ننگر ۽ ناڙيون، پڳهه کڻي پنڌ ٿيا
انهيءَ دوران سئيز ڪئنال وري کلي ويو. جنهن ڪري ممباسا ۽ دارلسلام پاسي سامونڊي ٽرئفڪ گھٽجي وئي پر عدن به پنهنجا حال افعال وڃائي ڇڏيا هئا. جهازين جو گھڻو مارو ڪولمبو، سنگاپور ۽ هانگ ڪانگ هو. پر انهن ٽن مان به آخري ٻه وڌيڪ وڌي ويجھي رهيا هئا، ڪولمبو ۾سوشلزم اچڻ ڪري ستر وارو ڏهاڪو پٺتي رهيو. ترقي ته ترقيءَ جو ماڳ جيڪو اڳيون سوجھرو هو اهو به چٽ ٿي ويو. جيڪڏهن ترقي ٿيندي رهي ته فقط سنگاپور ۽ هانگ ڪانگ جي! جتي ڪولمبو تاملن ۽ مڪاني سنهالين جي گوريلا جنگ ڪري بس ٿي ويو آهي اتي سنگاپور ۽ هانگ ڪانگ وڏي ترقي ڪئي آهي ۽ تقريباً 1970ع کان وٺي ٽيهن سالن تائين انهن بندرگاهن کي پنهنجين اکين سان وڌندو ۽ خوشحال ٿيندو ڏسندا اچون. هنن بندرگاهن جهازن، انهنجي مالڪن ۽ انهن جي هلائيندڙن جي هر ضرورت محسوس ڪري ان جو اڳواٽ بندوبست ڪيو آهي.
سنگاپور عدن ۽ ڪولمبو کان پراڻو ناهي ۽ ٻي ڳالهه ته سنگاپور جي چوڌاري ۽ ٿورو اڳيان ملاڪا نار ۾ ٻيا به بندرگاهه مشهور ٿي سگھيا ٿي پر شروع جي ڏينهن ۾ انگريزن ۽ آزادي بعد هتي جي مڪاني حڪومتن سنگاپور کي مٿاهون درجو ڏيارڻ ۽ مشهور ڪرڻ لاءِ وڏي جدوجهد ڪئي آهي. ائين ته سنگاپور جي ڀر ۾ ريائو جهڙا ٻيٽ سنگاپور کان به وڏا، بهتر ۽ پهرين کان آباد هئا پر انهن تي ڊچن جو اثر هو جن وٽ اهڙي بهتر Long Planning نه هئي، جهڙي انگريزن وٽ. انگريزن به يورپين وانگر هر ڳالهه پنهنجي فائدي لاءِ ڪئي ٿي پر گڏ گڏ مڪاني حالتون به بهتر ڪيائون ٿي ۽ جتي رهيا ٿي اتي ٽپال، ريل، بندرگاهه، اسڪول، پوليس ۽ جوڊيشري جهڙا ادارا قائم ڪيا ٿي. اسان جو پير، مير، وڏيرو، وزير اڄ جي دور ۾ به اهو نٿو چاهي ته سندس ڳوٺ يا تر جاماڻهو تعليم يافته ٿي پراڻين بيڪار رسمن رواجن خلاف ٿي بيهن جن هيٺ هنن پاور هٿ ڪيو آهي، پر ان معاملي ۾ وري به انگريزن کي شاباس هجي جو هنن ڏٺو پئي ته اهي نهرو، جناح ۽ ڪرمچند (گانڌيءَ) جهڙا ڇوڪرا پڙهي ڳڙهي کين ئي موچڙا هڻندا ۽ ملڪ (ڀارت) مان ڀڄائيندا پر تڏهن به آخر تائين انگريز تعليم تي زور ڏيندارهيا ۽ علم حاصل ڪريو جو نعرو هڻندا رهيا.
جيئن ئي انگريزن سنگاپور ۾ 1819ع ۾ قدم رکيو ته هنن هڪدم هڪ طرف لا ۽ آرڊر تي ڌيان ڏنو ته ٻئي پاسي رهائش، ٽرانسپورٽ ۽ بندرگاهه تي سڌارو شروع ڪيو. انگريزن جو سنگاپور تي قبضو ڪرڻ جو مطلب ئي اهو هو ته چين جپان ڪوريا ويندڙ جهازن يا اتان کان انڊيا ۽ عربن ملڪن ڏي ويندڙ جهازن تي نظر رکي وڃي ۽ سنگاپور کي واپار جي وڏي منڊي ٺاهيو وڃي جيئن گھڻي کان گھڻا جهاز سنگاپور ۾ اچن ۽ ان لاءِ ظاهر آهي ته جهازن لاءِ بندرگاهه ۽ جهازين جي رهائش، گھمڻ ڦرڻ ۽ خريد و فروخت لاءِ هر سهولت مهيا ڪئي وڃي. انهن مڙني ڳالهين ۾ انگريز تمام گھڻو ڪامياب ويا ۽ تمام تکي رفتار سان سنگاپور ترقي ڪرڻ لڳو. ڏهن سالن اندر اها حالت ٿي وئي جو هن پاسي ايندڙ هر جهازيءَ جي اها خواهش هوندي هئي ته سنگاپور ضرور ليئو پائجي. (انگريزي ۾ چوندا آهيون سنگاپور ضرور Call ڪجي يا سنگاپور ضرور Touch ڪجي. سو ان ٽرم جو هن وقت ڪو ٻيو اصطلاح نه ملڻ ڪري “ليئو پائڻ” لکيو اٿم.) تعجب جي اها ڳالهه آهي ته پوڻا ٻه سئو سال گذرڻ بعد اڄ به جهاز جي مالڪن ۽ جهاز هلائيندڙن (۽ مسافرن) کي سنگاپور اوترو ئي Fascinate ڪري ٿو.
سنگاپور ۾ پهريون ٻاڦ تي هلندڙ جهاز (Steam Ship) اپريل 1827 ۾ آيو. اهو پئڊلن (Paddle Wheels) تي هليو ٿي. هن شهر اندر بندرگاهه ۾ اچي لنگر ڪيرايو. ماڻهن ڪم ڪاريون ڇڏي بندرگاهه جو رخ ڪيو ۽ سمنڊ جي ڪناري تي بيهي عجيب شيءِ کي ڏٺو جنهن لاءِ ڪيترن سالن کان ٻڌندا آيا هئا ته انگريزن هڪ اهڙو جهاز ايجاد ڪيو آهي جيڪو بنا سڙهن جي هلي ٿو ۽ نه فقط هلي ٿو پر جنهن وقت دل چاهي بندرگاهه مان روانو ٿي سگھي ٿو. نه فقط ايترو پر جنهن طرف وڻي اوڏانهن هلي سگھي ٿو. ڀلي کڻي سامهون جي هوا هجي. اها ان دور جي ڪمال جي ڳالهه هئي.
انسان پاڻِيءَ مٿان سواري ڪرڻ لاءِ جهاز يا ٻيڙي تڏهن ايجاد ڪئي هوندي جڏهن پهروين دفعو برسات يا ٻوڏ ڪري هن ڪنهن وڻ جي ٿڙ کي جھٽي پنهنجي جان بچائي هوندي ۽ ان کي خبر ناهي ڪيترا هزارها سال ٿي ويا ڪجھه نٿو چئي سگھجي. حضور (صلعم) جن جي ولادت کي ڏيڍ هزار سال کن ٿي ويا آهن. حضرت عيسيٰ عليه السلام جن کي ٻه هزار سال ٿي ويا. حضرت موسيٰ عليه السلام جن کي چار پنج هزار سال ٿي ويا (جنهن جي رڪارڊ جي ڪجھه آئيڊيا فرعونن جي اهرامن مان پوي ٿي) ۽ حضرت نوح عليه السلام جن کي ته اڃا به گھڻو وڏو عرصو ٿيو هوندو جنهن زماني ۾ به ماڻهن کي جهاز ٺاهڻ جو وڏو علم هو. معنا ان کان به گھڻو گھڻو اڳ هن دنيا جي دريائن ۽ سمنڊن تي ننڍا وڏا ٻيڙا ۽ جھاز هلي رهيا هئا پر سڀني ۾ هڪ ڳالهه هڪجهڙي هئي ته جهازين کي هوا جو انتظار ڪرڻو پيو ٿي ۽ هو ان طرف جهاز نٿي هلائي سگھيا جنهن طرف کان سامهون هوا لڳي ٿي.
انگريزن ۽ ڊچن کان به گھڻو اڳ عربن ۽ سنڌين جا جهاز لنڪا (سري لنڪا) ۽ جاوا (انڊونيشيا) ويندا رهيا ٿي. بقول شاهه لطيف جي:
“لنڪا لنڪا ڪَن، ليءِ لنڪا جي اوهريا،
سُڻي سون لنڪا جو، سک نه سامونڊين،
پرهه پَڳهه ڇوڙيا، کاري کيڙائن،
وڏي ڀاڳ ڀِڙن، جي ڪَهيا ڪارونڀار ڏي.”
انهن ڏينهن ۾ ديبل (ٺٽو) ائين هو جيئن ڏور اوڀر جي ملڪن ۾ ملاڪا ۽ ان بعد گهڻو پوءِ سنگاپور ٿيو. جڏهن اتر اولهه کان هوا لڳي ٿي، عرب ملڪن کان سڙهه تي هلندڙ جهازن (Sailing Ships) سنڌ ڏي رخ رکيو ٿي ۽ جڏهن ڏکڻ جي هوا لڳي ٿي ته سري لنڪا، بمبئي، گجرات کان مال بردار جهاز مٿي اتر طرف سنڌ ڏي آيا ٿي. انهن بندرگاهن، جهازن، جهازين (وڻجارن) جو ذڪر شاهه صاحب ڪيترن ئي هنڌن تي ڪيو آهي. بهرحال هزارين سالن کان هلندڙ سڙهه وارن جهازن کي هوا جو انتظار رهيو ٿي. ٻين لفظن ۾ ٻاڦ تي هلندڙ انجڻ جي ايجاد کان اڳ جهازن کي هوائن هلايو ٿي. جهازن تي ڪپڙي جا وڏا سڙهه لڳايا ويا ٿي جن ۾ هوا ڀرجي وئي ٿي ۽ انهن سڙهن کي هوا اڳيان ڌڪيو ٿي، جنهن سان گڏ گڏ جهاز به هليو ٿي. اهو ائين آهي جيئن ڪراچي جي هوا بندر (ڪلفٽن) تي توهان ڇٽي کولي هوا جي سامهون پاسيري جھلي بيهو. هوا جا تيز جھُوٽا ان کي لڳڻ ڪري اها توهان جي هٿن مان نڪرڻ جي ڪوشش ڪندي. مضبوطيءَ سان جھلڻ تي ائين لڳندو ڄڻ توهان کي ڇڪي رهي آهي. ۽ واقعي جي وڏي ڇٽي هجي ته توهان کي ڇڪي به وڃي. ڪپڙي جو سڙهه ته تمام وڏو ٿئي ٿو ۽ هڪ هڪ سڙهه سئو ٻه سئو ڇٽين برابر ٿئي ٿو، جيڪو ڪاٺ جي جهاز کي پاڻيءَ مٿان ڇڪيو وڃي. هونءَ به، ڪا به شيءِ خشڪيءَ تي ڇڪڻ بدران پاڻيءَ ۾ ڇڪڻ آسان آهي.
جڏهن اتر اوڀر کان هوائون لڳنديون هيون ته چين، جپان، ڪوريا، فلپين کان مال بردار جهاز (Sailing Ships) ملاڪا نار جو رخ ڪندا هئا جتي ملاڪا، پينانگ ۽ ڪلانگ (ڪوالالمپور ڀرسان) بندرگاهن ۾ اچي لنگر انداز ٿيندا هئا. سامان لاهيندا هئا پر واپس چين، جپان وڃي نه سگھندا هئا جو سامهون جي هوا ۾ جهاز ڪيئنوڌي. پٺتي ئي وڃي سگھي ٿو. پوءِ مهينو ٻه ڪڏهن ته ٽي ٽي مهينا ويٺا هوندا هئا. پنهنجن ڪاٺ جي جهازن جي مرمت ويٺا ڪندا، ٿورو خشڪيءَ تي لاڙي جهاز جي ڪاٺ جي تَري ۽ ٻئي حصي کي صاف ڪري تيل هڻندا هئا جيئن پاڻيءَ ۾Resistance گھٽ رهي ۽ تکي رفتار سان هلي سگھي.
“ويٺو تُن تُنينس، مَکِ ڏيهاڻي مَڪُڙِي،
سَنباهي، سيد چئي، مٿي نينڊوُءِ نِينسِ،
وَٽائي وڏاندَرا، لاڄُو لڳائينسِ،
آخرِ اُهِرائينس، ته جوکو ٿئي نه جهاز کي.”
يا مهينن جا گدلا ٿيل سڙهه لاهي انهن تي چڙهيل گَرُ (گندگي) ۽ پکين جون وِٺيون صابڻ سان ويٺا ڌوئيندا يا ڦاٽل سڙهن کي ويٺا سبيندا ۽ چَتيون هڻندا، جيئن پوءِ سمنڊ تي سفر دوران وڌيڪ ڦاٽي نه پون ۽ منزل تي دير سان پهچڻ جو سبب بڻجن.
“مان پڇنئي سپرين، چِتَ ۾ رکي چيت،
سڙهه ڌئاري صاف ڪر، صابڻ ساڻ سُپيت،
سامونڊي! سُچيتُ، ٿي ته پهچين پار کي.”
ڪي ڪي خلاصي ته جهاز کي ڪناري تي ٻَڌي مهينو ٻه ڪناري تي ڪولي ٿي مزوري ڪندا يا هارپو ڪندا هئا ۽ پوءِ موسم بدلجڻ سان ان طرف جي هوا آهستي آهستي گھٽجي ويندي هئي ۽ پوءِ ٻه ٽي هفتا بلڪل Lull Period هوندو هو جنهن کي پاڻ “چٽ” به چئي سگھون ٿا، جنهن ۾ هوا بلڪل نه لڳندي آهي، پن به نه چرندو آهي ۽ پوءِ آهستي آهستي ٿي ٻئي پاسي جون هوائون شروع ٿينديون هيون. جهازي پنهنجا کوها ۽ سڙه اڀا ڪندا هئا ۽ دوستن يارن ۽ ٻين جهازين کان موڪلائڻ شروع ڪندا هئا. پوءِ جهاز جا رسا ۽ لنگر کڻي پنهنجي وطن راونا ٿيندا هئا. پٺيان بندرگاهه جهازن ۽ جهازين جي وڃڻ ڪري ويران ۽ سنسان ٿي ويندا هئا، جنهن جو نقشو شاهه لطيف هيئن چٽيو آهي ته:
“ننگر ۽ ناڙيون پڳهه کڻي پنڌ ٿيا،
بندر بازاريون، سڃا سامونڊين ري.”
اهو ئي حال عربستان، يورپ ۽ انڊيا کان ملاڪا نار ڏي ايندڙن ويندڙن جو هوندو هو. اهي به هوا جي رخ جو انتظار ڪري پوءِ سفر جو سانباهو ڪندا هئا، پوءِ جي هوا تکي لڳندي هئي ته جهاز تکو تکو رڙهندو هو، پر جي آهستي آهستي لڳندي هئي ته منزل تي هفتو اڌ دير سان پڄڻ هڪ عام ڳالهه هوندي هئي. جيتوڻيڪ انهن جهازين جون ونيون بندرگاهه تي انتظار پيون ڪنديون هيون ۽ سکائون باسينديون وتنديون هيون ته ڪڏهن ٿا اچن. “اتر جي هوا (يا ان رخ جي هوا جنهن جي لڳڻ سان هو پنهنجي وطن موٽندا هئا: اها هوا) لڳڻ شروع ٿي وئي آهي پر هننجا ٻيڙا اڃا نه پهتا آهن.” هنن جون زالون سوچينديون هيون.
“سَر نسريا پانڌ، اتر لڳا، آءُ پرين!
مون تو ڪارڻ، ڪانڌ! سهسين سُکائون ڪيون.”
يا هنن جون ونيون هينئن ٿيون پاراتا ڏين:
“سَرَ، لوهيڙا ڳڀيا، ڪُسَرَ نسريا،
تو ڪيئن وسريا، ڍوليا! ڏينهن اچڻ جا؟”
(سَرُ، ساوا سلا ٿين ٿا جيڪي اڪثر اتر جي هوا لڳڻ تي نسرن ٿا. يعني اتر جي هوا جنهن جي لڳڻ سان ڪانڌ پنهنجي گھر موٽندو آهي، اها لڳڻ شروع ٿي وئي آهي، جنهن جو هن کي نه فقط گمان آهي پر پڪ آهي. ڇو جو ساوا سلا (سر) ڦٽي چڪا آهن، ان کان سواءِ لوهيڙن وڻن ڳڀ جھليو آهي، لوهيڙي وڻ ۾ ڳاڙها گل ٿين ٿا ۽ اهو وڻ جبلن ۽ ٿر ۾ گھڻو ٿئي ٿو. “ڪُسَر” معنيٰ خراب سر، ڪانهن جو قسم آهي. اهي پڻ ڦٽي چڪا آهن پر هي جهازي ملاڪا نار (لنڪا، گجرات، يا ٻي ڌارئين ڏيههَ) کان اڃا گھر ڏي -يعني Home Ward جرنيءَ تي نه نڪتا آهن. (اڄ جي ماڊرن دور ۾ به واپسيءَ جو وڏو فڪر رهي ٿو پر “جهازين” جي واپسيءَ جو نه پر “جهاز” جي واپسيءَ جو. ۽ اهو فڪر جهازين جون ونيون نٿيون ڪن، ڇو ته اهي گھڻو ڪري مڙسن سان ئي Sail ڪن ٿيون، اهو فڪر جهاز جو مالڪ يا جهازران ڪمپني ڪري ٿي ته ڪڏهن ٿو جهاز هوم پورٽ ۾ پهچي. يا جهاز وارن جهاز کي سامان سان ٽٻ ڪري نيويارڪ يا لورپول مان هوم ورڊ جرنيءَ جو اطلاع ته ڪڏهوڪو ڪيو آهي پر ڪراچيءَ اڃا ڇو نه پهتا آهن. ڪٿي جهاز ته نه ٻڏو! جهاز جا اسي ڪروڙ ته ويا چٽ ٿي مٿان ڪارگو جا اڍائي ارب رپيا به نه ڀري ڏيڻا پون.
پر اڄ کان ٻه سئو سال کن اڳ، شاهه لطيف جي ڏينهن تائين Sailing Shipsيعني سڙهن تي هلندڙ ٻيڙا هئا ۽ حالتون مختلف هيون. نڪرڻ بعد به پڪ نه ٿيندي هئي ته جهاز ڪڏهن پهچندو جو سڄو مدار هوا تي هوندو هو. ڪڏهن ڪڏهن ته ڌارئين ڏيهه مان نڪرڻ وقت هوا سٺي لڳڻ ڪري جهاز ترندو ايندو هو. ڪڏهن ڪڏهن هوا بلڪل بند پڻ ٿي ويندي هئي ۽ جهاز هڪ هنڌ ڄڻ ڪلي سان ٻڌجي ويندو هو ۽ پوءِ اها حالت ڏينهن جا ڏينهن به هلندي هئي ۽ ويچارا جهازي سورن ۾ پئجي ويندا هئا. نتيجي ۾ هنن کي دير سان (Longer Delays) ۾ هوم پورٽ ۾ پهچڻو پوندو هو. کاڌو پيتو ۽ پاڻي کپي ويندو هو. هوڏانهن سندن زالون انتظار ۾ ڏٻريون پيون ٿينديون هيون يا پٽون پاراتا به ڏينديون هيون يا مرشدن ۽ ٻانڀڻن کان فالون پيون ڪڍرائينديون هيون.
“جيڪر اچي هاڻ ته، ڪريان روح رُچَنديون،
آيل! ڍولِئي ساڻُ، هوند ڳَر لڳي ڳالهيون ڪريان.”
يا
“آيل! ڍولئي ساڻُ، اچي ته جھيڙيان،
لائي ڏينهن گھڻا مون سان ڪَيءِ ٿورڙا.”
بهرحال انهن تڪليفن مان ڪڏهن ڪڏهن جهازي فائدو به وٺندا هئا. رستي تي ڪو سٺو تڙ (Port) ملي وين ته ان ۾ ڪاهي ويندا هئا۽ هفتو ٻه موج مزا ڪري پوءِ پنهنجي وطن موٽندا هئا. جهاز جي مالڪ يا مال جي واپاري يا گھر وارن کي اهو ئي چوندا هئا ته رستي تي هوا گھٽجي يا بند ٿي وئي هئي. هاڻ کين ڪير ڪوڙو ثابتڪري، ڪهڙا هئا ٽيليفون، ڪهڙيون هيون وائرليسون جو مختلف بندرگاهن کان معلوماتون حاصل ڪيون وڃن.
هونءَ سڙهه واري جهاز لاءِ هوا جو بند ٿيڻ وڏو مسئلو رهيو ٿي. هن جي چرپر بند ٿيڻ تي سفر جو ڊگھو ٿيڻ هڪ طرف هوندو هو ته سامونڊي ڦورن جو خوف ٻئي طرف- ڇو ته سامونڊي ڦورو يا قذاق (Pirates) بيٺل جهازن تي گھڻو حملو ڪندا هئا. سو ڪَل تي هلندڙ جهازن جي ايجاد کان اڳ هنن ڪاٺ جي سڙهن وارنجهازن کي سمنڊ جون لهرون هڪ طرف سٽينديون هيون ته ٻئي طرفPirates (سامونڊي ڦورن) جو خوف رهيو ٿي.
دنگي وچ درياهه، ڪِي ٻُڏي ڪي اُپڙي،
هو جي واڍي واڻيا، سي سُونهَڻَ سڀ سَڙيا،
مُعلمَ ماڳ نه اڳئين، فِرَنگي منجهه ڦِريا،
ملاح! تنهنجي مَڪڙي، اچي چور چڙهيا،
جتي ڍِينگَ ڍَريا، تِتي تارِي تُنهنجي!
۽ جيستائين سامونڊي لهرن جو سوال آهي ان ۾ ته اڄ جا آفت جيڏا، ڪَل تي هلندڙ جهاز به ڇوڏي وانگر لڳن ٿا، جنهن لاءِ شاهه لطيف چيو آهي:
بندر جان ڀئي، ته سُکاڻيا! مَ سمهو
ڪپر ٿو ڪُن ڪري، جيئن ماٽي منجهه مَهي
ايڏو سُور سَهي، ننڊ نه ڪجي، ناکئا!
بهرحال هزارين سال سڙهه وارا جهاز هلندا رهيا. هاڻ جو ٻاڦ جي انجڻ (Steam Engine) وارو جهاز سنگاپور پهتو ته ڏورانهن ٻيٽن کان به ماڻهو ڏسڻ لاءِ اچي نڪتا. جهاز جي چمنيءَ (Funnel) مان دونهون نڪرندو ڏسي ملئي ان کي “ڪپال اساپ” Kapal Asap سڏڻ لڳا يعني دونهين وارو جهاز (جيئن پاڻ وٽ هند، سنڌ، ايران ۾ ان کي آگ بوٽ سڏڻ لڳا).
ان بعد ويهه ٽيهه سالن ۾ ڪيترن ئي ٻاڦ تي هلندڙ جهازن سنگاپور Call ڪيو. ڪجھه برطانيا جا جنگي جهاز هئا جنچين ويندي سنگاپور مان پاڻي ۽ ڪوئلو خريد ڪيو ٿي، ڪجھه اهي جنگي جهاز هئا جيڪي انگلنڊ وارن سامونڊي ڦورن ۽ انهن جا ٿڏا پٽڻ لاءِ موڪليا هئا ۽ ٻيا مال بردار ۽ ٽپال وارا جهاز هئا.
جهاز تي ٻاڦ پيدا ڪرڻ لاءِ پاڻيءَ کي بئالر ۾ ٽهڪايو ويو ٿي ۽ بئالر کي ٻارڻ لاءِ ڪوئلو ٿي کتو. ڏسندي ئي ڏسندي سنگاپور جو بندرگاهه ڪوئلو سپلاءِ ڪرڻ جو وڏو اڏو ٿي پيو. هتان لنگھندڙ هر جهاز سنگاپور ۾ نه فقط سامان لاهڻ ۽ چاڙهڻ لاءِ ٿي آيو پر اڳتي جي مسافري لاءِ ڪوئلو پڻ خريد ڪيو ٿي. سنگاپور جي واپارين گھڻي کان گھڻو ڪوئلو انگلينڊ کان گھرايو ٿي. انگلنڊ کان ڪوئلي جا وڏا جهاز ڪوئلي سان ڀرجي سنگاپور جي ائنڪريج تي اچي ٿي لنگر انداز ٿيا. جتان پوءِ ٻيڙين ۽ بارجن ذريعي ڪوئلو لاهي سنگاپور نديءَ جي ڪناري تي آندو ويو ٿي. اهو ڪوئلو (Boat Quay) روڊ تي ٺهيل گدامن ۾ اسٽور ڪيو ويو ٿي ۽ ضرورت پوڻ تي جهازن کي سپلاءِ ڪيو ويو ٿي.
Boat Quay روڊ سنگاپور نديءَ جي ساڄي ڪپر تي آهي. سر اسٽئمفورڊ رئفلس جي مجسمي کان وٺي (جيڪو پارليامينٽ لين جي ڪنڊ تي آهي) نيو برج روڊ تائين آهي. بوٽ ڪُئي روڊ جي سامهون ته سنگاپور ندي آهي پر بلڪل پويان بوٽ ڪُئي جي سڌائيءَ ۾ هاءِ اسٽريٽ آهي جيڪا هتي جي هندو سنڌي دڪاندارن کان مشهور آهي. هاءِ اسٽريٽ ۽ ان جي پٺيان ڪولمئن اسٽريٽ جي وچ ۾ ايڪسيلشر ۽ پيننشولا هوٽلون آهن. هاڻ توهان هوٽلن وٽ پهچي ويا ته به هاءِ اسٽريٽ ۽ Boat Quay تائين پهچي سگھو ٿا جيڪي سڀ واڪنگ ڊسٽنس تي آهن. اڃا به ڪولمئن اسٽريٽ جي پٺيان ايندائو ته اسٽئمفورڊ روڊ آهي جنهن تي سٽي هال واري MRT واري ريلوي اسٽيشن آهي.
انگلنڊ جي هڪ پراڻي جهازران ڪمپني P & Qپنهنجن جهازن تي شروع کان اسان جا پٺاڻ پنهنجن جهازن تي خلاصي طور رکي ٿي. پي اينڊ او ڪمپني (Peninsular and Oriental Navigation Company) جي جهازن 1840ع کان سنگاپور اچن شروع ڪيو. هنن پاڻ سان ڪجھه ڪارگو آندو ٿي پر سندن اهم ڪم هڪ بندرگاهه کان ٻئي بندرگاهه جلد جلد ٽپال پهچائڻ هو. هنن انگلنڊ جي “برٽش پوسٽ آفيس” کان ٽپال کنئي ٿي ۽ نائيجيريا، ڏکڻ آفريڪا، ڪينيا، عدن، هندستان جي بندرگاهن، ڪولمبو، برما، ملايا، انڊونيشيا ۽ سنگاپور جي بندرگاهن مان ٿيندو، چين تائين ٽپال ورهائي ٿي. هنن مسافر به کنيا ٿي- خاص ڪري انهن کي جن يورپ کان ايشيا ۽ ڏُور اوڀر جي ملڪن ۾ جلد پهچڻ چاهيو ٿي.
1880ع کان پوءِ انگلنڊ، جرمني، فرانس، اٽلي ۽ ٻين ملڪن جي ڪمپنين جا جهاز به سنگاپور اچڻ لڳا، جيتوڻيڪ هنن تي مال يا مسافر ٻين ڀر وارن ملڪن جا هوندا هئا. ايشيا جا واپاري جيڪي سنگاپور ۾ رهيل هئا، هاڻ پنهنجو مال سنگاپور کان ڀر وارن ملڪن ڏي ٻاڦ تي هلندڙ جهازن ذريعي موڪلڻ لڳا. انهن مان ڪجھه ماڻهن ته پنهنجا ننڍا جهاز به خريد ڪيا. حاجا (حاجياڻي) فاطمه جيڪا سنگاپور جي وڏي واپاري عورت ٿي گذري آهي ۽ لئوينڊر MRT ريلوي اسٽيشن ڀرسان، جالان سلطان (روڊ) تي هن جي نالي سان سندس ٺهرايل مسجد پڻ آهي، سندس ناٺيءَ پڻ ڪجھه ننڍا جهاز خريد ڪيا. 1890ع ۾ ٽن چيني واپارين ڪجھه يورپي واپارين سان گڏجي پنهنجي مڪاني جهاز ران ڪمپني “The Straits Steamship Company” کولي. هن ڪمپنيءَ جا جهاز ملايا ۽ بورنيو ٻيٽ جي مختلف بندرگاهن ڏي سامان کڻي آيا ويا ٿي.
سنگاپور جو بندرگاهه وارو علائقو سنتوسا ٻيٽ وٽ آهي، جتي ڪيبل ڪار پڻ وڃي ٿي. تيلوڪ بلانگاهه کان وٺي تنجنگ پگار تائين بندرگاهه وارو علائقو آهي. جيئن اسان وٽ بندرگاهه جو هڪ پاسو (ڪياماڙيءَ وارو) ايسٽ وهارف سڏجي ٿو ۽ ٻيو ويسٽ وهارف تئين هتي سنگاپور ۾جيڪي ٻه پاسا ٺاهيا ويا انهن مان هڪ جو نالو راڻي وڪٽوريا صاحبا جي نالي تي رکيو ويو ته ٻيو سندس مڙس شهزادي البرٽ نالي.
ويهين صديءَ جي شروعات کان سنگاپور هڪ مشغول بندرگاهه ٿي ويو آهي ۽ اڄ ڏينهن تائين سنگاپور نه فقط مشغول ترين پر صاف سٿرو Efficient بندرگاهه سڏيو وڃي ٿو.
بندرگاهه تائين سامان آڻڻ لاءِ اڄ ڪلهه ته وڏيون لاريون، ٽرڪون ۽ ٽرالر آهن پر تنهن زماني ۾ هن ٻيٽ، شهر، ملڪ ۾ هڪ هنڌ کان سامان ٻئي هنڌ پهچائڻ لاءِ هٿ گاڏيون هيون جن کي ٻن چينين ڇڪيو ٿي. هڪ اڳيان گهوڙي وانگر ڇڪڻ جو پٽو ڪلهي تي رکي ڇڪيو ٿي ته ٻئي همراهه گاڏيءَ جي پويان هٿ رکي ڌڪيو ٿي. ڍڳي گاڏين ۾ سامان سان گڏ پاڻيءَ جا دٻا ڇڪيا ويا ٿي ان ڪري ڍڳي گاڏيءَ کي ملائشيا يا انڊونيشيا ۾ ته “ڪيرٽالَمبو” (ڍڳي گاڏي) سڏين پر سنگاپور جا ملئي ڍڳي گاڏيءَ کي “ڪيرٽا آير” پاڻيءَ جي گاڏي سڏين- ڇو جو ان تي پاڻي رکي گھرن ۾ پهچايو ويندو هو. ڍڳي گاڏيون اڄ به ملائشيا جي ڳوٺن ۾ هلن ٿيونجيڪي هاڻ ڏينهون ڏينهن ختم ٿينديون وڃن. سنگاپور ۾ گھوڙي گاڏيون ته اسان به شروع وارن ڏينهن ۾ چانگي ۽ وُڊلئنڊ واري پاسي هلندي ڏٺيون، جڏهن اهي علائقا اڃا جهنگل هئا. گهوڙي گاڏيون گهڻو ڪري بنگالين هلايون ٿي ۽ ڍڳي گاڏيون پنجابي مسلمانن ۽ سِکَن هلايون ٿي، جيڪي ٻي وڏي لڙائي ۾ يا ان کان اڳ، انگريزن گھرايا ۽ بعد ۾ هتي ٽِڪي پيا.