سنگاپور ۾ سڀ کان گھڻيون قومون رهن ٿيون
سنگاپور جنرل اسپتال جي ٻارن جي وارڊ (Pediatric Ward) جي در وٽ سنگمرمر جو Bust (ماڻهوءَ جي مٿين ڌڙ جو مجسمو) رکيل آهي. هيٺان سندس نالو ‘NAVROJI MISTRI’ لکيل آهي. ڪجھه سال اڳ حيدرآباد کان ڊاڪٽر قادر بخش ميمڻ هن اسپتال ۾ ڪنهن ڪورس يا سيمينار لاءِ آيو هو. ان جي پڇڻ بعد مون هتي چيني ڊاڪٽر دوستن کان معلوم ڪرايو ته “نوروجي مستري” هڪ پارسي واپاري هو. هو ويهين صديءَ جي شروع وارن سالن ۾ هتي آيو هو. هو غريب هو ۽ بمبئيءَ کان هتي پهچڻ مهل سندس کيسي ۾ جيتوڻيڪ فقط ڏهه روپيا هئا پر هو هڪ محنتي نوجوان هو ۽ سندس دماغ ۾ عقل ضرور هو. هن سافٽ ڊرنڪ (مشروبات جون ٿڌيون بوتلون) ٺاهي وڪڻڻ جو ڌنڌو شروع ڪيو ۽ هڪ ڏينهن لکا پتي ٿي ويو. هن اسپتال جو هي ٻارن جو وارڊ، نوروجي جي ڏنل ڏهه لک ڊالرن جي چندي مان ٺهرايل آهي. افسوس جو اهو ٺهي راس ٿيڻ تي هو ان کي ڏسڻ کان اڳ 1953ع ۾ ئي گذاري ويو. نوروجي، جنهن جي مستري ذات هئي، جيئن نسرونجي، ڪواسجي، بندوق والا، ڪانڊ والا، منشي وغيره. سنگاپور جي وڏنواپارين ۽ سرنديءَ وارن ماڻهن (Philanthropists ) مان مڃيو وڃي ٿو. هو پنهنجي پارسي ڪميونٽي جو اڳواڻ ۽ نمائندو پڻ هو. کيس برطانيا طرفان OBE (آرڊر آف برٽش ايمپائر) پڻ مليو جيڪو بنا ڪنهن شڪ جي وڏو اعزاز سمجھيو ويو ٿي.
نوروجي مستريءَ شادي نه ڪئي ۽ نه اولاد هئس. سندس مرڻ تي سندس سڄي بخت جو والي وارث سندس ڀاءُ هورمسجي ٿيو. هورمسجيءَ سان منهنجي آخري دفعو ملاقات 1988ع ۾ ٿي جڏهن هو 96 سالن جو هو. کيس گجراتي ۽ ٿوري ڪڇي نموني جي سنڌي به آئي ٿي. باقي سندس اولاد نوشير (پٽ) جيڪو اڄ ڪلهه ڌنڌي کي ڏسي ٿو، شيرينا (پوٽي) سنگاپور جي گريجوئيٽ آهي ۽ ٻيا ننڍي ٽهيءَ جا انگريزيءَ سان گڏ ملئي زبان سولائيءَ سان ڳالهائين ٿا، جو هتي جي اسڪولن جي ٽن آپشنل زبانن (ملئي، چيني ۽ تامل) مان هنن ملئي کنئي آهي. هنن جا گھڻا مٽ مائٽ بمبئي ۾ رهن ٿا جن سان هنن جا لاڳاپا رهندا اچن پر هو پاڻ کي سنگاپوري سڏائيندي ئي فخر محسوس ڪن ٿا. هنن وٽ سنگاپور جو پاسپورٽ آهي. هو پنهنجي کاڌن ۽ ڪپڙن سان گڏ هتي جا کاڌا ۽ ويس وڳا پهريندي خوشي محسوس ڪن ٿا. پارسين لاءِ چيو ويندو آهي ته هو به يهودين وانگر جتي ڪٿي Adopt ڪريو وڃن. اسان وٽ “يهودي” لفظ ائين خراب سمجھيو وڃي ٿو جيئن مغرب جي دنيا ۾ “عرب”. پر هتي مون يهودي جو لفظ ان خراب Sense ۾ استعمال نه ڪيو آهي. منهنجو مطلب آهي ته پارسي جتي به رهن ٿا اتي جي زبان ۽ ڪلچر جي عزت ڪن ٿا. پنهنجي ڪميونٽي سان گڏ مڪاني ماڻهن جي به مدد ڪن ٿا. (جيئن ڪراچيءَ ۾ NED ۽ ماما پارسي اسڪولن جهڙا تعليمي ادرا کولي ماڻهن کي علم جي روشني ڏنائو)، ڪنهن سان وڙهڻ جھڙڻ بدران پنهنجي ڌنڌي ڌاڙي ۽ پنهنجي آس پاس جي محلي، شهر جي صفائي سٿرائيءَ ۾ مگن رهن ٿا.
پارسي هميشه پنهنجي ڪميونٽيءَ ۾ شادي ڪن. ڪو ورلي ڌارين مان شادي ڪري. پر پوءِ ان جي اولاد کي غير پارسي سمجھيو وڃي ٿو. ان ڪري ڪيترا ڌارين مان شادي ڪرڻ کان سڄي عمر غير شادي شده ٿي رهن. نَوروجي مستريءَ بهرحال ڪنهن سبب ڪارڻ شادي نه ڪئي ۽ هن پنهنجي ڪمپنيءَ ۾ به اهي ماڻهو رکيا جن سڄي عمر اڪيلو رهڻ جو شرط قبول ڪيو ٿي. هن جي هڪ ٻئي پارسي حصيدار پيروج شا فرامروز، جيڪو “فرامروز سافٽ ڊرنڪ” جي سلطنت جو والي وارث هو، ان پڻ پنهنجي اسٽاف تي ساڳيو شرط رکيو. بهرحال نوروجي مستري سخي مڙس هجڻ ڪري ۽ (يا شايد) کيس ڪو اولاد نه هجڻ ڪري سنگاپور جي ڌرتي ۽ ماڻهن لاءِ وڏا خير جا ڪم ڪيا. سنگاپور جو “پارسي روڊ” ۽ “مستري روڊ” هن شخص جي نالي آهن.
سنگاپور ۾ اسان جي بنگالي دوست جي پاڙيسري مسز سونا ڪانگا، جيڪا پارسي جرنلسٽ آهي ۽ سنگاپور ۾ ويهارو سالن کان رهي ٿي ۽ سنگاپور ايئر لائينز جي هڪ پارسي پائلٽ سان شادي ڪئي اٿس، تنهن ٻڌايو ته پارسي زاراٿسترا نالي پيغمبر (Prophet) کي مڃين ٿا ۽ سندن مذهب Zoroastrianism سڏجي ٿو جيڪو قديمي ايرانين کي سيکاريو ويو هو ۽ ڪنهن زماني ۾ جڏهن سائرس (Cyrus) ۽ داريس (Darius I) جهڙا ايران جا بادشاهه هئا ته زوروسٽرنزم ملڪ جو سرڪاري مذهب هو. هن ڌرم ۾ آهورا مزدا (زندگي ۽ عقل جي ديوتا) کي پوڄيو وڃي ٿو. پارسي باهه جا پوڄاري به سڏيا وڃن ٿا.
هونءَ بقول آرديشير ڪواسجي (Dawn اخبار جي ڪالم نويس) جي پارسي در اصل مذهب جو نالو نه اهي. اڄ کان 1370ع کن سال اڳ ايران جي صوبي پارس کان زاراٿشٽين (پيغمبر زاراٿشٽرن جي پوئلڳن) جو گروپ هندستان جي مغربي ڪناري تي اچي رهيو. جيئن ته هو پارس کان آيا هئا ان ڪري هو پارسي سڏجڻ لڳا.
سنگاپور ۾ رڳو پارسي به نٿا رهن، جيئن مٿي لکي آيو آهيان ته اها ڪهڙيڪميونٽي آهي، جيڪا سنگاپور ۾ نٿي رهي. يهودي، عرب، آرميني، دائودي بوهرا، کوجا، اسماعيلي، بنگالي، سک، شامي، ايراني، عيسائي، هندو، تامل، پنجابي، سنڌي، جَين، گجراتي، گورکا، نيپالي، ڊچ ۽ پورچوگالي... لسٽ کٽڻ جي نه آهي. هونءَ به سنگاپور لاءِ ڪنهن کان پڇبو آهي ته سنگاپور ۾ ڪهڙا ماڻهو رهن ٿا ته چوندو “چيني، ملئي، انڊين ۽ ٻيا” جنهن لاءِ سرڪاري طرح CIMO لفظ استعمال ٿئي ٿو، يعني Chinese, Indian, Malays & Others۽ ان “others”۾ ڪئين ننڍا ننڍا گروپ (Minorities)اچيو وڃن ٿا. ڏٺو وڃي ته CIM وڏن گروپن ۾ به ڪئين ننڍا گروپ آهن. جيئن چيني ماڻهن جا به ڪئين گروپ آهن. هڪڙا ته باباز سڏجن ٿا جيڪي 600 سال کن اڳ هتي آيا ۽ اهي ٻين چينين وانگر پنهنجي غربت کي تڙڻ لاءِ هتي پورهئي مزوري ڪرڻ لاءِ نه آيا، پر هتي جي هڪ ملئي سلطان چين جي ڪنهن شهنشاهي گھراڻي مان شادي ڪرڻ تي هو چيني ڪنوار سان گڏ ڏيج ۾ آيا ۽ هتي جا باشندا ٿي ويا. هو ملئي به ڳالهائين ٿا. هنن جا ڪيترا رسم رواج ۽ کائڻ پيئڻ ۽ پهرڻ جا ڍنگ مڪاني ماڻهن جهڙا آهن. ٻيا چيني اهي آهن جيڪي گذريل ٻه سئو سالن ۾ چين کان (خاص ڪري چين جي ڏکڻ وارن صوبن کان) لڏي هيڏانهن ملائيشيا، انڊونيشيا ۽ (1819ع کانپوءِ) سنگاپور اچي رهيا. هنن مان سواءِ ايڪڙ ٻيڪڙ پئسي واري جي ٻيا سڀ غريب هئا، بلڪه تمام غريب هئا. جڏهنسنگاپور ٻيٽ تي قدم رکيائون ته هنن جي جسم تي ڦاٽل وڳو ئي فقط ۽ فقط سندس ملڪيت هئي. ڪيترا ته اهڙي صورت ۾ پهتا جو هنن تي ڀاڙي جو خرچ قرض چڙهيل هو جيڪو لاهڻ لاءِ تن ڏينهن جي رواج موجب ڪنهن سيٺ وٽ هڪ سال لاءِ مفت ۾ پورهيو ڪرڻو پيو ٿي جيڪا زندگي هڪ غلاميءَ جي زندگيءَ کان ڪا گھٽ نه هئي. اهي چيني جيئن ته چين جي مختلف صوبن مان آيا هئا ان ڪري هو صوبن جي حساب سان مختلف گروپن ۾ ورهايل رهيا ۽ هر هڪ پنهنجي صوبي يا علائقي جي زبان ڳالهائي ٿو. جيئن ته ٽيوچو، هڪا، فوچو، ڪئنٽونيز، منڊران، شنگائينيز وغيره. ويندي ملئي به ڪيترن گروپن (Minorities) ۾ ورهايل آهن. مون به پهرين کين هڪ قوم سمجھيو ٿي. پوءِ هڪ دفعي ڪوالالمپور کان پاڪستان ايمبيسيءَ ۾ ڪم ڪندڙ ارشاد عباسي مون وٽ ملاڪا ۾ ٻن ٽن ڏينهن لاءِ آيو. مون پنهنجي ملئي ڪليگ (جنهن سان ارشاد جي واقفيت ڪرائي هيم)، جي ڪجھه پهلوئن جي شڪايت ارشاد سان ڪئي ته “هي ملئي ٻين ملئي دوستن کان مختلف آهي. عجيب ميسڙو ٽائيپ آهي.”
“ها! بلڪل هوندو.” ارشاد منهنجي ڳالهه ٻڌي ڪنهن به حيرت جو اظهار نه ڪيو، “جاوانين جي اها عجيب فطرت آهي.”
“پر هي ته ملئي آهي.” مون ارشاد جي درستي ڪئي يعني منهنجو مطلب هو ته هو انڊونيشي نه آهي ڇو جو جاوا ته انڊونيشيا جو ٻيٽ آهي.
“سمجھان ٿو”. ارشاد وراڻيو، “هينئر هو ملائيشيا ۾ رهي ٿو ان ڪري هو ضرور ملئي اهي. پر ملائيشيا جا اصل ماڻهو تمام ٿورا آهن. هتي جي ماڻهن مان گھڻي ڀاڱي ماڻهو ٻاهران آيا، خاص ڪري ڀر وارن ٻيٽن جاوا، سماترا، سيليبس وغيره کان ۽ اڄ تائين هنن ۾ ڪجھه ڪجھه ڳالهيون ۽ عادتون اهي آهن، جيئن اسان وٽ سنڌ ۾ رهندڙ سڀ سنڌي آهن پر ڪي ننڍي کنڊ جي ورهاڱي کانپوءِ هندستان کان آيا ۽ مهاجر سڏجن ٿا. ڪي ورهاڱي کان به گھڻو اڳ پنجاب کان آيا ۽ پنجابي Settlers سڏجن ٿا جيتوڻيڪ هنن مان ڪيترا اسان کان به سٺي سنڌي ڳالهائين ٿا، ڪي بلوچستان جي مختلف حصن مان آيا ۽ بلوچ (جتوئي، زرداري، رند وغيره) سڏجن ٿا، ڪي سرحد ۽ افغانستان کان آيا ۽ جيتوڻيڪ هو کڻي پٺاڻ سڏائين ٿا پر گھر ۾ به سنڌي ڳالهائين ٿا، اهڙي طرح سنگاپور ۾ به جيڪي ملئي ماڻهو نظر اچن ٿا انهن ۾ به ڪي جاواني آهن ته ڪي بوپانيز، باتاڪ، آچيح وغيره. هر هڪ Minority جي پنهنجي طبيعت ۽ موڊ آهي جيتوڻيڪ آهن سڀ مسلمان ۽ سڀ ملئي زبان ڳالهائين ٿا. رهيو سوال انڊين رهاڪن جو، انهن ۾ ته سڀ کان گھڻا گروپ ۽ “سب گروپ” آهن.
مثال طور سرنگون روڊ تي انڊين ۾ توهان کي ڪارا ۽ سنهڙا همراهه ملندا، جيڪي سائوٿ انڊين آهن، پر انهن سائوٿ انڊين ۾ به ڪيترائي گروپ ۽ قومون آهن جيئن ته ملباري، تامل، مدراسي، ڪيرالائي، گوانيز وغيره، جيڪي گروپ صوبن ۽ علائقن جي ڪري آهن. ڪي زبانن جي ڪري آهن جيئن ته مليالم، ڪنهڙ، تيلگو، تامل وغيره. سڀ کان گھڻا تامل ڳالهائڻ وارا آهن پر تاملن ۾ به مذهب جي حساب سان ٽي گروپ آهن: عيسائي، مسلمان ۽ هندو. ٻيو ته ٺهيو پر سکن ۽ بوهرين جا به مختلف فرقا سنگاپور ۾ رهن ٿا. هاءِ اسٽريٽ جي دڪاننتي ڪيترا سک دڪاندار ۽ سندن زالون نظر اينديون جيڪي فقط بلو رنگ جون پڳڙيون ۽ دوپٽا اوڍين ۽ ٻين سکن کان ڪجهه ڌار ئي رهن. هنن جا ڪجھه پنهنجا عقيدا آهن. اهڙي طرح نارٿ برج روڊ تي هڪ بوهري دڪاندار ٻڌايو ته هن جا وڏا ڪمپالا (يوگنڊا) کان هتي سنگاپور آيا ۽ هو دائودي بوهرا سڏجن ٿا.
ڪراچيءَ ۾ صدر جي علائقي ۾ هڪ بيڪري هوندي هئي Persian Bakery هاڻ شايد نه آهي. اها بهائي مذهب رکڻ وارن ايرانين جي هوندي هئي. ڪراچيءَ ۾ ٻيون به ڪيتريون ئي بيڪريون ۽ هوٽلون هن فرقي جي ايرانين جون آهن. سنگاپور ۾ به ايراني - مسلمان، پارسي ۽ بَهائي رهن ٿا، جيتوڻيڪ انهن مان ڪيترا ماڻهو انگلنڊ، آمريڪا، خاص ڪري آسٽريليا لڏي ويا آهن. سنگاپور ۾ رهندڙ پرشين ۾ خاص ڪٽبن آهن: نمازي ۽ ريستي. هي ٻئي فئمليون پاڻ کي شيعا مسلمان سڏائين ٿيون. پارسين وانگر هي به ايران کان لڏي پهرين انڊيا اچي رهيا ان بعد هيڏانهن سنگاپور هليا آيا. هنن پنهنجن ٻارن کي سنگاپور جي بهترين انگريزي اسڪولن ۾ پڙهايو ۽ اڄ هنن جو اولاد ڪامياب پروفيشنل آهن. سِکنکي ته لڳي ٿو ته انگريز خاص چوڪيداري لاءِ، انڊيا کان وٺي آيا هئا. ويندي اسان جي شروع وارن ڏينهن 1970ع ڌاري به بئنڪن ۽ هوٽلن جي اڳيان سک چوڪيدار هوندا هئا، پر اڄ انهن جو اولاد سرجن، جج، وڪيل، فوجي، انجنيئر، پائلٽ ۽ پروفيسر آهن. فرق فقط اهو آهي ته سنگاپور آيل ڪجھه قومون ٻين کان ڪجھه جھٽ پڙهي مٿين درجي تي پهچي ويون جيئن ته عيسائي، پارسي، يهودي ۽ ويندي مٿيون پرشن فئمليون.)
سنگاپور جي تواريخ ۾ ڪيترن ئي پرشن پنهنجو نالو پيدا ڪيو آهي. جيئن ته ايم. ايم نمازي جيڪو 1910ع ۾ مدراس کان هتي سنگاپور آيو. مدراس ۾ هن گُليءَ (Indigo) جو واپار ڪيو ٿي، پوءِ سنگاپور اچي ڪپڙي جي هول سيل جو ڌنڌو ڪيو ۽ انگريزن جي مٿئين درجي جي حاڪمن ۽ اميرن سان تعلق وڌايو. جيئن ئي هن وٽ وڏو پئسو آيو ته ڪپڙي جي ڌنڌي سان گڏ هن رٻڙ ۽ پام آئل جي پوک شروع ڪئي ۽ فلم ڊسٽريبيوشن جو پڻ ڪم شروع ڪيو. جنهن ۾ هٿ وڌائين ٿي ان مان خوب ڪمايائين ٿي. اڳتي هلي هو هتي جو ميونسپل ڪائونسلر ٿيو ۽ مسلم ائڊوائيزري بورڊ ٺاهڻ لاءِ انگريزن کي مڃائڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو. هو آرٽ جو سرپرست ۽ سنگاپور جو سخي مرد (Philanthropist) مڃيو وڃي ٿو. سندس هڪ پوٽو هتي جو ايڪنامسٽ آهي ۽ پنهنجي پيءُ جي شپنگ ڪمپنيءَ ۾ ڪم ڪري ٿو. سندس ٻيو پوٽو لنڊن ۾ مشهور فزيشن آهي. هنن جي ننڍي ٽهيءَ کي تمام گھٽ فارسي اچي ٿي. هو گھر ۾ توڙي ٻاهر انگريزي ۽ ملئي ڳالهائين ٿا. نمازيءَ جو هڪ پوٽو، فراح نمازي هتي جي مشهور وڪيل آهي.
سنگاپور ۾ هڪ ٻي ڪميونٽي جنهن جو تعلق مڊل ايسٽ سان آهي، اها آهي شامي عيسائي. لڳي ٿو شامي عيسائي صدين کان دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ ڦرندا رهن ٿا. سئيڊن، فنلئنڊ پاسي به ڪيترا شامي رهيل آهن. شام، عراق، مصر جهڙن ملڪن جو نالو ٻڌي اسان جي ڌيان ۾ رڳو مسلمان اچن ٿا. سو سئيڊن ۾ رهندڙ شامي عربن کي آئون پهرين مسلمان سمجھندو هوس پر پوءِ خبر پئي ته هو عيسائي آهن ۽ واقعي عرب ملڪن ۾ رهندڙ عيسائي به ته عرب ٿيا. بهرحال سنگاپور ۾ رهندڙ شامي عيسائين لاءِ چيو وڃي ٿو ته هنن جا وڏا سينٽ ٿامس سان گڏ انڊيا جي ملبار ڪناري تان سن 52ع ۾ آيا. ان بعد، گھڻو گھڻو پوءِ، اهي سنگاپور آيا ۽ لساني طرح هو مليالي انڊين پڻ سڏجن ٿا. سنگاپور ۾ هنن جا پنهنجا عبادتگاهه آهن جيڪي شامي چرچ سڏجن ٿا.
15 صديءَ ۾ جڏهن پورچوگالي انڊيا پهتا ته هنن مڪاني ماڻهن کي ڪئٿولڪ عيسائي بڻائڻ جي ڪوشش ڪئي پر شامي عيسائين هنن جي ڳالهه نه مڃي ۽ پنهنجي عيسائي فرقي تي ئي قائم رهيا. اها ٻي ڳالهه آهي ته پورچوگالين بعد، جڏهن انگريز آيا ۽ هنن انگريزي اسڪول کوليا ته شامي عيسائين ان جو فائدو ورتو ۽ ڏکڻ هندستان ۾ هو سڀ کان گھڻو پڙهيل ڳڙهيل ليکيا وڃڻ لڳا. هنن مان جيڪو به سنگاپور ويو ٿي ته تعليم جي ڪري هن کي سول سروس ۽ ملٽريءَ ۾ نوڪري ملي وئي ٿي. اڄ ڪلهه سنگاپور ۾ اٽڪل 800 کن شامي عيسائي رهن ٿا، جن مان گھڻن جو واسطو مار ٿوما ڪليسا گهر (Mar Thoma Church) سان آهي. هنن جو مارٿوما اسڪول پڻ آهي. باقي بچيل شامي عيسائين جو تعلق آرٿوڊڪس شامي چرچ (Orhtodox Syrian Church) سان آهي.
سنگاپور ۾ رهندڙ ڪيترين ننڍين قومن جو تعلق مڊل ايسٽ سان آهي، جيڪي مذهبي يا ٻين ڪٽرپڻن ڪري پنهنجي جان موت جي منهن مان بچائي سنگاپور اچي سُکَ سان رهيون. ڪجھه ته غربت ڪري عرب ملڪ ڇڏي ٻاهر جي دنيا ڏي نڪتا. سنگاپور ايندڙ اهڙا ماڻهو پنهنجو ملڪ ڇڏڻ بعد پهرين انڊيا اچي ٽڪيا ۽ پوءِ هيڏانهن ڏکڻ اوڀر ايشيا يا ڏُور اوڀر جي ملڪن جو رخ رکيو.
دائودي بوهرا جن جو تعداد پڻ پنج ڇهه سئو کن ٿيندو، انهن لاءِ پڻ چيو وڃي ٿو ته هنن جا وڏا عراق کان لڏي پهرين يمن آيا، ان بعد انڊيا جي اولهه ڪناري واري علائقي گجرات ۾ آيا ۽ پوءِ هن پاسي سنگاپور، ملائيشيا، هانگ ڪانگ ڏي. هو اوڻيهين صديءَ جي شروع وارن سالن ۾ سنگاپور آيا. اها ٻي ڳالهه آهي ته ڪراچي۽ حيدرآباد وانگر سنگاپور ۾ پڻ اڄ ڪلهه هنن جا هارڊ ويئر (ڪوڪو، ڪلي، نٽ بولٽ، تارن ۽ لوهي سامان جا)دڪان آهن. پر شروع وارن سالن ۾ هو مصالن، تيل، ڪپهه ۽ چمڙي جي سامان جا سوداگر هئا. ڪجھه عمارتي ڪاٺ جي واپار ۾ ويا. سندن واپار وڙو سنگاپور، انڊونيشيا، ملائيشيا کان انڊيا ۽ مڊل ايسٽ تائين هو. هنن محنت، ڀاڳ، عقل جي استعمال سان وڏو ناڻو ڪمايو.
امير علي عبدالعلي نالي هڪ دائودي بوهري ٻڌايو ته اڄ ڪلهه جي ٽهي واپار کان وڌيڪ سرڪاري نوڪريءَ کي ترجيح ڏئي ٿي. سنگاپور ۾ رهندڙ ڪيترائي بوهري ڊاڪٽر، وڪيل، ايڪنامسٽ ۽ انجنيئر آهن. بوهري مردن توڙي عورتن کي سندن خاص ڊريس ۾ هجڻ ڪري پري کان سڃاڻي سگھجي ٿو. مرد ٽوپي، ڪرتي ۽ ڏاڙهيءَ مان، عورتون برقعي نما چادريءَ مان. امير عليءَ جي هڪ مائٽياڻي مسز سڪينا ڪاگدا سنگاپور جي Freelance جرنلسٽ ۽ شاعر پڻ آهي. هوءَ انگريزيءَ ۾ شاعري ڪري ٿي.
مسٽر سيد علوي الڪعف جيڪو هاڻ پاڻ کي ملئي سڏائي ٿو در اصل عرب آهي. پاڻ هتي جو مشهور واپاري آهي.
ملائيشيا ۽ انڊونيشيا پاسي عربن جو اچڻ ٻارهين صديءَ کان شروع ٿيو. هو سٺا واپاري ۽ جهازي هئا. هنن جي سٺي اخلاق ۽ Dealing ڪري، هن پاسي جي ماڻهن اسلام قبول ڪيو. هنن مان ڪيترن هتي جي مڪاني عورتن سان شادي ڪئي ۽ هتي جي ٻيٽن تي ٽِڪي پيا. 1819ع بعد سنگاپور تي انگريزن جي اچڻ ڪري اوسي پاسي جي ٻيٽن تي رهندڙ هنن عربن مان ڪجھه ۽ ٻيا گھڻا Direct عرب ملڪن کان سنگاپور اچي رهيا. اهي عرب گھڻو ڪري “حاضر الموت” کان آيا جيڪو علائقو عربستان جي ڏاکڻي ڪناري تي آهي ۽ اڄ ڪلهه يمن جو حصو آهي. سنگاپور ۾ رهندڙ انهن عربن مان جيڪي اڄ ڪلهه تمام گھڻيون اهم ۽ مشهور فئمليون آهن، اهي آهن: الساغوف، الجنيد، بن طالب ۽ الڪعف. الڪعف جو ڏاڏو شيخ بن عبدالرحمان الڪعف 1852ع ۾ سنگاپور ۾ آيو. هن سنگاپور ۾ زمينون وٺي انهن کي Devolp ڪيو ۽ انهن تي گھر ۽ دڪان ٺهرايا.
سنگاپور ۾ يهودي 1830ع ۾ نون ڄڻن جي هڪ ٽولي ۾ بغداد کان آيا. ان بعد آهستي آهستي ٻيا به عرب ملڪن کان اچڻ لڳا. بغداد کان آيل هنن يهودين عربيءَ ۾ ڳالهايو ٿي. ڪيترائي يهودي انڊيا کان به آيا جن هنديءَ ۾ ڳالهايو ٿي. ٻي جنگ عظيم کان اڳ سنگاپور ۾ اٽڪل اڍائي هزار کن يهودي رهيا ٿي. نئين آدمشماري جي انگ اکرن مطابق هينئر هنن جو تعداد ڪو اڍائي سئو مس وڃي بچيو آهي. ڪجھه اسرائيل هليا ويا، ٻيا آمريڪا ۽ آسٽريليا هليا ويا آهن.
سنگاپور ۾ رهندڙ يهودين ڪپڙي (Textile)، رٻڙ ۽ 1910ع تائين آفيم جي ڌنڌي مان ايڏو ناڻو ڪمايو جو هو نه فقط امير ٿي پيا پر ناليرا پڻ. (1910ع کان پوءِ آفيم جي ڌنڌي تي ڪنٽرول وڌو ويو.) پارسين ۽ ايرانين وانگر هنن پنهنجن ٻارن کي انگريزي اسڪولن مان پڙهايو ۽ هنن جا پٽ، پوٽا، پڙ پوٽا ڪامياب پروفيشنل ثابت ٿيا. هنن قانون، طب، فائنانس، انجنيئرنگ جي ميدان ۾ وڏو نالو پيدا ڪيو آهي. واپار ۾ اڄ به هيرن جواهرن ۽ زمين جائداد Real State جهڙن ڌنڌن ۾ هنن جو هٿ آهي. اهو رڪارڊ تي آهي ته 1932ع تائين سنگاپور جا اڌ کان وڌيڪ مسواڙ تي هلندڙ گھر يهودين جا هئا. اڄ به ڪيتريون ئي عمارتون يهودين جون آهن.
يهودين سنگاپور ۾ پنهنجو پهريون عبادت گھر (Syngogue) 1841ع ۾ ٺهرايو جيڪو اڄ تائين سناگاگ اسٽريٽ تي موجود آهي. بلڪه ان گھٽيءَ جو نالو يهودين جي عبادت گھر (سناگاگ) تان پيو. سنگاپور جون ٻيون به ڪيتريون ئي گھٽيون يهودين جي ياد ڏيارين ٿيون. جهڙوڪ مناسيح اسٽريٽ، نسيم (Nassim) هِل، سولو من اسٽريٽ، الياس روڊ ۽ ناٿن روڊ وغيره. يهودين جون سڀ کان گھڻيون پراڻيون عمارتون صوفيا روڊ، ڪئن اسٽريٽ ۽ ولڪي Wilkie روڊ تي آهن، جن مان ڪيترين ۾ مرمت ڪري تبديلي اچي وئي آهي پر انهن تي کوٽيل هيبريو زبان جا اکر اڄ به قائم آهن. سنگاپور ۾ رهندڙ يهودين جا به ٻه وڏا گروپ آهن. هڪڙا اهي جيڪي انڊيا ۽ پرشيا کان لڏي آيا جيڪي Sephardic يهودي سڏجن ٿا. ٻيا Ashkenazi يهودي سڏجن ٿا، جيڪي روس کان لڏي هتي سنگاپور ۾ آيا.
يهودين جو هڪ اهم شخص مسٽر ڊئوڊ مارشل آهي جيڪو هن ٻيٽ سنگاپور جو پهريون ۽ فقط هڪڙو چيف منسٽر ٿي رهيو آهي. ان بعد لي ڪئان يو هن ٻيٽ جو پرائم منسٽر ٿيو. مارشل هن وقت 85 کن ورهين جو ٿيندو. پاڻ سنگاپور جو هڪ ذهين ڪرمنل وڪيل آهي. ڪجھه سال اڳ تائين هو فرانس، پورچوگال ۽ اسپين جو سفير هو.
يهودين جو مذهبي ڪتاب توريت آهي. هو مسلمانن وانگر جانورن کي ذبح ڪن ٿا ۽ ان ذبح ڪيل گوشت کي ڪوشر (Kosher) سڏجي ٿو. اسان جا پاڪستاني ۽ عرب آمريڪا توڙي يورپ ۾ حلال گوشت جي چڪر ۾ انهن دڪانن کي ڳولي لهندا آهن جن تي يهودين جو ذبح ڪيل گوشت (ڪوشر) ملي ٿو.
شروع جي سنگاپور جي سڌارڻ ۾انگريزن، يهودين، عربن، انڊين سان گڏ آرمينين جو پڻ هٿ هو. روس ۽ ترڪيءَ جي جھيڙن ۾ آرميني عيسائين کي وڏيون مصيبتون سهڻيون پيون ۽ ڪيترا پنهنجو ملڪ ڇڏي دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ پکڙجي ويا. هاڻ سنگاپور ۾ آرميني گھٽ نظر اچن ٿا پر شروع جي ڏينهن ۾ سنگاپور ۾ پنج هزار کن آرميني رهيا ٿي. سنگاپور جي هِل اسٽريٽ تي سينٽ گريگري جو آرمينن اپوسٽولڪ چرچ آرمينين جو آهي، جيڪو هنن 1835ع ڌاري ٺهرايو، يعني هن ٻيٽ سنگاپور تي سر اسٽئمفورڊ رئفلس جي اچڻ کانپوءِ هڪدم ڏهن پندرهن سالن بعد ٺهرايو ويو. رڪارڊ موجب، ٻي جنگ عظيم بعد ڪيترائي آرمينين آسٽريليا لڏي ويا. هونءَ سنگاپور ۽ ملائيشيا وارن لاءِ آسٽريليا (جنهن ۾ پڻ انگريز رهن ٿا) ائين آهي جيئن اسان پاڪستانين ۽ انڊين لاءِ انگلنڊ.
سنگاپور جي مشهور هوٽل “رئفلس هوٽل” ٽن آرميني ڀائرن سارڪيز (Sarkics) ٺاهي. سنگاپور جي مشهور پيانو وڄائڻ واري جعسي سرڪي (Jessie Sarkies Theisiera) پڻ آرميني آهي.