اول آخر ھلڻ منهنجو ھوت ڏي
ايس، ايم ايس اچي ٿو، “چاچا الستي گذاري ويو.”
“هونهه!” مون کان ڇرڪ نڪري ويو ۽ بنا سوچڻ ۽ سمجهڻ جي هلڻ ٿو لڳان، پوءِ رڪشا کي هٿ ٿو ڏيان.... پر رڪشا نٿو بيهي.... صدمي واري ڪيفيت.... ڪجهه دير گذري ٿي وڃي ۽ جلد گهر پهچڻ جي تانگ!
ٻيو ايس ايم ايس اچي ٿو. “خبردار رهجو..... اڄ اپريل فول آهي.”
“اڇا!”...... ٿڌو ساهه ٿو ڀريان. “اپريل فول!” هڪدم ڳالهه سمجهه ۾ اچي ويئي.
“اُف!” مطمئن ٿي وڃان ۽ هڪدم فون ٿو ملايان “هيلو..... ڪير؟”
“الستي....”
“چاچا..... يوسف پيو ڳالهايان.... اوهان ٺيڪ ته آهيو...؟”
6 اپريل 2013ع
مڪلي
الستيءَ جي سامهون ويٺو آهيان.
“آئون هڪ ڀيرو وري ڄڻ واپس موٽيو آهيان.” الستي ٽهڪ ڏيندي چيو. “هت بيمار پيو هوس.... رياض ڪراچي وٺي ويو. هڪ رات نيم غشيءَ جي حالت ۾ ائين محسوس ٿيو ته ڄڻ مريو هُجان.... پوءِ ڪٿان ڪو ڪَن ۾ آواز پيم... اُٿ اُٿ... ۽ پوءِ آئون ڄڻ موٽي آيس. سمجهيم ته خدا کي مون کان ڪو ڪم وٺڻون آهي.”
الستي چئي رھيو ھو.
”مون بيٺي بيٺي محسوس ڪيو ته منهنجي بدن مان طاقت وڃي پئي. خود حياتي به وڃي پئي. مون آسمان ڏانهن نهاريو. ثابت سج بيٺو هو. اُن ۾ ثابت اهو چهرو به نروار هو.... مُشڪي رهيو هو ۽ آئون پاڻ کان گم ٿي ويس.
اکيون کوليم ٿامس جافرسن اسپتال ۾، جيڪا اُن هنڌ جي پاسي ۾ هئي. ان جي ايمرجنسي وارڊ جي هڪ ٽيبل تي پيو هوس.... ڪيترا ڊاڪٽر ۽ نرسون منهنجي چوڌاري مون کي سُيون، نليون هڻيو بيٺا هئا. مون اکيون کوليون ته هو سڀ خوش ٿيا، ڏاڍو خوش ٿيا... چيائون ته مون کي هارٽ اٽيڪ ٿيو هو، دل به بيهي رهي هئي، ڪري پيو هئس. پنج منٽ مري ويو هئس، مون کي ترت اسپتال پهچايو ويو ۽ هنن ڪوشش ڪئي.... الله حڪم ڪيو ۽ وري جيئرو ٿيو آهيان، ڪن ڀوڳ ۾ چيو، “هُن پاسي ڪهڙو حال هو؟” آئون مشڪندو رهيس. (1)
“منهنجي مرڻ کان پوءِ منهنجي مٿي واري اجرڪ الست کي ڏجو. منهنجي قميص فلاڻي کي ڏجو، منهنجي جُتي... فلاڻي کي ڏجو... منهنجي گنجي... فلاڻي کي باقي.... اوهان جي مرضي.... اڳي هُئيس اُگهاڙي آئون، ڍڪيو ڍڪڻهار ڏيئي پانڌ پناهه جو..” (2)
“هيءَ هئي وصيت، جيڪا مئي 1997ع تي موت جي بستري تي ڪري اُٿيس. اُٿيس اُن ڪري جو اُٿياري اُٿي ويا منهجان مون آزار. عزرائيل ته ٺٽي جي سول اسپتال ۾ آيو، پر پڇاڙيءَ ۾ ڪا مَت ويس هلي، جو سول ۾ گهڻا مريض ڏسي، جن هلڻ هاري پي ڪئي (ته ايترن کي ڪيئن پُڄندس) تڪڙ پڪڙ ۾ منهنجي سامهون جو اُن مهل مريض آيو، ان جو ساهه قبض ڪري هليو ويو، ضرور پوءِ وڃي پنهنجي غلطيءَ جو احساس ٿيو هوندس يا لسٽ ۾ پڙهيو هوندائين. نالو منهنجو خبر ناهي ڪهڙو مليو هوس. پاڪستاني ايف. آءِ کان بچڻ لاءِ مون ڪنهن زماني ۾ گهڻئي نالا بدلايا هئا، يا وري علم ۽ ادب جي آڙ ۾ عاشقي ڪمائڻ لاءِ- هتي لکان ته سڄو صفحو ڀرجي ويندو. ڄمڻ وارو ٻانگ جو نالو عربي هئم، مايون سنڌي، تن جي زبان تي عين غين ڪو نه ٿي آئڙيو، سو اُن جي هِجَ روان ئي بدلائي ڇڏيائون. سو عزرائيل ويچارو ڪري ته ڇا ڪري، پر مون کي سُڻس پئي ته هُن کان پڇا ڳاڇا ٿي ته چيائين سائين آئون گناهگار، معاف ڪريو، ويس ته الستي من مستيءَ وٽ، پر اُن جي ٻنهي پاسن بسترن کان هڪڙو شاهه لطيف، ٻيو حضرت عيسى ويٺا هئا، هاڻي تنهنجو حڪم آهي ته انهن ٻنهي کي جنهن مريض وٽ ڏسين ته ان کي هٿ نه لاهجان، ٻنهي کي تو جيارڻ جو ٺيڪو جو ڏنو آهي (هون) سو آئون وري سامهون واري مريض ڏي هليو ويس(3)
“آئون روح آهيان بدن نه.... بدن تي نالو عبدالغفور رکيو اٿن، پر مون تي اهو ڏکيو نالو مائٽن ڪيئن رکيو، ان لاءِ هڪڙو اورسيئر ذميدار هو، جيڪو اُترادي هو ۽ اسان جي ڳوٺ ۾ اچي رهيو هو. بابي مرحوم کي سندس نالو وڻي ويو، آئون به اُن زماني ۾ ڄايس ته مون تي کڻي اهو نالو رکيائين، ڳوٺ ۾ ٻيو ڪوبه ماڻهو اُن نالي سان ڪونه هو، سو آئون پهريون ئي هئس، جو اڃان تائين ان نالي جون سختيون برداشت ڪندو ٿو اچان. (4)
”روح جو نالو ڇا آهي، اها مون کي خبر ڪانهي. نڪي ڪا انهن کي هئي، جن مون تي اهو نالو رکيو. پر خبر هجين ها ته ضرور منهنجي روح تي به نالو رکن ها. پر چون ٿا روح سڀن جا ساڳيا آهن، رڳو بدن جدا جدا آهن، تنهنڪري رڳو بدن جي سُڃاڻ لاءِ نالا رکيا وڃن ٿا. سو اُن سڃاڻپ لاءِ، منهنجي بدن تي نالو ته اهو آهي جيڪو توهان کي ٻڌايم. ان ساڳئي بدن تي منهنجي ماسيءَ وري عبداللطيف نالو رکيو. عبدالغفور هن جي وات تي پورو ڪونه ٿي لٿو، هوءَ ويچاري ٻهراڙيءَ جي زال هئي، عبداللطيف ته گهڻا ٻُڌا هئائين، پر عبدالغفور هڪڙو ئي ٻڌو هئائين، غفور کي فخور ڪري ڇڏيائين، اهو منهنجي نالي سان نسورو ناحق. پوءِ وڏي عمر ۾ پاڙي جون ٻيون عورتون به ڪنديون آيون. پر غفور کي فخور ڪرڻ ته عام هو، جو اڃان تائين ڪي پوڙها ۽ پوڙهيون مون کي ائين چوندا آهن “ادا گفور يا ادا ادل فخور” پر مون کي چاچا چوڻ وارا به خاص ڪري ٻهراڙين جا ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون به مون کي ساڳئي اُچار ”چاچا ادل گفور“ ڪري چوندا آهن. خبر ناهي سنڌي نڙيءَ ۾ عين غين جا اکر ڇو ٿا اٽڪي پون. (5)
نالا ته الستيءَ ڪيترائي بدلايا... عبدالغفور... عين غين سنڌي، عبدالغفور آوَ دڙو ۽ ٻيا الائجي ڪيترا... پر هاڻ جيڪو نالو سندس سُڃاڻپ آهي سو آهي فقير عبدالغفور الستي... اهو هيئن ته جڏهن پاڻ 1985ع ۾ اَسٿان لطيف سماجي تنظيم (الست) جوڙي سماجي ڀلائيءَ جا ڪم، خاص ڪري ٻهراڙين ۾ نياڻين کي تعليم ڏيڻ شروع ڪيائين ته “الستي” سندس نالي جو حصو بنجي ويو.
”منهنجي دنيائي ذات جو نالو عبدالغفور ميمڻ آهي، پر منهنجي روحاني ذات جو نالو الستي آهي. (6)
مڪلي 6 اپريل 2013ع
“هينئر آئون 82 سال ٽپي ويو آهيان. 83 ۾ پيو هلان، ملڪ الموت بار بار واپس وريو وڃي.... هڪ ڏينهن ايندو ته سهي.... پر الله سائينءَ مون کي جيڪي ڏينهن ڏنا آهن. اهي ضرور ڪنهن وڏي مقصد لاءِ آهن.”
30 آڪٽوبر 2014ع
منهنجي موبائيل جي رنگ وڄي ٿي.
نالي تي نظر پوندي ئي ڌچڪو لڳم.... رياض جي فون هئي. صبح جو ڇهين بجي رياض ننڊ مان جاڳي...؟
پَڪ ئي پَڪ چاچا الستي...!؟
“هيلو .... رياض” فون ڪن تي رکيم.
“يوسف بابا گذاري ويو آهي... اسين دڙي لاءِ نڪرون پيا. ٻين بجي جنازي نماز ٿيندي.” رياض جو آواز آيو.
ساروڻو
هڪ ڀيري دڙي جي ڀرسان واليشاهه ۾ پيڃاري واهه مان نڪرندڙ نهلچداس واهه جي ٻي ڀر بند کان ٿورو پرڀرو ٺهيل هڪ الستي اسڪول جي ڀرسان ٺهيل پڌرتي بيٺا هئاسين. سامهون نهلچداس واهه تار وهي رهيو هو، پويان ٻنين ۾ ساريال جي فصل جي سائي چادر نيڻ نهار تائين پکڙيل هئي، اسان جو مٿان گهاٽي نم جي ڇانورو هو ۽ نم مان ڇڻيل پَن پڌر تي پيا هئا. نم ۾ ويٺل جهرڪين جي چهه چهه ۽ ڪانگن ڪان ڪان لڳي پئي هئي. آرهڙ جا ڏينهن هئا، تنهنڪري گرمي به پنهنجو ڪم ڏيکاري رهي هئي ۽ ڪنهن ڪنهن نهلچداس واهه جي وهندڙ پاڻيءَ جي هلڪي لهرن کي ڇُهي هوا جا ايندڙ جهونڪا عجيب فرحت ڏيئي رهيا هئا ۽ اسڪول مان ٻارڙين جي پڙهڻ جا آواز اچي رهيا هئا:
الف-الله
ب= بدڪ
ٻ= ٻُڪ
ڏاڍو رومانٽڪ ماحول لڳي رهيو هو.
اوچتو الستيءَ هوا جي جهونڪي تي ٿڌو ساهه ڀري، مٿي تي ويڙهيل اجرڪ کي ٺاهيو ۽ چيو:
“آئون جڏهن مران ته مون کي هن وڻ جي هيٺان دفنائجو.... اسڪول ۾ ٻارڙيون پيون پڙهنديون... مٿي نُم جي ٽارين تي پکي لاتيون پيا لنوندا... سامهون سنڌوءَ جو پاڻي.... نم جا پَن منهنجي قبر تي پيا ڇڻندا....”
عمر خيام پنهنجي شاگرد خواجه نظاميءَ کي چيو، “منهنجي قبر اُت هوندي جتي اُتر جي هوا گلاب جا گُل منهنجي قبر جي مٿان پکيڙي ڇڏيندي.”
خواجه نظامي چوي ٿو، “سالن کان پوءِ آئون نيشاپور ويس ته منهنجي حيرت جي ڪا حد ئي نه رهي، جڏهن مون ڏٺو ته سندس قبر باغ جي ڀرسان هئي، انهيءَ جي ڀرسان ميون جا وڻ گلن سان جنجهيا پيا هئا ۽ سندس قبر جي مٿان انهن جا گُل ڪرندا ٿي رهيا..... ايتريقدر، سندس قبر گلن سان ڍڪيل هئي، جو سندس ڪتبو به انهن ۾ ڍڪجي ويو هو.“
اها ڪيترا سال اڳ جي ڳالهه آهي... شايد الستيءَ جي چيل اها ڳالهه ڪنهن کي به ياد نه رهي..!
الستيءَ کي دڙي ۾ اباڻي قبرستان “احمد شاهه بخاريءَ“ ۾ دفنايو ويو. الستيءَ جي قبر جي پاسي ۾ هڪ ننڍو ٻُٻر جو وڻ بيٺل آهي ۽ ان جي ڀرسان ڪجهه ٻيا وڻ.
سالن کان پوءِ جڏهن منهنجو الستيءَ جي قبر تي وڃڻ ٿئي ته شايد آئون اهو ڏسان ته سندس قبر انهن وڻن جي پنن سان ڍڪيل هجي... وڻن تي ويٺل پکي ٻولي رهيا هجن ۽ ڀرسان احمد شاهه بخاري مسجد جي کٿاب مان کٿابين جو آواز اچي رهيو هجي.
الف- الله.
الله سڀن کان وڏو آهي...
الف-الست
الست بربڪم جڏهن ڪن پيوم... قالوبلى قلب سين.
”هن نم جي وڻ مٿان منهنجو روح به ڪنهن پکيءَ جي روپ ۾ ويٺل هوندو.” الستيءَ مٿي نهاري چيو هو.
۽ سوچيان ٿو سالن کان پوءِ جڏهن آئون الستيءَ جي قبر تي اچان ته شايد ڪو پکي قبرسان جي ڪنهن وڻ جي مٿان مٺي لات لنوي رهيو هجي.
ڪانءُ اڏامي واءُ ۾، پيو وراڪا ڏي
ڪنهن کي ائين سڏي ايڏي سانت ۾.
“آئون نه عبدالغفور، نه گفور، نه فخور، نه عين غين نه اغيرهه نه وغيرهه آهيان.... هڪ روح آهيان، هي بدن نه آهيان، بدن ته مون کي الله سائين ڏيئي هيڏانهن موڪليو آهي، ته آئون اُن ۾ رهي سندس رول ادا ڪريان. بدن ته منهنجا ڪپڙا آهن، جيڪي آئون پائي دنيا جي هن اسٽيج تي آيو آهيان اهو رول ادا ڪرڻ. اصل ۾ ته آئون انهن ڪپڙن ۾ روح ئي آهيان. پر اندر ۾ ڪيئن روح آهيان؟ اها مون کي به خبر ڪانهي، ڇو ته ڪپڙا اهڙا بدن تي ٽائٽ اٿم، جو ڪٿي ڪو پلاند ورائي پاڻهي پاڻ کي ڏسي سگهان ته اصل ۾ آئون ڪير آهيان. آئون ائين به نه ٿو ڪري سگهان. نڪو ڪو هي ڪپڙا هن اسٽيج تي لاهي پاڻ کي ڏسي سگهان ٿو ته اصل ۾ آئون ڪير آهيان. اوهين هي ڏيک ڏسڻ وارا مهرباني ڪري ڇرڪو نه، اوهين به اندر ۾ ائين آهيو، جيئن آئون آهيان، رڳو ڪپڙن جي ڦير ڦار اٿئون. مون کي مردانا ڪپڙا آهن ۽ اوهان مان گهڻن کي ٻين درزين وارا يا وري زنانا؟ پر تنهن هوندي به اندر ۾ سڀ ساڳيا آهيو. روح جي ڪا جنس ڪونهي. ڪنهن هِتي عورت جو پارٽ ادا ڪرڻ چاهيو، ڪنهن مرد جو. يا ڪنهن ٻي اسان کان اهو پارٽ ادا ڪرائڻ ٿي چاهيو، سو ڪنهن کي مرداڻا ڪپڙا وجهي ڇڏئين، ڪنهن کي زنانا، وچ وارا جيڪي آهن، اهي اسٽيج تي رڳو لُنڊا جا ڪپڙا پايو بيٺا آهن.
ماڻهن جهڙا ڪپڙا اٿم، ڄائي ڄم کان پائي نڪتو آهيان، وري ڪونه لاٿا اٿم، پر لاهڻ پنهنجي وس ۾ به ڪونه اٿم. جنهن پاتا آهن، اهو لاهيندو يا وري پهرائيندو، يا دنيا جي اسٽيج لاءِ بيڪار سمجهي ڦٽو ڪري ڇڏيندو ته پيو هِتي هُتي روح کي رُلايان يا وري منهنجو پارٽ ڪو اهڙو وڻي ويس، جو وري ٻيو سُٺو پارٽ ادا ڪرڻ لاءِ ٻيا ڪپڙا پائي موڪليندو يا اڃان به هي پارٽ گهڻو وڻي ويس ته پاڻ وٽ سڏائي ويهاريندو ۽ جڏهن ضرورت پيس ته ڪئريڪٽر رول ادا ڪرڻ لاءِ به موڪليندو، پر هي پارٽ بنهه خراب لڳس ته ٿي سگهي ٿو ته ٻي ننڍڙي پارٽ لاءِ موڪلي ۽ ڪپڙا به ماڻهن جهڙا نه ڏي! جانورن، پکين ۽ جيتن جهڙا، اهو ان ڳالهه تي منحصر آهي ته آئون هتي ڪهڙو ٿو پارٽ ادا ڪريان. جيڪو رول هُن مون کي هنن ڪپڙن ۾ ڏنو آهي، اهو ڪيئن ٿو نباهيان.” (7)
21 جنوري 1931ع تي کيس انساني ڪپڙن (بدن) ۾ ڪردار ادا ڪرڻ لاءِ هن ڌرتيءَ جي هڪ ننڍي ٽٻڪي “سنڌ” ۾ موڪليو ويو، جيڪو هن ڀرپور نموني ادا ڪيو.
“مون پنهنجي پويان زندگيءَ ۾ ڪي اهڙا اڻ مٽ نشان ڇڏيا آهن، جيڪي تاريخ جو حصو آهن. (1) سنڌي ووٽر لسٽن لاءِ هڙتال، (2) ون يونٽ خلاف ٻين سان گڏ وڏي علمي ۽ عملي جدوجهد، (3) ملير ڊائجسٽ، (4) شاهه جي رسالي جو انگريزي ۾ ترجمو، (5) ٻهراڙيءَ جي ٻارن ۽ نياڻين لاءِ سنڌ جي تاريخ ۾ پهريون دفعو علمي ۽ عملي جدوجهد ته اهي سڀ پرائمري تعليم حاصل ڪن.” (8)
سنڌ ڌرتي ۽ سنڌي ماڻهوءَ سان مون بي انتها محبت ڪئي آهي... سڀ ڳالهيون اُن محبت ۾ ڪيم. (9)
”سنڌ سان منهنجي پهرين واقفيت سائين حامد علي سومري ڪرائي، جيڪو اسان جي پرائمري اسڪول ۾ اُستاد ٿي آيو هو. اسان جو اهو اسڪول 1888ع کان به اڳ ۾ قائم ٿيو هو. سائين حامد علي سنڌ سان ڏاڍي محبت رکندڙ شخص هو. هن ڪلاس روم ۾ چوڌاري ڀتين تي سنڌ جا وڏا وڏا نقشا، ضلعن ۽ تعلقن جي نالن سميت اُڪاري ڇڏيا هئا. جيڪي وڏي محبت سان اسان کي ڏيکاريندو هو. اهو ئي سبب هو، جو ننڍي هوندي ئي سنڌ منهنجي دل تي هميشه لاءِ نقش ٿي ويو. (10)
۽ 30 آڪٽوبر 2014ع تائين هو انهن ڪپڙن (بدن) ۾ هن ڌرتيءَ تي پنهنجو ڪردار ڀرپور نموني ادا ڪري، اهي ڪپڙا (جسم) هن ڌرتيءَ ماتا سنڌ جو نقشو جي هنج ۾ سُمهاري، نئون ڪردار ۽ نوان ڪپڙا وٺڻ جي لاءِ پنهنجي رب جي حضور ۾ روانو ٿي ويو.
اول آخر هلڻ منهنجو هوت ڏي،
پورهيو سَنڌو پورهيتن والي ڪيم وڃائي.
ٿڪيءَ ٿورو لاهي، جيئن جيئري ملان جت کي.