جتان روشنيءَ جو ڪرڻون مليو
جويو صاحب هڪ عظيم استاد هو. سندس ڳالهين ۽ تقريرن سنڌ مدرسي ۾ پڙهندڙ شاگردن تي ڪيئن ٿي اثر ڇڏيا، انهن جو ذڪر ڪندي رسول بخش پليجو، جيڪو پڻ سنڌي مدرسي ۾ جويي صاحب جو شاگرد هو، لکي ٿو:
“استاد هجڻ لاءِ جيڪي خوبيون کپن، سي منجهس حد درجي موجود هيون. پر لڳو ٿي ته هن لاءِ رڳو بهترين اُستاد ٿيڻ ڪافي نه هو. هن جي سوچ جي دنيا اُن کان وڌيڪ پراسرار، وڌيڪ ڪشادي، وڌيڪ دلڪش ۽ نرالي ٿي لڳي. هن جيڪي ڳالهيون ٿي ڪيون، سي اسان مان (شاگردن مان) ڪنهن جي خواب ۽ خيال ۾ به ڪونه هيون.” (18)
انهن شاگردن ۾ عبدالغفور به هو، “آئون به اهڙن خوش قسمت شاگردن مان هئس، جويي صاحب جو. (19) “عبدالغفور الستيءَ لکي ٿو.
محمد ابراهيم جويي جي انهن ڳالهين ۽ خيالن، جن ۾ سنڌ دوستي، انسان دوستي، عوام دوستي، غير فرقيواريت بابت خيالن جو اظهار ڪيل هوندو هو، انهن جو عبدالغفور تي وڏو اثر ٿيو. هن مدرسي ۾ رهندي هاسٽل ۾ رهندڙ سڀني شاگردن لاءِ هڪ هٿ سان لکيل ماهوار اخبار ڪڍي، جنهن جو نالو ”جمهور“ رکيائين ۽ اها سڀني کي پڙهڻ جي لاءِ ڏيندو هو. نيٺ اها هڪ ڏينهن استاد محمد ابراهيم جويي جي هٿن ۾ وڃي پهتي.
“مون کي چٽي طرح ياد آهي ته هڪ ڏينهن اسڪول مان موڪل ملي ته مون ڊوڙي وڃي هاسٽل جي ڪمري مان پنهنجي اخبار جو پهريون پرچو کنيو ۽ جيئن ئي جويو صاحب اسڪول جي ميدان تي آيو ٻاهر وڃڻ لاءِ ته اچي اخبار کيس ڏيکاريم. پاڻ پوءِ ڪلاڪ کن اُتي بيهي رهيو. سڄي اخبار جا چار صفحا هٿ جي لکت ۾، لفظ به لفظ ڪري پڙهيائين. ٻيا شاگرد به گڏ ٿي ويا هئا. انهن کي به پڙهي ٻڌائيندو ويو ۽ پوءِ مون کي ڀاڪر وجهي اهڙي وٺي منهنجي تعريف ڪيائين جو آئون پاڻ هڪو ٻُڪو ٿي ويس” (20)
اڳتي هلي وقت جي انتظاميه جويي صاحب کي سندس انهن خيالن جي پرچار جي ڏوهه ۾ سنڌ مدرسي مان ڪڍي ڇڏيو. ان جو هڪ سبب اهو به هو ته ورهاڱي کان ٿورو اڳ 1946ع ۾ محمد ابراهيم جويي هڪ ڪتاب لکيو هو Save Sindh the continent. پاڻ ان ڪتاب ۾ سنڌي جاگيردارن، سرمائيدارن ۽ سندن فرقيوارن ذهنيت کان بچائڻ جي ڳالهه ڪئي هئي. اڳتي هلي 68 سال پوءِ 2014ع ۾ ان ڪتاب جي سنڌي ڇاپي جي مهاڳ ۾ ڪتاب لکڻ جو مقصد بيان ڪندي ليکڪ لکي ٿو:
“هي ڪتاب سنڌ بچايو، کنڊ بچايو، انگريزي ٻوليءَ ۾ مون 68 سال ورهيه اڳي لکيو هو. جڏهن گڏيل هندستان جي هنڌو، مسلم مسئلي جي حل لاءِننڍي کنڊ کي فرقيواريت جي بنياد تي، هنڌن توڻي مسلمانن جي مٿينءَ طبقي جي مرضيءَ ۽ انهن جي مخصوص مفادن کي اڳيان رکندي، ورهايو پئي ويو. رٿا اها هئي ته جن علائقن ۾ مسلمان آبادي اڪثريت ۾ آهي، انهن کي ملائي هڪ نئين ۽ مسلمانن جي پنهنجي رياست جو قيام عمل ۾ آندو وڃي. اُن ڏس ۾ جيڪي بندوبست ڪيا پئي ويا، اهي ڪنهن طرح به مسلمانن جي نالي ۾ ٺهندڙ انهيءَ نئين رياست ۾ شامل ٿيندڙ مسلمان اڪثريتي اڪاين لاءِ فائديمند نه هئا ۽ نه وري سياسي، معاشي ۽ تاريخي حوالي کان قبولڻ جوڳا هئا. انهن کي هن ڪتاب ۾ انهيءَ دور جي حالتن پٽاندر بحث هيٺ آندو ويو آهي.” (21)
جويي صاحب جي انهن خيالن جو اثر ٻين شاگردن سان گڏ عبدالغفور ميمڻ تي به ٿيو ۽ اڳتي هلي عملي زندگيءَ ۾ عبدالغفور ميمڻ، مختلف شعبن ۾ جيڪو ڪردار ادا ڪيو، ان تي انهن خيالن جو وڏو اثر رهيو.
“(هن) ٻين وانگي مون ۾ به اهڙو سنڌ سان، سنڌين سان محبت جو سوداءَ وڌائين، جو مدرسي مان نڪرڻ کان پوءِ (1947ع) کان سڄي عمر پنهنجي وت ۽ سمجهه آهر خدمت ڪندو رهيو آهيان. ڪڏهن به ان ڳالهه کان غافل نه رهيو آهيان. ساڻن به وقت بوقت ملندو ۽ سندن رهنمائي وٺندو رهيو آهيان. (22)
سنڌ مدرسي ۾ قائم ٿيل استاد محمدابراهيم جويي ۽ شاگر عبدالغفور ميمڻ جو اهو رشتو آخر تائين قائم رهيو. الستي هر سال جويي صاحب جي جنم ڏينهن (13 آگسٽ) جي حوالي سان گهڻو جذباتي ۽ الرٽ هوندو هو ۽ وٽن وڃي حاضري ڀريندو هو. هڪ سال 2004ع ۾ پاڻ روزاني “هلال پاڪستان” ۾ جويي صاحب جي جنم ڏينهن جي حوالي سان مبارڪن جو اشتهار ڇپرايائين. جنهن جو عڪس هن ريت آهي.
ٻي سال 2005ع ۾ پاڻ جويي صاحب تي هڪ مضمون لکيائين، جيڪو سورهن صفحن جي ڪتابڙي ”محمد ابراهيم جويو: هڪ رهنما روح، 91 سالن کان سنڌ جي سرزمين تي“ جي عنوان سان ڇپرايائين، جيڪو جويي صاحب جي سالگرهه واري تقريب دوران سنڌ ايڊيوڪيشن ٽرسٽ ۾ ورهايائين، ان سالگرهه واري تقريب جو بندوبست به عبدالغفور الستيءَ ئي ڪيو هو.
سالگرهه جي اها تقريب 12 آگسٽ جي شام جو رکي ويئي هئي. جڏهن ته ٻي ڏينهن 13 آگسٽ تي الستي ۽ آئون گڏجي جويي صاحب سان سندس گهر وڃي ملياسين. اُن موقعي تي فقير الستيءَ جي فرمائش تي جويي صاحب ”الستيءَ کي آئندي لاءِ نصيحت ۽ وصيت“ جي عنوان سان هن ريت نصيحت لکي ڏني:
ارادا بلند رکجن، پر گهڻا نه رکجن.
ارادن لاءِ ڪم حوصلي ۽ اورچائيءَ سان ڪجي.
ناڪاميءَ جي صورت ۾ رنج ۽ مايوسيءَ کان بچجي.
ڪاميابيءَ جي صورت ۾ سوڀَ سمجهي اَڀامجي يا اُڀامجي هرگز نه.
صحت کي سنڀالڻ لاءِ سدائين چُست ۽ باخبر هجڻ ضروري آهي.
سنڌ مدرسي ۾ عبدالغفور ميمڻ سان جيڪي شاگرد گڏ پڙهندا هئا انهن ۾ رسول بخش پليجو ۽ شمشير الحيدري به شامل هئا. جن جو اڳتي هلي سنڌ جي شعور، ادبي ۽ سياسي هلچل ۾ اهم ڪردار رهيو. ٽنهي جو سنڌ، سنڌي ٻولي، سنڌي ماڻهن ۽ سنڌ ڌرتيءَ سان الستي عشق رهيو.
عبدالغفور جي پوءِ پنهنجن سنڌ مدرسي جي ساٿين سان سڄي عمر دوستي رهي. ان دوستي ۽ محبت جو نقطو سنڌ هو.
1988ع ۾ جڏهن رسول بخش پليجو. ٺٽي مان قومي اسيمبليءَ جي سيٽ تي اميدوار بيٺو ته سڀني باشعور ۽ سنڌ جي سڄڻن جي اها خواهش هئي ته رسول بخش پليجو چونڊجي قومي اسيمبليءَ ۾ پهچي. اهڙي خواهش عبدالغفور الستي جي به هئي. ان سلسلي ۾ هن روزاني ”هلال پاڪستان “ جي اشاعت ۾ رسول بخش پليجو جي سامهون پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي بيٺل اميدوار بابو غلام حسين کي هڪ پر اثر اپيل ڪئي: جنهن جو عنوان ھو، ”سنڌ جي نالي ۾ بابؤ کي اپيل“، ان اپيل ۾ الستيءَ سنڌجي حالتن کي نظر ۾ رکندي، مرڪزي اسيمبلي، ۾ پليجي جي ضروري ھئڻ جي ناتي بابو غلام حسين ميمڻ کي ھٿ کڻڻ جي اپيل ڪئي ھئي.
سنڌ مدرسي ۾ پڙهڻ جي دوران عبدالغفور الستي، مسلم ليگ جي تحريڪ پاڪستان کان متاثر ٿي ليگ جي ذيلي تنظيم “مسلم ليگ نيشنل گارڊ” ۾ شامل ٿيو. ان وقت سنڌ مدرسي ۾ ڪيترائي مسلم ليگي اڳواڻ اچي شاگردن سان ملندا هئا ۽ کين خطاب ڪندا هئا. انهن ۾ مسٽر محمد علي جناح به هو. اهڙي ئي هڪ جلسي ۾، جنهن ۾ جناح صاحب خطاب ڪيو، عبدالغفور الستي به موجود هو.
جناح صاحب جي سنڌ مدرسي ۾ آمدءِ پوءِ نماز پڙھڻ جو ذڪر فقير الستيءَ ”ٻنڊڻ ٻاروچن “۾ ھنن نقطن ۾ ڪيو آھي:
”اسان جڏھن پڙھندا ھئاسين ته ڳالهه عام ھئي، ته قائد اعظم محمد علي جناج ھڪ دفعي مدرسي ۾ نماز پڙھڻ آيو، ماڻهن ٿوري سجدي ۾ دير ڪئي ته ڪنڌ مٿي کڻي ڏٺائين ته متان ٻيا اٿي ويا ھجن ۽ ھو اڃا سجدي ۾ پيو ھجي. اھڙو ڊگهو سجدو ھن خدا کي ٿيندي ڪٿي ڪونه ڏٺو ھو:، پر جڏھن ٻنهي پاسن ڪنڌ ورائي ڏٺائين ته ماڻهو اڃا سجدي ۾ پيا ھئا. سو ڏاڍو ششدرئيو. I am sorry; I am sorry چئي وري وڃي سجدي ۾ ڪريو. (ص-67-166)
سنڌ مدرسي ۾ ئي پڙهڻ جي دوران عبدالغفور الستيءَ پنهنجو پهريون شعر لکيو، جيڪو پاڪستان حاصل ڪرڻ جي حمايت ۾ هو. اهو شعر روزاني “الوحيد” ۾ ڇپيو.
هڪ ڀيري سنڌي ادبي سنگت دڙي جي گڏجاڻيءَ ۾ گڏجاڻي شروع ٿيڻ کان اڳ جڏهن سڀ دوست واري واري سان پنهنجو تعارف ڪرائي رهيا هئا ته عبدالغفور الستي پنهنجو تعارف ڪرائيندي چيو: ”منهنجو پهريون شعر جيڪو پاڪستان جي حق ۾ هو ”الوحيد“ اخبار ۾ 1947ع ۾ ڇپيو. جنهن کان ترت پوءِ پاڪستان ٺهي ويو، هاڻ سوچيان پيو ته ڪو اهڙو شعر لکان ۽ ڇپايان جيئن...“
سندس جملي تي سڄي گڏجاڻي ۾ ٽهڪڙو مچي ويو هو.
عبدالغفور الستيءَ مئٽرڪ سنڌ مدرسي مان 1948ع (سنڌ يونيورسٽي شروع ٿيڻ جي پهرين سال) پاس ڪئي ۽ سڄي سنڌ مدرسي ۾ ٽيون نمبر آيو. ان وچ ۾ سنڌي فائنل به سنڌ مدرسي مان پاس ڪري ورتائين.