شاعري
عين غين سنڌيءَ جو پهريون شعري ڪتابڙو هڪ طويل نظم “سنڌي ٻولي” هو، جيڪو پاڻ ڇپائي ورهايائين.
عين غين سنڌي جيتوڻيڪ ڪيترين ئي شعري صنفن تي طبع آزمائي ڪئي، پر سندس گهڻو ڌيان نظم ۽ بيت ڏانهن رهيو. سندس بيتن جو هڪ مجموعو ”هي بيت ستايل سانگين جا“ جي نالي سان ڇپيو.
مجموعي جي پيش لفظ ۾ پاڻ لکي ٿو:
“هي بيت مون 69-1968ع ۾ قلمبند ڪيا هئا. جنهن دوران سنڌ ۾ ون يونٽ جي خلاف زبردست تحريڪ هلي رهي هئي. هي سڄو مجموعو 1969ع جي آخر ۾ پريس ۾ ڇپجي به ويو هو. پر پوءِ ڪن سببن جي ڪري منطر عام تي اچي نه سگهيو. مگر هاڻي جڏهن سنڌي ٻوليءَ جو ادب فروغ، ان جي بقا ۽ حيات لاءِ تمام ضروري آهي، تڏهن آئون پنهنجو هي حقير تحفو سنڌي ٻولي جي خدمت ۾ پيش ڪريان ٿو.
هنن بيتن ۾ جيتوڻيڪ ان دور جا تاثرات مظهر آهن، پر اهو ادب جنهن مان قوميت جو اظهار ٿيندو هجي. اهو ڪهڙي به دور ۾ پراڻو چئي نه ٿو سگهجي. اُن جي هر وقت اهميت ۽ افاديت رهي ٿي. آئون سمجهان ٿو ته موجوده دور ۾ به جڏهن اسان پنهنجي ٻوليءَ جي حقن جي جدوجهد ۾ مصروف آهيون. منهنجا هي بيت وقت جي تقاضا محسوس ٿيندا.”
سنڌو پبليڪيشن پاران 48 صفحن تي مشتمل هن ڇپيل هن ڪتابڙي تي ڪٿي به ڇپائيءَ جو سال لکيل ڪونهي. پر ليکڪ جي پيش لفظ مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته اهو ڪتابڙو 1970ع ۾ ڇپجي پڌرو ٿيو هوندو. ڪتابڙي تي ٻه اکر لکندي محترم محمد عثمان ڏيپلائي لکي ٿو:
“مسٽر عين غين سنڌي يعني عبدالغفور ميمڻ جو هي بيتن جو مجموعو پڙهي آئون ته حيران ٿي ويس. سچ پچ ته سنڌ ۾ ڪيترا اهڙا لعل پيا آهن، جن جا جذبات عوام تائين نٿا پهچن، سچ پچ ته هنن بيتن ۾ ڪافي بيت اهڙا آهن، جو جيڪڏهن ميان محمد سومار بديڻائيءَ جي “شاهه جا گم ٿيل بيتن” مجموعن ۾ درج ٿيل هجن ها ته شاهه جا ئي سمجهيا وڃن ها.
بيتن جو هي مجموعو اوهان جي اڳيان آهي. ان ڪري آئون ڪي به بيت نقل ڪري انهن تي تبصرو ڪرڻ جي بدران اوهان کي ايتري ترغيب ڏيڻ ڪافي ٿو سمجهان ته ڪٿان به ٻه صفحا پڙهي ڏسو. پوءِ اهي بيت اوهان کي از خود مجبور ڪندا ته سڄو ڪتاب پڙهو ۽ وري ور ور ڏيئي پڙهو، بلڪه اهي زندگيءَ بخش بيت دوستن ۾ به پکيڙيو.
مون کي يقين آهي ته ميان عبدالغفور ميمڻ عرف عين غين، سندس هيءَ ڪاوش جاري رکندو. جي نئين نسل لاءِ ته آب حيات آهن، پر جوانن ۽ پوڙهن لاءِ به زندگي بخش آهن. جي سنڌ جي عوام کي شاهه جي هن بيت جي تفسير پيا پيش ڪندا رهن ٿا ته:
جاڳو جاڙيجاه، سما سُک مَ سمهو،
پسو آن پاراه، لاکو ٿو ٿوريون ڪري.
افسوس جو عين غين سنڌيءَ انهن بيتن تي وري مشق جاري نه رکي، نه ته عين غين سنڌي پڪ سان بيت جو وڏو شاعر ڳڻيو وڃي ها. عين غين سنڌي جا اهي “بيت ستايل سانگين جا”سنڌي بيت کي جيارڻ جي هڪ ڪوشش هئي. عين غين جي شعري سفر جو ذڪر ڪندي محترم غلام حسين رنگريز منهنجي ڪتاب “پسي تنهنجي تجلي” جي مهاڳ ۾ لکيو:
“فقير عبدالغفور الستيءَ پنهنجي شعري سفر ۾ سنڌي بيتن کي نئين سر جيارڻ لاءِ ڪافي بيت لکيا.” (29)
“بيت ستايل سانگين جا” کي مختلف عنوانن تحت ورهايو ويو آهي. جهڙوڪ الله تنهنجي آسري، ڏات، سرتيون مون سنڀالجو، مينهن ملار، ڪارون ۽ پُڪارون، پانڌي، سڪ، ۾ چئو تن کي ماءُ تون، ڪانئر، ٻولي، وقت، منزل، مارئيون ۽ ٻاگهيون، ان کانسواءِ گڏيل بيت، جنهن کي پاڻ متفرقد اشعار چونداسين، به شامل آهن.
عين غين جي بيتن ۾ ان وقت جي سنڌ جي حالتن کي رکندي تمثيلي ۽ علامتي انداز ۾ واڪا ۽ پڪارون، ڌرتي ڌڻين کي سجاڳي جا سڏ، غلاميءَ جون زنجيرون ٽوڙڻ، ون يونٽ جو ڳٽ ڳچيءَ مان لاهڻ لاءِ جدوجهد جي دعوت، گوندرن جي گذري وڃڻ جون ڌڻيءَ در ٻاڪارون آهن ته سنڌ جي مارئين ۽ ٻاگهين کي سڏ پڻ.
بيتن ۾ ون يونٽ جي پنجوڙ مان سنڌي ڇوٽڪاري ۽ ڌارين غلامي جي خاتمي لاءِ هڪ بيت ۾ اجهو هينئن پڪاريو اٿس:
الله هي آلام، ڪڏهن ويندا وطن تان،
لهندا ڪڏهن سانگين تان سجدا ۽ سلام،
گولا هي گگدام، ڪڏهن ڇٽندا قيد مان.
سندس ان ڪتابڙي مان ڪجهه بيت مختلف عنوان تحت نموني طور هت ڏجن ٿا:
ڪارون ۽ پڪارون
ڪونهي منهنجو ڪير، ڀينر هن ڀنڀور ۾،
ڌاريان تان ڌاريان هئا، پر پنهنجن پاتو وير،
پنهل پري پير، وري مَن واپس ورن.
پانڌي
ڪاڳا او قريب جا، تو ڪهڙو ڪانِ لڳو،
جو مون نماڻيءَ نجهري، تو ڀيرو اُڄ ڀڳو،
سسيءَ پئي سڳو، يا ڍري وڃن ڪنهن ڍونڍ تي.
سڪَ
سڪڻ ته ڪهڙو سانگ، مرڻ ته ڪهڙو مامرو،
کُهه کنياتي کبرون، ڪوڙو تنهنجو ڪانگ،
سڪ نه ائين سِڪراتَ ۾، مرض نه هي مانگ،
او ڇوري ڏي ڇلانگ ته پهچي وڃي پرين کي.
ڪانئر
ڊڄين ٿو هي ڍوليا، مُڙين ٿو اي مير،
سنڌي سهاڳڻين جا کارين ٿو تون کير،
اڙي او اسير، مَر ته ميارون لهن.
ٻولي
ڄُڀَ کي ڄَري لڳي، ٻي وائي ڪڍان وات،
ٻُن ٻولي پوي، آ تن تنهنجي تات،
ٻاروچاڻي ٻات، ڀانيان ڀلي ڀانڀئين.
سڪ
پَل پَل جا پڙلاءَ او ٻوڙا ٻُڌين ڪينڪي،
وک نه کڻين وقت سان، لنگڙا تون ڇا لاءِ،
بند نه اکيون ڀاءُ، انڌا سج اُڀري ويو.
مارئيون ۽ ٻاگهيون
ٻَڌو ٻَل اُٿي انهين، او ٻاگهيون هن ٻانهن،
ڪارايون ڪمزور ٿيون، دل لائي دودن،
اُتي اڄ انهن، سامهون ڏيو سومريون.
عين غين جي بيتن جي ٻولي نج ۽ نبار آهي. انهن بيتن ۾ وطن جي محبت سان گڏ تصوف جو رنگ به نمايان نظر اچي ٿو. اڳتي هلي عين غين کي شاهه جي رسالي جي اڀياس ۽ ان جي انگريزيءَ ترجمي مڪمل تصوف جي رنگ ۾ رنگي ڇڏيو آهي. سندس چواڻي:
“انسان سڀ خدا جو مظهر آهن. رنگ نسل قوم ۽ ملڪ، ڪلچر يا مذهب جا جيڪي فرق آهن، اهي سڀ انسانذات ۾ رنگينيون پيدا ڪرڻ جي لاءِ آهن ته جيئن اها هڪڙي نه لڳي. هڪڙي ئي گلشن حيات ۾ جدا جدا ۽ مختلف رنگن ۽ خوشبوئن جا گل لڳن. تنهن ڪري سڀني انسانن سان محبت ڪرڻي آهي، ڪنهن کان به ڪنهن فرق جي ڪري نفرت ڪرڻي ڪونهي. ڪنهن کي به نقصان پهچائڻو ڪونهي. سڀني جي اندر خدا موجود آهي.
خدا سان محبت ڪر، ان کي انسان سمجهي،
انسان جي خدمت ڪر، ان کي خدا سمجهي.
عين غين سنڌيءَ پوئين سالن ۾ جيڪا شاعري ڪئي، ان ۾‘الستي’ تخلص استعمال ڪيائين. اُن شاعريءَ ۾ الله سائين سان لنئون لڳائڻ، انسان ذات جي خدمت ۽ محبت جو درس ڏنل آهي. جيئن اهو سڀني صوفين جو مَسلڪ ۽ درس رهيو آهي. سندس پوئين دور جي ڪن شعرن تي ساڌو ٽي، ايل واسواڻيءَ جي شعري مجموعي “نوري گرنٿ” جو اثر به نمايان آهي. جيڪو ڪافي عرصو سندس مطالعي هيٺ رهيو.
پاڻ اها شاعري سنڌيءَ سان گڏ انگريزيءَ ۾ پڻ ڪندو هو. ۽ جيڪا شاعري ڪندو هو، اها مختلف پنن ۽ ننڍن ننڍن نوٽ بوڪن تي لکندو ويندو هو، سنڀاليندو ڪونه هو. پوءِ مون کي جيڪا هٿ چڙهندي هئي، اها آئون هڪ رجسٽر ۾ اُتاريندو ويندو هوس. ساڳيو حال انگريزي شاعريءَ جو به ٿيندو هو، جيڪا وري سندس فرزند رياض احمد ڪمپوز ڪندو، محفوظ ڪندو ويندو هو. سندس هڪ انگريزي شعر تي کيس آمريڪا جي هڪ “پوئٽري سوسائٽي” هڪ هزار ڊالرن جو انعام به ڏنو، ان شعري مقابلي لاءِ اها شاعري سندس فرزند رياض احمد ئي پوئٽري سوسائٽي کي موڪلي هئي. ان ئي پوئٽري سوسائٽي جي دعوت تي پوءِ پاڻ سيپٽمبر 2001ع ۾ آمريڪا ويو. جنهن جو ذڪرپوءِ پاڻ پنهنجي هڪ مضمون ”آمريڪا ۾ منهنجو خدا جو تجربو“ ۾ ڪيو اٿس. هينئر سندس سنڌي ۽ انگريزي شاعريءَ جو هڪ هڪ مجموعي جيترو اڻ ڇپيل مواد موجود آهي.
سندس ان شاعري مان ڪجهه چونڊ هت ڏجي ٿي:
مون سان پيار ڪر، مون سان پيار ڪر،
پنهنجي دل جو مون کي اقرار ڪر.
آئون خدا جو خيال آهيان هتي،
رهان جڳ ۾ ٿو جِتي ڪٿي،
هر شيءِ ۾ منهنجو پتو اٿئي،
هر ديد ۾ ديدار ڪر، مون سان پيار ڪر.
اسان سڀ آهيون الستي الستي،
الله ۾ اسان جي آهي ساري هستي.
تنهنجو خيال سِر ۾ سمائي کنيو سين،
وطن! تنهنجي مٽيءَ کي قبلو ڪيوسين.
نه مندر نه مسجد گردوارو و ديول
آهي نام الله،
رڳو آدميءَ جي حياتي،آهي نام الله.
جي مذهب سڀئي ته رستا منجهايل،
آهي نام الله،
سي ويندڙ انهن تي فرق منجهايل،
آهي نام الله
نه پيادو نه پنڌ ڪونه رستو نه منزل،
آهي نام الله.
‘الستي’ اندر توکي پير ڪامل
آهي نام الله
رهي نام الله.
مٿين سنڌي شاعري کانسواءِ سندس انگريزي شعر به نموني طور هت ڏجي ٿو. هن ئي شعر تي کيس آمريڪا جي ”پوئٽري سوسائٽيءَ“ پاران هڪ هزار ڊالرن جو انعام مليو هو.
Every soul is on sale now
a days in this world
Since it is capitalism there. The hard cash
One gets on it and for it, be it a human or
Animal soul, no matter. the talk of hell is mere balderdash
In other world, the body is to be sustained any how in this.
So God! Please save our body, we are two hoots
For your soul in us, this body is also given by you
So hereby under hammer we renounce our roots.
In you bless you the capitalist economy too, “its That at least keeps you alive in world of being
were it not so how the American dream Could have
Come true and how on dollar notes you `ld be seeing
`we Trust in God` in all world, in spite of you!
For dollar notes the soul of India was even sold now
By a hindu Man-that Hindustan where you had
first settlement of sindhu as That art Thou`
All others were already selling your soul in world
It was only at beginning in this land of your lore
that they still regarded you as living God in every
Sentient being, now that is also over, what more?
مٿين سنڌي ۽ انگري شاعري کانسواءِ الستيءَ ڪيترائي تعليمي گيت ۽ اسڪولي ترانا پڻ لکيا، جيڪي اڪثر الستي اسڪولن جون نينگريون اسڪولن ۾ ڳائينديون هيون.
جن مان هڪ هن ريت به آهي:
جانو پڙهه او جاني پڙهه ساڀي پڙهه سمَاني پڙهه
هر هڪ مرد ۽ عورت پڙهه ٻانها پڙهه او ٻانهي پڙهه
ابا ڏاڏا نانا پڙهه امان ڏاڏي ناني پڙهه
پنهنجي مٺڙي ٻولي پڙهه لفظ سڀ لاثاني پڙهه
هِجَي پڙهه رواني پڙهه پَڙهه تُنهنجي مهرباني پڙهه
پڙهڻ سان ئي ملندو سڀ ڏُڌُ مکڻ ماني پڙهه
خدا پاڻ تي ٿيندو خوش ٿيندي هر آساني پڙهه
ٿيندي هر آساني پڙهه ٿيندي هر آساني پڙهه