهن جپانيءَ سان پهريون دفعو واسطو تڏهن پيو جڏهن آئون پنهنجي ننڍي ماسيءَ سان بڪت تيماح ڪئنال تي ٺهيل “ريڊ پل” جي ڀرسان ڪمپونگ جاوا روڊ تي ملڻ لاءِ ويس. جيئن ئي آئون پل جي ويجھو پهتس ته هڪ جپاني سپاهي پل تي پهرو ڏئي رهيو هو ۽ ٻيا ٽي چار سندس برادريءَ جا سپاهي چوڌاري ويٺا هئا. منهنجي مٿي تي هڪ ويڪري گھير وارو ٽوپلو هو جيڪو اڪثر آسٽريلين پائيندا هئا ۽ ان جهڙا ڪيترائي ٽوپلا هو سنگاپور جي سرينڊر کان اڳ ڦٽا ڪري ويا هئا، مون کي به هڪ ملي ويو هو ۽ اس کان بچڻ لاءِ مون اها هڪ بهترين شيءِ سمجھي ٿي.
آئون جيئن ئي جپاني سپاهين جي هن ٽولي وٽان لنگھيس ته هڪ ڄڻي زور سان ڀونڪيو “ڪوري، ڪوري!” ۽ مون کي پاڻ ڏي سڏڻ جو اشارو ڪيو. جيئن ئي هن جي ويجھو پهتس ته هن بندوق جي بيونٽ (Bayonet) سان منهنجو ٽوپلو لاٿو ۽ پوءِ ڳل تي هڪ زوردار ٿڦڙ وهائي مونکي جھڪڻ لاءِ حڪم ڏنو. پوءِ هن پنهنجي ساڄي بوٽ سان مون کي ڇاتيءَ تي اهڙو ٿڏو هنيو جو آئون بازوليون پائيندو لڙهندو ويس. ۽ پوءِ جيئن ئي اٿيس ته هن مون کي اوڏانهن ئي موٽي وڃڻجو اشارو ڪيو، جتان کان اچي رهيو هوس. منهنجي ٿوري ۾ ئي جان ڇٽي وئي. ڪيترن ٻين کي جن کي ان نئين آداب Etiquette جي خبر نه هئي ته رستن يا پلين تي بيٺل جپاني سنترين ڀرسان لنگھڻ مهل جھڪبو آهي انهن کي هنن ڪلاڪن جا ڪلاڪ اس ۾ جھڪائي مٿان وڏو پٿر رکي ٿي ڇڏيو جيسين هو ساڻا ٿي ڪري پيا ٿي.
ان ئي ڏينهن شام ڌاري هڪ جپاني ڪميشنڊ آفيسر ڪجھه سپاهين سان گڏ اسان جي گھر آيو، هن سڄي گھر کي چڪر ڏئي ڏٺو. فقط مونکي ۽ مالهي (تيانگ ڪُو) کي ڏسي هنن اهو فيصلو ڪيو ته هي گھر سپاهين جي رهڻ لاءِ سٺي بيرڪ آهي ۽ اسان کي حڪم ڏنو ته سندن خدمت چاڪري ڪريون. اها منهنجي لاءِ هڪ ڀوائتي خواب جي شروعات هئي. هونءَ مون لاءِ جپانين جي ويجھو اچڻ جو پهريون تجربو نه هو. سنگاپور جي براس بساح روڊ تي جپاني ڏندن ٺاهڻ وارا هئا جن جپاني ڊاڪٽرن ۽ جپاني نرسن کان آئون پنهنجي ڏندن جي صفائي ۽ علاج ڪرائي چڪو هوس، هو بيحد صاف سٿرا ۽ خوش اخلاق هئا. اهڙي طرح مڊل روڊ تي ڪيترن ئي جپاني سيلز مين ۽ سيلز وومين جا دڪان هئا. اهي پڻ صفائي پسند ۽ مٺو ڳالهائڻ وارا هئا، پر هنن بدبودار جپاني سپاهين سان ملي مون کي آتَ اچڻ لڳا. لڳو ٿي مهينن کان هنن نه ڪپڙا ڌوتا هئا ۽ نه پنهنجي جسم کي صاف رکيو هو. هو سڄي گھر جيهڪ هڪ ڪمري ۾ ڦرڻ لڳا. هنن کي کاڌي جي ڳولا هئي. جيڪو هنن کي ملي ويو جيڪو منهنجي ماءُ سڄي مهيني لاءِ اسٽور ڪري رکيو هو. جيڪي جيڪي هنن کي پسند آيو ٿي، ڳڙڪائيندا ويا ٿي. هنن اشارن ۽ گندي آواز ذريعي پنهنجن خواهشن جو اظهار ڪيو ٿي. ڪڏهن ڪڏهن مونکي سندن ڳالهه سمجھندي وقت ٿي لڳو ته هنن نه فقط گار گند ڪيو ٿي پر ٿڦڙن جو وسڪارو پڻ. اهي عجيب ماڻهو هئا جن جي نه ڏاڙهي ڪوڙيل هئي نه منهن ڌوتل. هنن رڳو گارين واري ٻولي ڳالهائي ٿي. هنن منهنجي دل ۾ تمام گھڻو خوف پيدا ڪري ورتو ۽ رات جو ننڊ ۾به پيو ڇرڪ ڀريندو رهيس. آخرڪار ٽن ڏينهن بعد هنن اسان جو گھر ڇڏيو. اهي ٽي ڏينهن مون لاءِ جهنم جا هئا.
جن ڏينهن ۾ هي جپاني سولجر اسان جي گھر رهيل هئا، انهن ڏينهن ۾ انگريز حڪومت جا انگريز، انڊين ۽ آسٽريلين فوجي قيدين جي صورت ۾جپانين جي حڪم تي مارچ ڪندا اسان جي گھر اڳيان لنگهي رهيا هئا. هيءَ پريڊ 17 فيبروري 1942ع کان شروع ٿي ۽ ٻه ڏينهن ۽ هڪ رات اسان جي گھر اڳيان لنگھندا رهيا ۽ ريڊ برج ٿنڀي اڳيان چانگيءَ ڏي وڃي رهيا هئا جتي هنن کي جيل ۾ رکيو ويو ۽ ڪيترائي ظلم ڪيا ويا. آئون ورانڊي ۾ ڪلاڪن جا ڪلاڪ ويهي هنن کي لنگھندو ڏسندو رهيس ۽ منهنجي دل لوهه وانگر ڳري محسوس ٿي رهي هئي. ڪيترائي ڏک ۽ شرم کان ندامت محسوس ڪري رهيا هئا. ڪيترا زندگيءَ مان بيزاري محسوس ڪري رهيا هئا. ڪيڏي افسوس جهڙي ڳالهه هئي تهجپاني گھٽ فوج ۽ گھٽ هٿيارن باوجود پري کاناچي هنن تي سوڀ پائي ويا هئا. اها فوج جيڪا آڻ مڃي ٿي ڪيڏي شرمندگي محسوس ڪري ٿي.
انهن P.O.W (جنگي قيدين) ۾ ڪي اهڙا هئا جن جي آئون واکاڻ ڪرڻ بنا رهي نٿو سگھان ۽ هنن لاءِ وڏي عزت اٿم. انهن ۾ هڪڙا ته اسڪاٽس ٽوپيون پاتل پهاڙي علائقن جا برٽش هئا جن جا هار ۾ به ڳاٽ اوچا هئا ۽ قدم ملائي زور زور سان ليفٽ رائيٽ، ليفٽ رائيٽ چوندا ٿي ويا ۽ انهن ئي جهڙا دلير ۽ هار ۾ به منهن ڦلهڙو نه ڪرڻ وارا گورکا هئا. مونلڪ چوريءَ هٿ لوڏي هنن جي همٿ افزائي ڪئي. گورکا هميشه پنهنجي مالڪ سان وفادار رهيا آهن. هنن منهنجي دل ۽ دماغ تي هميشه سٺو اثر ڇڏيو آهي. اهو ئي سبب آهي جو سنگاپور گورنمينٽ هنگامن کي منهن ڏيڻواري پوليس ۾ هڪ ڪمپني گورکن جي به رکي آهي ۽ اها 1960ع کان وٺي اڄ تائين اسان وٽ هلندي اچي.
جپانين اسان جو گھر ڇڏڻ بعد سڄي سنگاپور ۾ اهو هوڪو ڏياريو ته سنگاپور ۾ رهندڙ سڀني چينين لاءِ جالان بيسار واري اسٽئڊيم ۾ ٺهيل رجسٽريشن سينٽر ۾ ٽيسٽ لاءِ وڃڻو پوندو. مون ڏٺو ته پاڙيسري ۽ انهن جون فئمليون پڻ وڃي رهيون هيون ۽ مون اهو ئي سوچيو ته بهتر آهي ته آئون به وڃانڇو جو پوءِ جپاني ملٽري پوليس (Kempeitai) مون کي گھر ۾ پڪڙي ورتو ته هو سخت سزا ڏيندا. سو پنهنجي مالهيءَ سان گڏ جالان بيسار (بيسار روڊ) تي پهتس. خاردار تارن سان هڪ لوڙهو ٺاهيو ويو هو جنهن ۾ هزارن جي تعداد ۾ چينين کي اندر رکيو پئي ويو. ٻاهر نڪرڻ واري هر در تي جپاني فوجي پهري تي بيٺل هئا. سڄي رات اتي گذارڻ بعد ٻئي ڏينهن مون اتان نڪرڻ چاهيو، پر مونکي آزاد ڪرڻ بدران در تي بيٺل سولجر مون کي هڪ نوجوانچينين جي ٽولي سان گڏ بيهڻ لاءِ چيو جن کي لارين ۾ ڀري رهيا هئا. مون کي قدرتي دل ۾ خيال آيو ته ڳالهه ڪا ڳري آهي مون کي پاڻ بچائڻ کپي. سو مون يڪدم سولجر کان موڪل ورتي ته پنهنجو سامان کڻي ٿو اچان. هن خبر ناهي ڇا سوچي مون کي کڻي اجازت ڏني ۽ آئون موٽي ويس ۽ هڪ ڏينهن ۽ هڪ رات ترسي پيس. ان بعد وري ٽراءِ ڪيم. هن ڀيري، ڪنهن سبب يا بي خياليءَ کان هن مون کي ڇڏي ڏنو. منهنجي کاٻي ٻانهن جي مٿان ۽ قميص تي هن ڪنهن اڻ ڊهندڙ مس سان ٺپو ضرور هنيو. اهو جپاني زبان جي لکڻي “ڪانجي” ۾ هو جيڪا در اصل چيني زبان جهڙي آهي۽ اها تصوير (لفظ) “جپان” هو جنهن جي معنيٰ Examined آهي. آئونمالهيءَ سان گڏ وري موٽي گهر آيس.
ڪجھه عرصي کانپوءِ مون کي خبرپئي ته جپاني وچان وچان چينين کي چونڊي وڪٽوريا اسڪول ۾ گڏ ڪندا پئي ويا. 22 فيبروريءَ تي چاليهه پنجاهه کن لاريون گھرايون ويون جن ۾ انهن چار پنج هزار گڏ ڪيل چينين جا پٺ کانهٿ ٻڌي ڀريو ويو. اتان ڏهه ميل پري تناح ميراح بيسار واري سامونڊي ڪناري تي وٺي ويا، جيڪو چانگي جيل جي ڀر ۾ آهي. اتي سمنڊ جي ڪناري تي لاهي هنن کي سمنڊ ڏي هلڻ لاءِ چيو ويو. جيئن ئي هو اڳيان وڌيا ته پٺيان جپاني سولجرن مشين گنن سان وسڪارا ڪري ڇڏيا ۽ هو اتي ئي ڪرندا ويا. بعد ۾ هڪ هڪ مردي کي ٿڏا هڻي جانچيو ويو ته ڪٿي ڪو جيئرو ته نه بچيو آهي. ٿوري ئي شڪ تي انهن کي بندوق ۾ لڳل ڇري سان پرڻ ڪري ڇڏيو ٿي.
هنن کي دفن ڪرڻ جي ڪا به ڪوشش نه ڪئي وئي ۽ لاش ڪي ڏينهن سڙندا رهيا ۽ سامونڊي ويرين ۾ ڪڏهن سمنڊ ڏي ته ڪڏهن ڪناري ڏي اهي لڙهندا رهيا. اهو معلوم ڪري آئون اڄ به اهو سوچيان ٿو ته مون کي ڄڻته نئينحياتي ملي نه ته پنهنجي هزارين ڀائرنسان گڏ آئون به جپانين جي ظلم جو شڪار ٿي وڃان ها.
جپانين جي قبضي وارن ڏينهن جي شروع ۾ هر هڪ پنهنجو پاڻوڃايل سمجھيو پئي. منهنجي پيءُ جي نوڪري هلي وئي. منهنجو ڪاليج هليو ويو. منهنجي ٽن ڀائرن ۽ ڀيڻ لاءِ اسڪول نه هو. بنهه نه برابر سوشل گڏجاڻي يا دعوت وغيره ٿي ٿي. هر هڪ غمگين حالت ۾ هو ۽ خوف جي زندگي گذاري ٿي. ڪنهن اٿارٽيءَ سان ڄاڻ سڃاڻ وڏي ڳالهه سمجھي وئي ٿي ۽ اها اٿارٽي جپاني هئا يا تائيواني ترجميڪار، جن جا جپانين سان تعلقات هئا. هنن طرفان توهان کي پني ڀور تي لکي ڏنل سرٽيفڪيٽ ته توهان سٺا شهري آهيو، وڏي فخر جي ڳالهه سمجھي وئي ٿي ۽ اهڙو سرٽيفڪيٽ خاص ڪري ان وقت بي بها شيءِ سمجھيو ويو ٿي، جڏهن ڪٿي پوليس چيڪنگ هلي ٿي يا جڏهن توهان ڪنهن نوڪري يا پورهئي مزوريءَ لاءِ درخواست ڏني ٿي.
1943ع واري سال جي آخري مهينن ۾ سنگاپور مان نڪرندڙ اخبار Syonan Shimbun ۾ مون هڪ اشتهار پڙهيو جيڪو جپانين جي انفارميشن پروپيگنڊا ڊپارٽمينٽ (جنهن کي جپانين Hodobu سڏيو ٿي ۽ ڪئٿي بلڊنگ ۾ هو) طرفان ڇپيل هو. هنن کي انگريزي زبان جي ايڊيٽر جي ضرورت هئي. منهنجو انٽرويو هڪ آمريڪا ۾ ڄاول جپاني همراهه جارج تاڪي مُورا ورتو، جنهن تمام سٺي انگريزي آمريڪن اسٽائيل ۾ ڳالهائي ٿي. مونکي هن انجاب لاءِ چونڊيو ۽ مون کي الائيڊ نيوز ايجنسين: ريورٽر، يو پي، اي پي، چين جي سينٽرل نيوز ايجنسي ۽ TASS جون خبرون گڏ ڪرڻيون پيون ٿي.
1943ع جي آخر کان کاڌي جي شين جي کوٽ شروع ٿي وئي ۽ ڏينهون ڏينهن ويو ناڻي جو اگھه ڪرندو. يعني ساڳي شيءِ لاءِ هر روز گھڻو ڏيڻو پيو ٿي. منهنجو پگھار مان گذارو ڏکيو ٿيندو ويو. هر روز گھر ۾ کائڻ لاءِ تمام ٿورو هوندو هو، جيڪو ويو ٿي وڌيڪ گھٽ ٿيندو. اها عجب جهڙي ڳالهه هئي ته منهنجا ڀائر ۽ آئون فقط ڪلاڪ گذرڻ بعد بکايل محسوس ڪندا هئاسين. منهنجي ماءُ ٻين مائرن وانگر پنهنجن ٻارن جو پيٽ ڀرڻ جي ڏاڍي ڪوشش ڪئي ٿي. هوءَ مڪئي سان گڏ جوئر ٻاجھر ملائي اسان کي اهڙين عجيب ڀاڄين سان ڏيندي هئي جن کي اسان هونءَ ڇهڻ به پسند نٿي ڪيو. ڳائو يا ٻاڪرو کائڻ وارو ته ڪو خوش نصيب هوندو هو. پورڪ (سوئر جو گوشت) ڪجھه سستو هو پر ڪنهن وٽ ان کي خريد ڪرڻ جيترا به پئسا نه هئا. ڪڪڙيون گھر ۾ پالي سگھياسين ٿي پر هنن جي ڏاري ۾ ڏيڻ لاءِ ڪٿان آيا بچيل سچيل مانيءَ جا ڀور ۽ ڪَنا. بچيل هجن ته اسان نه کائي وڃون. ان ڪري ڪڪڙيون پالڻ به وڏو مسئلو هو، جو هنن کي به ٿوري گھڻي کاڌي جي ضرورت پوي ٿي ۽ کاڌي جي سنگاپور ۾ سخت اڻاٺ ٿي وئي.
1944ع جي شروع ٿيڻ سان ملڪ ۾ Inflation اڃان وڌڻ لڳي. شين جا اگھه ويا وڌندا ۽ شيون لڀن ئي نه. ٻين شين بنا ته انسان رهي به سگھيو ٿي، پر کاڌو پيتو ۽ ضرورت جون شيون ته هر هڪ کي جياپي لاءِ کتيون ٿي. ڪيترائي ماڻهو انهن کي حاصل ڪرڻ لاءِ گھر جون قيمتي شيون، ڳهه ڳٺا، ٿانوَ ٿپا، شوپيس ۽ ٻيو گھڻو ڪجھه وڪڻڻ لڳا. مهانگائيءَ جي ڪري منهنجو پگھار پورو نه پئي پيو. هونءَ بليڪ مارڪيٽ اهڙي شيءِ هئي جتي بروڪر جي حيثيت ۾ پئسو ڪمائڻ سولو ڪم هو. بروڪرن (دلالن) سنگاپور جي هاءِ اسٽريٽ ۽ چوليا اسٽريٽ ۾ ڪم ٿي ڪيو. آئون به هنن سان 1944ع ۾ شامل ٿيس ۽ سکي ورتم ته ڪهڙي مال کي خريد ڪري رکجي، جڏهن اهو سستو ملي ۽ پوءِ صحيح وقت تي اگھه چڙهڻ تي نيڪال ڪجي. اسان گھڻو ڪري ننڍا ننڍا ڳهه وٺي وڪيا ٿي. پئسن ڪمائڻ جو اهو آسان طريقو هو بشرطيڪه توهان کي اها اٽڪل هجي ته ڪهڙي شيءِ سستي آهي۽ اڳتي هلي اگھه ڪندي. ان ۾ ماڻهن سان لاڳاپا هجڻ پڻ ضروري ٿين ٿا.
انهن ڏينهن ۾ مون هڪ اهڙو ڌنڌو به ڪيو جنهن منهنجي زندگيءَ ۾ تبديلي آندي. بليڪ مارڪيٽ ۾ دلاليءَ دوران مون کي رئفلس ڪاليج جو هڪ گريجيوئيٽ مسٽر ينگ ناءِ يوڪ (Yong Nyuk)مليو. چوليا اسٽريٽ تي هڪ انڊين ڪتاب فروش بصرئي برادرس (Basraie Brothers) وارن جو دڪان هو. هنن مون کي ٻڌايو ته سنگاپور ۾ کونئر (Gum) جي سخت اڻاٺ پيدا ٿي پئي آهي. جنگ کان اڳ وارو اسٽاڪ ختم ٿي چڪو هو. ڇا آئون اهو ٺاهي سگھان ٿو؟ مون ينگ ناءِ يوڪ کان پڇيو. هن چيو ته هو اهو تاپيوڪا (Tapioca) جو اٽو ۽ ڪاربولڪ ائسڊ ملائي ٺاهي سگھي ٿو. سو مون هن کي ان تجربي ڪرڻ لاءِ خرچ پکو مهيا ڪيو.
ناءِ يوڪ جو ان کونئر ٺاهڻ جو هي طريقو هو. هن هڪ وڏي ڊگھي سلينڊر جهڙي ديڳڙي کي اٽي سان ڀري پوءِ هڪ وڏي ڪڻڇي ۾ گرم ٿيل تيل ۾ ديڳڙي رکي ٿي. اهڙي طرح اٽي کي سنئون سڌو باهه تي گرم ڪرڻ بدران ٽهڪندڙ تيل ذريعي ڪاڙهيو ٿي ويو. تيل گھڻو ڪري پام آئل استعمال ڪيو ٿي، جيڪو سولائيءَ سان ملي سگھيو ٿي ۽ سستو هو. تيل کي هڪ جهڙو گرم رکي اٽي کي لڳاتار گھمايو ٿي جيسين اهو اٽو ڀُڄي سونهري ڳاڙهو نه ٿئي. پوءِ ان ۾ پاڻي وجھڻ سان لئي ٺهي وئي ٿي ۽ پوءِ هن کي گھڻي عرصي لاءِ رکڻ (Reserve) ڪرڻ لاءِ ڪاربولڪ ائسڊ وڌو ٿي. ان لئي سان پوءِ اسڪاٽ ايملشن جون شيشيون ڀريون ويون ٿي، جيڪي ڍير خالي شيشيون اسان کي سستي اگھه تي ملي ويون هيون. هن لئي (کونئر) کي اسان Stikfasيعني “اِسٽڪ فاسٽ” سان ملندڙ نالي سان وڪڻڻ شروع ڪيو ۽ پوءِ ته شيشيون ۽ ان جا ليبل به ٺهراياسون.
ان کونئر مان اسان چڱو ناڻو ڪمائيو. کونئر کي تيار ڪرڻ لاءِ اسان ٻه سينٽر ٺاهيا. هڪ اسان جو گھر جتي منهنجي ماءُ ۽ منهنجي ڀيڻ منهنجي مدد ڪئي ٿي ۽ ٻيو ناءِ يوڪ جو گھر جتي هن جي زال ۽ زال جي ننڍي ڀيڻ ڪِوا گِيوڪ چُو (Kwe Geok Choo) مدد ڪئي ٿي. اها ڇوڪري گيوڪ (ناءِ يوڪ جي سالي) منهنجي رئفلس ڪاليج ۾ ڪلاس ميٽ هئي ۽ مون کان جيڪڏهن ڪا ڇوڪري هوشيار هئي ته اها هئي. تن ڏينهن ۾ نوڪرياڻين جو رواج نه هو. گيوڪ ئي گھر جو سڄو ڪم ڪار ڪيوٿي. کونئر ٺاهڻ هڪ اهڙو ڪم هو جنهن جي بدلي ۾ هن کي جيب خرچي ملي وئي ٿي. کونئر کي چيڪ ڪرڻ لاءِ منهنجو هنن جي گھر اچڻ وڃڻ ٿيو ٿي ۽ منهنجي انهن ملاقاتن اسان جي وچ ۾ سٺي دوستي پيدا ڪري ڇڏي.
کونئر ٺاهڻ جو اهو سلسلو ست اٺ مهينا کن هليو- 1944ع جي آخر تائين. هاڻي جپانين جوزورو گھٽجڻ لڳو هو. ڌنڌو ڌاڙي ۽ آفيسن جو ڪم گھٽ ٿي ويو هو سو هاڻ کونئر جي ضرورت نٿي پئي. ان ڪري مون اهو کونئر ٺاهڻ جو ڪم بند ڪري ڇڏيو پر گيوڪ چُو سان ملڻ ۽ دوستي برقرار رکڻ لاءِ آئون سندس گھر تبونگ بارو ويندو رهيس. مون کي پڪ ٿي وئي ته انگريز هڪ دفعو وري سنگا پور ۽ ملايا موٽي ايندا ۽ سنگاپور جي گھٽي گھٽي ۽ گهر گھر ۾ ويڙه ٿيندي ۽ فوجين کان وڌيڪ شهري مرندا. مون دل ئي دل ۾ سوچيو ته بهتري انهي ۾ آهي ته سنگاپور جيترو جلد ٿي سگھي ڇڏي ڏجي، جو اڃا معاملو ٿڌو آهي. هڪ دفعو هنگامو شروع ٿي ويو ته پوءِ چرپر ڏکي ٿي پوندي ۽ هينئر پنهنجي نوڪري تان استعيفا ڏيڻ ۾ ڪنهن کي شڪ به نه ٿيندو. مون موڪل لاءِ درخواست ڏني ۽ ملايا هليو ويس جتي پينانگ ۽ ڪئمرون لئنڊس چڱي طرح گھمي ڏٺم ته ڪهڙي جاءِ مون لاءِ موزون ۽ سلامت رهندي.
پينانگ ۾ جيتوڻيڪ مون کي ڪي خاص جپاني فوجي سپاهي نظر نه آيا. پر ان هوندي به مون پينانگ ۾ رهڻ بهتر نه سمجھيو. ڪئمرون هاءِ لئنڊس ۾ منهنجا ڪاليجي دوست مدد لاءِ تيار هئا. واپس سنگاپور اچي مون ماءُ سان صلاح ڪئي تنهن ڪئمرون هاءِ لئنڊس تي هلي رهڻ وڌيڪ محفوظ سمجهيو. مون پنهنجي آفيس “هودوبو” ۾ نوڪري ڇڏڻ لاءِ مهيني جو نوٽيس ڏنو پر مون کي معلوم ٿيو ته ڪو منهنجو لڳاتار پيڇو ڪندو رهي ٿو. شايد جپانين کي ڪنهن ٻڌايو هوندو ته آئون انگريزن جو طرفدار آهيان ۽ جپانين جي شڪست جا آثار ڏسي نوڪري ڇڏڻ ٿو چاهيان. اسان جي گھر جي ٻاهران به هر وقت ٻه ڄڻا چوڪيداري ڪندي نظر اچڻ لڳا. آئون ٻن مهينن تائين ڪوئي ۽ ٻليءَ جي هن ڊوڙ ۾ مبتلا رهيس ڇو جو مون جپانين جا ظلم ٻڌا ۽ ڏٺا هئا.
15 آگسٽ 1945ع تي جپان جي بادشاهه اعلان ڪيو ته هو شڪست قبول ٿو ڪري. جيتوڻيڪ هتي سنگاپور ۾ جپاني فوجين جي شڪست نه ٿي هئي پر توقع اها رکي پئي وئي ته برطانوي جپانين کان جواب طلب ڪندا ۽ هنن کي سزائون به ڏيندا.
جپانين جو ساڍا ٽي سالن واري قبضي جو عرصو منهنجي زندگيءَ جو اهم ترين عرصو ثابت ٿيو. انسانن ۽ معاشرن جي باري ۾ منهنجي معلومات ۾ وسعت پيدا ٿي. بنا ان تجربي جي منهنجي اندر ۾ اهو تصور ڪڏهن به وڌي نه ها ته اقتدار ئي انقلاب جو ذريعو آهي. جپانين سڀني کان تابعداري گھري ٿي ۽ سڀني هنن جي تابعداري ڪئي ٿي جيتوڻيڪ هنن سان سڀني کي نفرت هئي، پر سڀني کي سندن طاقت جي خبر هئي ته بي چيو ٿيڻ تي يا هنن جو حڪم نه مڃڻ تي نقصان رسندو. ان ڪري چيني توڙي ملئي، انڊين توڙي يورپين سڌا ٿي ويا.
جپانين معمولي ڏوهه ڪندڙن کي به ايڏيون وڏيون سزائون ڏنيون ٿي جو ورلي ڪو ڏوهه ٻڌڻ ۾ آيوٿي. ماڻهن جي گھرن جا رات جو به دروازا کليل رهيا ٿي. پاڙي مان هر هڪ کي رات جي پهري لاءِ چيو ويو هو ۽ واري وٽي تي اسين رات جا مقرر ڪلاڪ هٿ ۾ معمولي لڪڻ کڻي پهرو ڏيندا هئاسين ۽ سڄي رات ڪا به چوري چڪاري، ڪنهن جو جهيڙو جهٽو نه ٿيندو هو، جنهن جي جپاني پوليس کاتي کي کڻي رپورٽ ڪجي. ڏوهه ٿين به ڪيئن جو هيڏيون سخت سزائون هيون. اهي تجربا ڌيان ۾ رکي آئون هر وقت انهن ماڻهن جي خيالن کي غلط سمجھندو اچان جيڪي ڏوهن ۽ ان جي سزائن لاءِ نرم دل رکن ٿا ۽ نرمائيءَ جي وڪالت ڪن ٿا. هنن جو اهو چوڻ بلڪل غلط آهي ته سزا ڏوهه نٿي گھٽرائي.
مون ان وقت تائين مائوءَ جو اهو قول نه ٻڌو هو ته “Power grows out of the barrel of a gun” (اقتدار بندوق جي نال مان پيدا ٿئي ٿو.) پر ايترو آئون سمجھي ويو هوس ته جپان جي بندوقن ۽ جپان جي ظلمن اهو فيصلو ڪري ڏيکاريو هو ته طاقتور ڪير آهي ۽ ماڻهن جي وفادارين جو حقدار ڪير آهي.
15 گسٽ 1945ع جي اعلانِ شڪست کان پوءِ کان وٺي انگريزن جي موٽڻ ۽ ڪنٽرول سنڀالڻ تائين (سيپٽمبر جي آخر تائين-ڏيڍ مهينو کن) جپانين جي مخالف گروپن قانون پنهنجي هٿ ۾ کڻي رکيو. هنن مشڪوڪ ماڻهن کي جھلي مارڻ ڪٽڻ شروع ڪيو. اهي سنگاپوري جيڪي جپانين جا چمچا ٿي پئي هليا، جن پنهنجن جي ئي جاسوسي ڪري جپانين کي راز پئي ٻڌايا، جن اهو ئي سمجهيو پئي ته هاڻ جپانين جو راڄ ڪڏهن به ختم نه ٿيندو، انهن جو قتلِ عام ڪيو پئي ويو. مون کي هن وقت به انهن سنگاپورين جو جان بچائڻ خاطر گھٽين ۾ ڊوڙڻ ياد آهي، جن جپانين جي ساڍا ٽي سال حڪومت ۾ هنن (جپانين) جي طرفداري ڪئي ٿي. مون کي انهن ٺونشن ۽ ڇرين هڻڻ جو آواز ۽ پنهنجي جان بچائڻ لاءِ هنن جي رڙين ۽ آزين نيزارين جا آواز هن وقت به ياد اچي رهيا آهن.
12 سيپٽمبر 1945ع اربع ڏينهن، صبح جو ساڍي ڏهين بجي آئون اسٽئمفورڊ روڊ تان واڪ ڪري سٽي هال پهتس، جتي انگريز حاڪمن اڳيان جپانين جي رسم موجب آڻ مڃڻي هئي. مون ڏٺو ته جپان جا ست اعليٰ فوجي عملدار برطانوي سپاهيءَ جي نظرداريءَ ۾ هاءِ اسٽريٽ کان مارچ ڪندا آيا. جپانين جي مٿي تي ڳاڙي ٽوپي هئي ۽ ٻانهن تي پٽي ٻڌل هئي. رستي جي ٻنهي پاسن کان بيٺل ماڻهن جي هجوم هنن تي نعرا هنيا، گار گند ڪيو، هوٽنگ ڪئي پر هو رعب سان پريڊ ڪندا وڌندا ويا. سندن ڳاٽ اوچو هو. هنن کي ڪنهن جي به پرواهه نه هئي. اڌ مني ڪلاڪ بعد، لارڊ مائونٽ بيٽن، برطانيا جو ڪمانڊر اِن چيف. ظاهر ٿيو. هو نيويءَ جي سفيد يونيفارم ۾ هو. هن ساڄي هٿ سان پنهنجي نيول ٽوپيءَ کي ٽي دفعا هوا ۾ لوڏي پنهنجي فوجين کي داد ڏنو. لارڊ مائونٽ بيٽن کي يونيفارم، پريڊ ۽ فنڪشن بيحد پسند هئا.
هي گھڙيون سچي خوشيءَ جون هيون. جپانين جي ظلم ۽ خوف جي خاتمي جي مهل هئي. ماڻهن سٺن ڏينهن جي وري موٽڻ جي اميد رکي. برطانوي فوج جي سپاهين خوشيءَ مان “پليئرس نيوي ڪٽ” سگريٽن جا پاڪيٽ ڪڍي ماڻهن کي ڏنا. جيڪي جپانين جي قبضي وارن ساڍن ٽن سالن ۾ نظر نه آيا. شراب، بيئر، چاڪليٽ، بسڪيٽ، مارڪيٽ ۾ نظر اچڻ لڳا ۽ هر هڪ اها اميد ٿي رکي ته سگهو ئي سنگاپور جون ڀاڄي مارڪيٽون ميون، ڀاڄين ۽ اناج سان ٽُٻ ٿي وينديون.
1945ع سجو سال پورو ٿي 1946ع جو شروع به ٿي ويو پر ماڻهن محسوس ڪيو ته سنگاپور ۾ اها پهرين واري خوشحالي موٽڻ مشڪل آهي. سڄو شهر جھڙو فوجين سان ڀريو پيو هو. شهر ۾ ڪيتريون ئي هوٽلون، شراب خانا، (بار) ۽ اگھاڙن ناچن جا ڪلب کلي ويا هئا جن ۾ پڻ فوجي نظر آيا ٿي. جنگ کان اڳ جيڪو وڏي پئماني تي بزنس هليو ٿي اهو تباهه ٿي ويو هو، جو جنگ ۾ ڪيترائي مارجي ويا ٻيا صدمي ۾ پنهنجن ملڪن ڏي روانا ٿي ويا. جهازن جي اچ وڃ گھٽ هئي ۽ ويندي انگلينڊ ۾ به کاڌي پيتي جي شين جي اڻاٺ ٿي پئي هئي. صاف نظر اچي رهيو هو ته بهتر ڏينهن جي اچڻ ۾ سال لڳندا. في الحال سمگلرن ۽ ٺڳن جي ٻيگھي متل هئي. سڄي دنيا ۾ ڄڻ مونجھارو ڇانيل هو.
انهي دوران مون کي پنهنجي اڻ مڪمل ڪيل تعليم جو فڪر هو ۽ کونئر ٺاهڻ واري ڇوڪري “گيوڪ چُو” سان وڌندڙ محبت جي لوري لڳل هئي. مون پنهنجي ماءُ سان صلاح ڪئي ۽ هن اها راءِ ڏني ته هن جا بچيل ڳهه وڪڻي ۽ منهنجا بچايل پئسا، خاص ڪري کونئر جي ڪمائيءَ وارا ملائي ايترا ڪري سگھجن ٿا، جو آئون تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ انگلينڊ هليووڃان. مون پنهنجي ساهيڙي گيوڪ چُو کي ٻڌايو ته آئون سنگاپور جي ريفلس ڪاليج بدران انگلينڊ قانون جي تعليم لاءِ وڃي رهيو آهيان جتي مون کي ٽي سال کن لڳي ويندا. ان بعد موٽڻ تي آئون هن سان شادي ڪرڻ چاهيان ٿو. ڇا هوءَ مون لاءِ ٽي سال انتظار ڪري سگھندي؟
گيوڪ چو مون کان پڇيو ته ڇا مون کي معلوم آهي ته هوءَ مون کان اڍائي سال کن وڏي آهي. مون چيومانس ته ها مون کي خبر آهي۽ مون ان کي به ڌيان ۾ رکيو آهي. مون اهو به سوچي ورتو آهي ته مون کي منهنجي هم خيال ۽ هم عمر ڇوڪري نه ملندي. اسان پنهنجن والدين کي ان بابت نه ٻڌايو هو ڇو ته هنن کي راضي ڪرڻ تمام ڏکيو ڪم هو.
آئون “دي برٽينڪ” (The Britannic) نالي جهاز تي انگلينڊ روانو ٿيس. ڪنارڊ ڪمپنيءَ جو هي جهاز 65 هزار ٽنن جو هو، جنهن جنگ کان اڳ لور پول کان نيويارڪ ويندي ائٽلانٽڪ سمنڊ لتاڙيو ٿي. هن کان اڳ ڪو به ايڏو وڏو ۽ تيز رفتار پئسينجر جهاز سنگاپور کان سائوٿمپٽن (انگلنڊ) نه ويو هو. اهو سڄو فوجين سان ٽٻ هو. چاليهه کن ايشيائي به هئا جن ۾ گھڻائي چينين جي هئي. گھڻا مسافر هجڻ ڪري هر ڪئبن ۾ نارمل مسافرن کان ٻيڻو تعداد رهيو ٿي.
مون وٽ قانون جا ٽيڪسٽ بڪ نه هئا جو کڻي ايندڙ پڙهائيءَ لاءِ تياري ڪيان، سو جهاز تي سڄو ڏينهن هانگ ڪانگ جي رهواسي شاگردن سان پوڪر (پتي راند) کيڏندو رهيس. وقت گذارڻ لاءِ جهاز تي ٻين جيڪي ڪم ڪيا ٿي ان جي مقابلي ۾ پتي راند کيڏڻ هڪ نهايت معصوم ڪم هو. اهو ڏسي مون کي حيرت ٿي ته چاليهه پنجاهه کن سپاهي عورتون ۽ نان ڪميشنڊ آفيسرياڻيون ۽ ٻين رئنڪن واريون جهاز جي آفيسرن ۽ مسافرن سان کلئي عام دل پشوري ڪري رهيون هيون. هڪ رات هانگ ڪانگ جو هڪ شاگرد مون وٽ ڊوڙندو آيو، سندس اکين جا ڌوڏا مٿي مان ٻاهر نڪري آيا هئا، تعجب مان چيو:“لي ٻاهر بوٽ ڊيڪ (Boat Deck) تي ته هلي ڏس ته ماڻهو ڪيئن بي شرم ٿي هڪ ٻئي سان بنا ڪپڙن جي ستا پيا آهن.”
مون کي به ڏسڻ جو شوق ٿيو ۽ ڏسڻ لاءِ سڌوBoat Deck تي آيس. سڄي ڊيڪ تي عورتون مرد هڪٻئي جي ڀاڪرن ۾ هئا. ڪي شايد گھٽ بي شرم هئا جن ٻيڙين مٿان ٻڌل ڪپڙي کي کولي،ان اندر لڪ چوريءَ ليٽيل هئا. برطانوي ۽ يورپين کي ائين کلئي عام Sex ۾ مشغول ڏسي مون کي جپاني سولجر ياد آيا جيڪي ڪئرن هِل روڊ جي Comfort Houses (چڪلن) جي ٻاهران ڊگھين قطارن ۾ بيٺل هوندا هئا. هنن عياشيءَ لاءِ فلپينو ۽ ڪورين ڇوڪريون رکيون هيون. صبح جواٿي ان ڊيڪ تي ڏٺوسين ته ڪيترائي “فرينچ ليدر” جنهن کي هاڻ “ڪنڊوم” سڏين ٿا، چوڌاري پکڙيا پيا هئا.
لنڊن ۾ مون کي کاڌي جي ڏاڍي تڪليف رهي. ڪيترين ئي شين تي راشن لڳل هو. هوٽلن ۾ کاڌو تمام مهانگو هو. سنگاپور ۾ جيڪي شيون گھر ويٺي تيار ملنديون هيون انهن لاءِ هتي مون کي پاڻ ئي ڪم ڪرڻا پيا ٿي. رڌ پچاءُ، ڪپڙا ڌوئڻ،استري ڪرڻ وغيره وغيره سڀ ڪجھه مون کي پاڻ ڪرڻو پيو ٿي. مون لا ءِ انگلنڊ جي موسم، ماڻهو، کاڌو پيتو، ڪپڙو لٽو، ماڻهن جون عادتون ۽ رسمون رواج سڀ نراليون ۽ اوپريون هيون، سواءِ انگريزي زبان جي جيڪا مون کي آئي ٿي ۽ ٻين جي به سمجھيم ٿي. هتي لنڊن ۾ پنهنجو ئي ڪم ڪار ڪري، ۽ هڪ هنڌ کان ٻئي هنڌ بسين ۽ ٽيوبن ۾ چڙهي ۽ هڪ هنڌ کان ٻئي تائين پيرين پنڌ هلي هلي اهڙو ٿڪجي پوندو هوس جو ڪتاب پڙهڻ ۽ سوچڻ لاءِ همت ئي نه رهندي هئي.
هڪ ڏينهن “لنڊن اسڪول آف ايڪنامڪس” ۾ Constitutional Law تي پنهنجي پروفيسر جي. ايل. وليمسن کان ليڪچر ٻڌڻ بعد هن وٽ ويس. مون کي خبر پئي ته هو سينٽ جان ڪاليج، ڪئمبرج کان آهي، جتي هن Ph.D ڪئي هئي. مون هن کان ڪئمبرج ۽ اتي جي زندگيءَ بابت پڇيو. هن ٻڌايو ته اهو هڪ ننڍڙو شهر آهي، جنهن جي سڃاڻپ يونيورسٽي ڪري آهي ۽ اهو لنڊن کان بلڪل مختلف آهي. اتي زندگي وڌيڪ سڪون واري آهي ۽ لنڊن وانگر ڀڄ ڀڄان نه آهي. شاگرد ۽ ٽيچر سائيڪلن تي ئي هلندا رهن ٿا. مون کي اها ڳالهه ڏاڍي وڻي ۽ مون اتي وڃي داخلا ورتي. لنڊن جي مقابلي ۾ ڪئمبرج ۾ واقعي خاموشي هئي. ٽرئفڪ تمام گھٽ هئي. ڪي ٿوريون پرائيويٽ ڪارون، ڪجھه بسون ۽ ٽرڪون هيون نه ته چوڌاري رڳو سائيڪلون نظر آيون ٿي. مون به اٺن پائونڊن جي هڪ سيڪنڊ هئنڊ سائيڪل ورتي ۽ سيءَ توڙي مينهن جھڙ ۾ ان تي چڪر هڻندو رهيس.
ورزش خاطر ڪئمبرج ۾ آءٌ بوٽ ڪلب ۾ شامل ٿيس، پر هنن مون کي هڪدم ٻيڙي هلائڻ نه ڏني ان لاءِ مون کي هفتي ۾ ٻه دفعا، ٽن هفتن لاءِ درياهه جي ڪناري تي ٻڌل ٽب ۾ وهاري پرئڪٽس ڪرائي ته ڪيئن اڳيان ٿي جھڪي ۽ پوءِ ڪٿي پير کپائي چَپوئن (oars) کي پاڻ ڏي ڇڪجي، وغيره. ان بعد ٻين ستن ڄڻن سان گڏ ويهي ٻيڙي هلائڻ شروع ڪيم. هڪ پٺيان Rudder تي ويٺو ٿي جيڪو ضرورت وقت ٻيڙيءَ کي ساڄي کاٻي ڪري سگھي. هڪ اڳيان وچ ۾ ويهي اسان کي آواز ڏنو ٿي ته جيئن سڀ گڏ چَپُو هڻون. هڪ دفعو پرئڪٽس ٿي ۽ جنهن ڏينهن ٻئي دفعي جو وارو آيو ان ڏينهن صبح کان وٺي سخت برفاني طوفان لڳندو رهيو.ظاهر آهي آئون سمجھي ويس ته اهڙي حالت ۾ پرئڪٽس ڪئنسل ئي سمجهڻ کپي. پر پوءِ مون کي خبر پيئي ته منهنجا باقي انگريز ڀيچي سڀ پهچي ويا هئا ۽ هڪ ڄڻي کٽل ڪري هنن جي پرئڪٽس نه ٿي. منهنجي غير حاضر رهڻ تي مون کي ڏاڍا دڙڪا پيا. مون کي پڪ ٿي وئي ته انگريز وڏا چريا آهن ۽ مون بوٽ ڪلب ئي ڇڏي ڏنو.
جون 1947ع تي مون کي خوش خبري ملي ته گيوڪ چُو سنگاپور ۾ پهرين نمبر سان پاس ٿي آهي ۽ کيس انگلنڊ جي راڻيءَ طرفان انگلنڊ ۾ پڙهڻ جي اسڪالر ملي آهي.
هوءَ آگسٽ ۾ هڪ “ٽروپ شپ” تي سنگاپور کان سوار ٿي ۽ آڪٽوبر ڌاري لِورپورل ۾ پهتي. آئون سندس انتظار ۾ صبح کان بندرگاهه ۾ اچي بيٺو هوس ۽ وڏي عرصي جي جدائيءَ بعد هن سان ملي مون کي ڏاڍي خوشي ٿي. اسان ريل گاڏيءَ رستي سڌو لنڊن وياسين جتي پنج ڏينهن گھمڻ ڦرڻ بعد ڪئمبرج پهتاسين. هن مون کي ٻڌايو ته آئون پهرين کان گھڻو بدلجي چڪو آهيان. هڪ سال لنڊن ۽ ڪئمبرج ۾ رهڻ ڪري منهنجي اندر ۾ گھڻيون تبديليون اچي چڪيون هيون. هاڻ مون انگريزن کي هنن جي ئي ملڪ ۾ ڏٺو هو ۽ مون کي ان ڳالهه تي اعتراض هو ته هو ٻين ماڻهن تي انهن جي ملڪ ۾ هن جي ڀلائيءَ لاءِ حڪومت ڪرڻ جا اهل ڪيئن ٿا سڏائين.
اسان فيصلو ڪيوته آئون ۽ گيوڪ چُو شادي ڪري ڇڏيون سو نيٺ ڪرسمس جي موڪلن ۾ اسان لڪ چوريءَ ۾ شادي ڪري ورتي. اسٽرافورڊ شهر جتي شيڪسپيئر جو مشهور ٿيٽر آهي، گھمڻ لاءِ ويندي وقت اسين لنڊن ۾ وري ترسياسين ۽ ريجنٽ اسٽريٽ جي هڪ سوناري جي دڪان تان پليٽينم جي منڊي وٺي کيس آڱر ۾ پارايم جيڪا پوءِ هوءَ چين ۾ وجھي ڳچيءَ ۾ پائي هلڻ لڳي.
اسان جا آخري امتحان 1949ع مئي ۾ ٿيا ۽ رزلٽ جون ۾ آئي. اسان ٻنهي جو پهريون نمبر آيو ۽ Law Tripos II ۾ مون کي ڊسٽنڪشن ملي. اسان تار ذريعي مائٽن ڏينهن خوش خبري موڪلي. منهنجا انگلنڊ ۾ رهڻ جا چار سال سجايا ٿيا. گيوڪ چُو- جيڪا هاڻ منهنجي زال ٿي چڪي هئي ۽ آئون ڊچ پئسينجر جهاز وليم (The Willem Ruys) ذريعي سنگاپور روانا ٿياسين. هي تمام ماڊرن، نئون ۽ ايئرڪنڊيشنڊ جهاز هو جنهن تي ڊچ ۽ انڊونيشي کاڌا Serve ٿياٿي ۽ مسافرن جي خذمت خاطر ڪيترائي جاوا جا اسٽيورڊ رکيل هئا. اسان فرسٽ ڪلاس ۾ سفر ڪيو ۽ ڏاڍو مزو آيو، سواءِ “بي آف بسڪي” ۽ “عربي سمنڊ” جي، جن تي مون کي ڏاڍي Sea Sickness ٿي ۽ الٽيون ۽ اٻڙاڪ ڏيندو رهيس.
اسين سنگاپور پهرين آگسٽ 1949ع تي پهتاسين. گھر موٽڻ جي وڏي خوشي ٿيسين ۽ پنهنجي وطن موٽي اچڻ کي بهتر سمجھيوسين. سنگاپور جي بندرگاهه ۾ منهنجو پيءُ، ماءُ، فريڊ، مونيڪا ۽ سوسان مون کي وٺڻ آيا هئا. گيوڪ چُو (منهنجي زال) کي وٺڻ لاءِ پڻ سندس فئملي آئي هئي. اسان دوستن جي حيثيت ۾ هڪ ٻئي کان جدا ٿياسين ۽ انگلنڊ ۾ رچايل شاديءَکي ان وقت راز ۾ ئي رکيوسين ۽ پوءِ گھر پهچي ظاهر ڪئيسين.
(نوٽ: لي ڪئان يو ۽ گيوڪ چُو کي ٻه پٽ-جن مان هڪ لِي هيسن لونگ سنگاپور جو پرائيم منسٽر به ٿيو، ۽ هڪ ڌيءُ ڊاڪٽر لِي وي لِنگ، جيڪا نيورولاجسٽ ۽ نئشنل نيورو سائنس انسٽيٽيوٽ جي ڊائريڪٽر به رهي، آهي. ننڍو پُٽ لِي هسين ينگ سنگاپور جي فوج ۾ برگيڊيئر جنرل ٿي رهيو.)