پيش لفظ: مٺڙو ماڻهو _ الطاف شيخ
ڪڏهن “حقوق يا موت” جو هيانءُ ڏاريندڙ نعرو نه هنيو اٿس. ڪڏهن ڪلاشنڪوف جا برسٽ نه هلايا اٿس. سمونڊ جي ڇولين ۾ ڇلندي_ کارو کيڙيندڙ دنيا کي اٿلائي پٿلائي ڏٺو اٿس، پر پاڻ کارو نه ٿيو. کرو سو آهي ۽ مٺو به آهي. تنھن ڏينھن ميلو ٿيوسوفيڪل هال ۾. ساڻس ئي ملهايل هڪ شام جي موقعي تي، گڏ ويٺا هئاسين سو ڪن ۾ ڀڻڪو ڪيائين ته ڪتاب ”ارائونڊ دي ورلڊ“ لاءِ مھاڳ لکي ڏي. ٻيو ڪو چوي ها ته سمجهان ها ته طنز ٿو ڪري، مون کي منھنجي ننڍڙي اديب هجڻ لاءِ جتائي ٿو. پر الطاف جو اهو وکر ئي نه آهي سو ائين نه سمجهيم ۽ ان کي سندس خلوص واري آڇ سمجهيم پر هو ڪري به ڇا. 44_45 ڪتاب لکيا اٿس. مھاڳ لکڻ لاءِ وڏا اديب کٽائي ڇڏيا اٿس، وچولا اديب پورا ڪيا اٿس، ننڍا به نه ڇڏيا اٿس ۽ هاڻي ننڍڙن ڏي وريو آهي. جو مان جھڙي،ماڻهو کان به نه مڙيو، جنھن اڄ ڏينھن تائين هڪ ڪتاب به نه شايع ڪرايو آهي، سو ٿو لکي پنجيتاليھه ڪتابن جي ليکڪ جي ڪتاب جي لاءِ مھاڳ.
ان کي چئبو آهي ته ”جتي وڻ ناهي اتي ڪانڊيرو به درخت آهي.“ هي ”تجاهل عارفانه“ يا ”ڪسر نفسي“ نه آهي، هي منھنجي ننڍڙي اديب هجڻ جو کليو اعتراف آهي.
• سوال آهي ته سفرنامن جي ضرورت آهي به يا ناهي. اڄ جو دنيا ڳنڍي پئي آهي، جھازن ذريعي، اخبارن ذريعي، رسالن ذريعي، هر ملڪ جو حال پيو معلوم ٿئي ته پوءِ ڀلا سفر نامو ڇو؟
• ڪجهه سالن جي ڳالهه آهي، چار يا پنج سال اڳ جي. اسان جي ڳوٺ جي ڀرسان هڪڙي مائيءَ جو پٽ وڃائجي ويو، نه جن نه ڪن، لڀي ئي نه. سندس پوڙهي ماءُ ڏاڍي پريشان. آئي اسان جي گهر. امڙ (مرهيات) سان ملي. کيس ٻاڏائيندي عرض ڪيائين، ”ادي تنھنجا پٽ (آءٌ ۽ ادا عنايت بلوچ) ڪراچيءَ ٿا رهن. منھنجو پٽ غائب ٿي ويو آهي. ڏاڍو ڳوليو اٿمانس، لڀي ئي ڪونه ٿو. اللهجي نالي پنھنجي پٽن کي چئه ته ڪراچيءَ ۾ ڏسندا رهن ۽ جيڪڏهن ڪو اوپرو ماڻهو نظر اچين ته ان کان جهلي پڇا ڳاڇا ڪن ته من منھنجو پٽ هجي.“ هاڻي زور آهي اوپري ماڻهوءَ تي. ائين به نه ته ڪو منھنجي پٽ جي ڳولها ڪن. پر ڪراچيءَ ۾ ڪو اوپرو ماڻهو ملين ته انھيءَ کي جهلين ۽ پڇا ڪن، من منھنجو پٽ لڀي پوي. اها آهي اسان جي سنڌ جي عوام جي اڪثريت، جنھن کي پنھنجي ملڪ جي حالتن جي ئي خبر نه آهي ته پوءِ پرڏيھه ته پري جي ڳالهه آهي. اهو مثال ان ڪري ڏنم جو ثابت ڪرڻ گهران ٿو ته سفرناما نھايت ڪارائتي صنف آهي جنھن مان ملڪان ملڪ جي ماڻهن جي سماجي، معاشي، معاشياتي، ادبي، علمي، جاگرافيائي، تاريخي، اخلاقي، ارتقائي پسمنظر جي پروڙ پوي ٿي_ اسان جي عوام جي ٻه سيڪڙو مخلوق ئي عالمي سطح تي پروڙ ۽ پھچ رکي ٿي. باقي چاڪي ۽ ڏاند وارو قصو آهي. سفرناما لکڻ، معلومات سموهڻ، ذري پرزي کي قلمبند ڪرڻ، ننڍڙن ننڍڙن غير اهم واقعن کي به بيان ڪرڻ، هر ملڪ جي نه فقط اگهاڙي اک کي نظر آيل منظرن ۽ واقعن کي لکڻ پر ان ملڪ جي اگهاڙي اک کي نظر نه ايندڙ پس منظر جھڙوڪ: اهو ملڪ ڪڏهن آزاد ٿيو، ان جي ڊيگهه ويڪر ڪيتري آهي، آدمشماري ڪيتري آهي، نديون، نالا، پوک، پلاهه، سڀئي معلومات پڻ ڏئي ٿو. هرڪو اديب انهن ڳالهين کي نه ٿو ڳڻي. خود منھنجو مثال آهي. مان ڪيئي ڀيرا آمريڪا، ڪئناڊا، ترڪي، هالينڊ، پيرس وڃي چڪو آهيان ۽ مھينن جا مھينا ٽڪيو ۽ گهميو ڦريو آهيان ۽ ظاهر آهي ڪيئي تجربا ۽ مشاهدا به ٿيا هوندا۽ چاهيندي به اڄ ڏينھن تائين قلم نه کڻي سگهيو آهيان. ان لاءِ نه ته مون ۾ لکڻ جو ڏانءُ ڪونهي پر ان لاءِ ته اها تڪليف ڪير ڪري. سُستي ڪيئن ڇڏجي. وقت ڪيئن سيڙهائجي. خفا ڪير ڪري. هڪ ڀيري مون کي امر جليل هڪ چيني چوڻي ٻڌائي هئي جيڪا چڱيءَ طرح ياد ته نه آهي پر مطلب هو ته اديب ۽ غير اديب ۾ فرق اهو آهي ته اديب وقت سيڙائي ڪا شيءِ لکي ٿو ۽ غير اديب کان اهو ڪم نه ٿو پڄي.
• الطاف نه ڪميونسٽ آهي، نه ڪامريڊ آهي، نه سوشلسٽ آهي، نه ڪيپٽلسٽ نه فاشسٽ آهي. هن ۾ ڪا به ”ازم“ ناهي. هو هڪ سچو ۽ صاف سنڌي آهي۽ سندس سموري ڪمٽمينٽ سنڌ سان آهي. پيپلزپارٽيءَ وارن جو هڪ سلوگن آهي: ”طاقت جو سرچشمو عوام آهي.“ اهڙي طرح الطاف جي سفرنامن جو سرچشمو سنڌ آهي. هر هڪ ملڪ جي واقعن ۽ مشاهدن کي هو سنڌ سان ڀيٽي ٿو ۽ اهو سندس فن آهي جو هو سنڌين کي Involveڪري ٿو ۽ مجبور ڪري ٿو ته سندس سفرناما پڙهن ۽ پنھنجي جنم ڀومي غير ملڪن سان ڀيٽي ڏسن ته اسين ڪٿي بيٺا آهيون ۽ ڪي ملڪ_ جھڙوڪ يورپي ملڪ ڪٿي بيٺا آهن.
ملڪن جي جيڪڏهن ڀيٽ ڪبي ته خبر پوندي ته اسان جي پياري ملڪ ۽ ماڻهن جو چاڙهو ڪونهي. آمريڪا، ڪئناڊا، يورپي ملڪ توڙي اوڀر طرف جپان يا چين. انهن ملڪن جي مقابلي ۾ ائين چئجي جيئن هو 50 ماڙ بلڊنگ جي مٿئين ماڙ تي بيٺا آهن ۽ اسان فرسٽ فلور تي بيٺا آهيون! ڄڻ ته مٿي چڙهڻ لاءِ ڏاڪڻ ئي ڪانه ٿي لڀي!
• ادب ۾ اڳي بحث ٿيندا هئا. ادب برائي ادب يا ادب برائي زندگي. ڪنگال ڪامريڊ اديب ايلفي جي ڪنھن ريسٽوران ۾ اٺين آنيجو چانھن جو ڪوپ وٺي صبح کان شام تائين پيا عالمي ادبي بحث ڪندا هئا ۽ بئري کي ڪٽلي ۾ چانھه جو ڪجهه پاڻي وجهي اچڻ لءِ به چوندا هئا. پر بل اصل اَٺ آنا. Refill جا پئسا هوٽل وارا نه وٺندا هئا. اهي هوندا هئا علمي ۽ ادبي بحث جنھن ۾ اختلاف راءِ جو مزو به ايندو هئو. شخصي حملا نه ٿيندا هئا. اهو دؤر ڪميونزم جي اوج جو دؤر هئو. ڇا ته مزو ايندو هو. جڏهن ڪو ڪامريڊ ڪري سڏيندو هو.
لينن، مارڪس، اينجلز، ميڪسم گورڪي، چيخوف، دوستو وسڪي، روسي مارڪسوادين فيلسوفن ۽ اديبن کي ڏاڍو پڙهيو ويندو هو.
ترقي پسند ۽ رجعت پسندن جا پاڻ ۾ قلمي جهيڙا هوندا هئا. عموماً سنڌي ادبي سنگت مان نڪتل سمورا اديب ترقي پسند، مارڪسوادي يا سوشلسٽ سمجهيا ويندا هئا ۽ عربي فارسي زره جميعت الشعراتي اديب رجعت پسند سمجهيا ويندا هئا. مون کي ياد آهي ته ڊاڪٽر محمد ابراهيم خليل، مھراڻ ۾ گرامي جي گمراهي تي سوين قسطون لکي چڪو هو.
اڄ جڏهن روس ئي ناهي رهيو ته ڄڻ سڄي ترقي پسند تحريڪ کي ئي لوڏو اچي ويو آهي. جديد سوچ رکندڙ اديب جيڪي آمريڪا کي سامراج جي نالي سان ياد ڪندا هئا ۽ جن کي روس جو ٽيڪو هئو تن کي به ڄڻ ڍڪر اچي ويا آهن. اهڙي نموني روس جي سھاري لئي ڪندڙ حڪمران جھڙوڪ فيڊرل ڪاسترو جھڙا مجاهد مرد پڻ ڄڻ بي سھارا۽ يتيم ٿي ويا آهن، ۽ آمريڪا روس جي غير موجودگي ۾ اگهاڙي بدمعاشي تي لھي آيو آهي. لبيا کي دڙڪا ڏئي چوي ٿو، چي ٽي سال اڳ تو Pan Am جو جھاز ڪيرايو هو ان جو حساب ڪتاب ڏي. خير اسان شايد رستو ڀلجي وڃي آمريڪا ۾ پياسين. ڳالهه پئي هلي ته اڄ اخبارون ۽ رسالا پڙهو ته اسان جا “ هڪ ۾ ٻه “Two in One”يعني سياستدان به ۽ اديب به. اهڙا ٻئي ڌريو ترقي پسند ۽ سڄاڻ اديب + سياستدان هڪ ٻئي تي اهڙا خطرناڪ حملا ڪن ٿا ۽ ”ڏي جواب ۽ وٺ جواب“ جو اهڙو سلسلو هليل آهي جو چئو ته اخبارن ۽ رسالن جي مطالعي تان ارواح ئي کڄي ويو آهي. هڪڙا وري نالي ۾ نھال اديب شاهه لطيف ۽ شيخ اياز تي اچي ڏمريا آهن. چي شاهه لطيف ميون شاهه عنايت جي بيتن تان چوري ڪئي آهي ۽ اياز پرڏيهي اديبن جا شعر چورائي_ترجمو ڪري، پنھنجي نالي ۾ ڇپرايا آهن. اها آهي اسان جي موجوده سنڌي اديبن جي اڻ سھپ جي انتھا. ڀٽائي ۽ اياز جو جبل جيڏو پورهيو ۽ فنڪاري ويندي رهي اٽلو هاڻي انهن کي جوابدارن جي ڪٽھڙي ۾ بيھاريو ٿو وڃي.
اها پٽاڙ ان لاءِ ڪرڻي پئي ته الطاف جا سفرناما مزيدار چٽپٽيون ڳالهيون ۽ ملڪان ملڪ جي معلومات، يعني سندس ڪتاب پڙهندا رهو، مُرڪندا به رهو. ڪڏهن ڪڏهن ٽھڪڙا ڏيندا رهو. ڪتاب جو پورو ٿئي ته انسان پاڻ کي خوش ۽ هلڪو محسوس ڪري Heavy Heartسان نه اٿي_ بقول اقبال ”زیستمشکلہےاسےاوربھیمشکلنہبنا.“
• الطاف تي دٻيل دٻيل اهو به هڪ الزام هنيو ويندو آهي ته کَل َ جي مٿان جو ليکڪ آهي ۽ اندر ۾ لڪل جذبن کي نه ٿو کولي. يعني لسو ۽ خشڪ ليکڪ آهي ۽ گهڻو لکڻ وارن جو اهڙو ئي حال ٿيندو آهي. يا ته مقداري لکو يا معياري لکو. ٻئي گدرا هڪ هٿ ۾ نه ٿا اچي سگهن ته مقدار ۾ به گهڻو لکو ۽ معيار به قائم رهي.
مان ان الزام کي پنھنجي پوري طاقت سان رد ڪريان ٿو ۽ سندس بچاءُ ۾ سندس تحرير جا ڪجهه ٽڪرا پيش ڪريان ٿو. ”سلوني گرلس“ جي عنوان سان هيٺ سندس هي مشاهدو ٻڌو:
”سَر!ماءِ ٽيڪسي ويري گڊ.“
”نه. ٽيڪسي جي ضرورت ناهي.“
”اوڪي گرل. گڊ سلوني گرل، سَر.“
ڪاريون، سنهڙيون، بدبودار، هڏائون پنڃرا.ائناٽامي ڪتاب جي ٽائيٽل ڪور جون تصويرون Unbalanced – Diet جو جيئرو جاڳندو ثبوت. ۽ ها سفليز ۽ سستي ميڪ اپ سان ٿڦيل .... سلون (سري لنڪا) جي معيار کان شايد اهي ”گڊ گرلس“ هجن. سندن سولو شڪار_؟ سيلر! جهازي!جيڪو هڪ رات جي مزي کانپوءِ سڄو مھينو پينسلين جون سُيون هڻائيندو رهي يا سمنڊ تي سور جي عذاب کان تڙپندو رهي_ نه فقط پنھنجي پر اولاد جي زندگي به تباهه. اڄڪلهه سفليز مرض_ بادِ فرنگ بدران بادِ سلون، بادِ ٿائلينڊ، بادِ هندستان، بادِ غربت، باد مشرق هئڻ گهرجي. ۽ انهن ڪارين ڪوجهين، بدبودار بيمار ڇوڪرين سان نفرت ڪرڻ گهرجي يا همدردي؟ ان ۾ آخر سندن ته ڏوهه ناهي پر معاشري جو، معاشيات جو، ملڪي سياست جو ئي سمجهڻ کپي. تڏهن ته سنگاپور، هانگ ڪانگ، جپان، جرمني، اٽلي جون ڇوڪريون جي اڄ کان ويھه پنجويھه سال اڳ مانيءَ جي ڳڀي يا ڦاٽل چولي چمپل تي پنھنجو جسم وڪڻي ڇڏينديون هيون سي اڄ هزارين رپين ۾ به توهان جي مرضي سان ساٿ نه ڏينديون.
توهان ڪنھن جون بنيادي ضرورتون پوريون ڪريو پوءِ ڪا رنڊي ٿئي. پوءِ ڪو چور ٿئي ته ان سان نفرت ڪريو. حوالو ختم.
ڪنھن به معاشري جي غير برابري، سھولتن جي غير مساوي تقسيم، مفلسي، جسم فروشي وغيره جي ڪيفيت تي الطاف جو حوالي طور پيش ڪيل ٽڪرو سعادت حسين منٽو، ڪرشن چندر، غلام عباس، عصمت چغتائي، امر جليل يا اهڙن ٻين وڏن ليکڪن کان ڪنھن به صورت ۾ گهٽ ناهي، مون اهو حوالو فقط ان ڪري ڏنو آهي جو نقاد ان اعتراض تي نظرثاني ڪري سگهن ته الطاف لسو يا خشڪ ليکڪ ناهي. هن ۾ اهي نفيس جذبات موجود آهن،جيڪي ڪنھن حساس اديب ۾ هجن ٿا. اهو هڪ ٽڪرو مون فقط مثال طور پيش ڪيو آهي. سندس لکيل اڪيچار ڪتابن ۾ اهڙيون سوين لکڻيون پکڙيون پيون آهن. اهڙي طرح الطاف ساڳي وقت هڪ انجنيئر، رياضي دان، موسمن جو ڄاڻو، هڪ حساس ليکڪ، سيلاني، مصور، سفرناما لکندڙ ۽ افساني نگار پڻ آهي.
سري لنڪا يا سلون بابت الطاف جيڪا مفلسي، غربت ۽ نوجوان ڇوڪرين جي پيٽ جي دوزخ ڀرڻ خاطر جسم فروشي جي جيڪا ڪٿا لکي آهي، سا لڳي ٿو ته ”ڪي وسندڙ شھر ويران ڪرين ڪي وسائين واهڻ“ جي مصداق آهي ڇو ته جڏهن ڀٽائي جو سُر سامونڊي پڙهون ٿا تڏهن ڪل پوي ٿي ته ڀٽائي لنڪا کي به ڳاويو آهي ۽ تڏهن لنڪا ۾ خوشحالي هئي. هي بيت ٻڌو:
”لَنڪا لَنڪا ڪَنِ، لَيء لَنڪا جي اوهِرِيا؛
سُڻِي سونُ لَنڪا جو، سُکُ نه سامُونڊيُنِ؛
پِرِهَ پَڳَہَڇوڙِيا،کاريکيڙائُنِ؛
وَڏيڀاڳڀِڙنِ،جيڪَهياڪارُونڀارڏي.“
ان بيت مان خبر پوي ٿي ته ڪنھن وقت ۾ سري لنڪا يا لنڪا خوشحال ملڪ هو ۽ اتان جي ُسونھن جو سُڻي سامونڊين کي سک نه ايندو هو ۽ اهي اوڏانھن ڪمائڻ لاءِ ائين ويندا هئا جيئن اڄڪلهه ماڻهن جي ڀاڄ آمريڪا يا جپان ڏانھن آهي. ٻيو بيت ٻڌو:
کاري کيڙائو، مٿي مِٺي موٽيا
سودو ڪن نه سونَ جو، وڏا وِهائوُ
موتي جي مھراڻ جا، تن جا طامائوُ
سامونڊي سائُو، لنڪا لوپي آئيا.
لنڪا لوپي آئيا مقصد ته اتان جهجهو ڪمائي آيا. مگر هاڻ ته الطاف جي احوالان مان لڳي ٿو ته اتي ڀينگ ٿي واڪا ڪري.
الطاف هيءُ ڪتاب برلن وال (Berlin-wall) ڪِرڻ کان اڳ لکيو آهي. اڄ جڏهن اوڀر ۽ اولھه جرمني گڏجي ويا آهن ۽ برلن وال ٽُٽي چڪي آهي ۽ روس به دنيا جي نقشي تان غائب ٿي ننڍين ننڍين خودمختيار رياستن ۾ ورهائجي چڪو آهي، جيڪي وري هڪ ڍري ڪامن ويلٿ ذريعي سلهاڙجڻ جي ناڪام ڪوشش ڪري رهيا آهن، تڏهن سوچڻ جي ڳالهه آهي ته ڀلا اشتراڪي بلاڪ کي آخر ٿيو ڇا جو بلڪل ٽُٽي ويو. ڇا سرمايه دار دنيا ۾ سڀ خوبيون آهن ۽ اشتراڪي دنيا ۾ سڀ خرابيون آهن. جو سرمايه دار ملڪ وڃن ٿا طاقت ور ٿيندا ۽ اشتراڪي ملڪن جا حال بُرا آهن. توڙي جو برلن وال ٽٽڻ ۽ روس توڙي ٻيا اشتراڪي نظام ڌڙام ٿيڻ، هن ڪتاب لکڻ کان پوءِ جا واقعا آهن پر تنھن هوندي به الطاف ان طرف اڳي ئي اشاارو ڏئي چڪو آهي:
باب تيرهين ۾ ايسٽ جرمنيءَ جي حوالي سان ”لوهي پڙدي (Iron-Curtain) جي هن پار“ تي لکندي هن اوڀر جرمني جي مختلف ماڻهن کان رايا ورتا آهن جن جا ٽڪرا پيش ڪجن ٿا:
هڪ عورت مسز پاليڪ کان ورتل انٽرويو جا ٽڪرا:
”اسان ٻين ملڪن ۾ گهمڻ لاءِ به نٿا وڃي سگهون سواءِ سوشلسٽ ملڪن: بلغاريا، رومانيا، چيڪو سلوويڪيا وغيره جي. هتي اسڪولن ڪاليجن ۾ جرمن ۽ روسي زبان پڙهائين. انگريزي مون پنھنجي مڙس کان سکي آهي، جيڪو جھاز تي خلاصي آهي. هتي گهڻو تڻو سامان روس جو وڪامي ۽ اسان جي ملڪ جوڪچو سامان جھڙي تھڙي اگهه تي روس وٺي. ٻين ملڪن جون شيون لڪ ڇپ ۾ بليڪ تي وڪامن.“
ويسٽ جرمني کي سٺو ٿا سمجهو يا هن پنھنجي ايسٽ جرمني کي؟ مون کانئس پڇيو.
”گهمڻ ۽ ڪمائڻ لاءِ ويسٽ جرمني سٺو پر رهڻ لاءِ ايسٽ جرمني. اسان جي ايسٽ جرمنيءَ ۾ اها سا ڳالهه آهي ته برايون نه آهن. مثلاً چوري، ڌاڙا، غنڊه گردي، کلئي عام فحاشي وغيره بلڪل نه برابر آهن، جيڪي ويسٽ جرمني يا ٻين سامراجي ملڪن ۾ آهن.“
”پوءِ به توهان هتان ڀڄڻ جي ڪوشش ڪريو ٿا، ڇو ڀلا؟“
”بس! شايد ان هوندي به ڪنھن شيءِ جي کوٽ محسوس ڪريون ٿا ۽ اها آهي شخصي آزادي. ان کان سواءِ اسان جو هي ملڪ جيڪو ظاهري طرح ته سوشلسٽ ملڪ سڏجي ٿو پر حقيقت ۾ Police State هجڻ ڪري هر وقت خوف ۽ حراس ۾ زندگي بسر ڪيون ٿا.“ حوالو ختم.
مسز پاليڪ جي مٿين ڳالهه ”روس ڇو ٽٽو“ جو مڪمل جواب آهي_ يعني ٻين چڱاين جي باوجود جيڪا شخصي آزادي جي عدم موجودگي ۽ Police State بڻجڻ ئي ڪارڻ آهن اشتراڪين جي بربادي جا.
مقصد اهو ٻڌائڻ هو ته الطاف روس ٽٽڻ کان اڳ ئي ڄڻ ته اها پيشنگوئي ڪري ڇڏي هئي ته ائين اَوَس ٿيڻو ئي هو.
الطاف جديد سيلاني آهي. مگر فني ۽ لغوي لحاظ کان هو وڻجارو ناهي، هو سُر سامونڊي ۾ ڀٽائي جو اهو وڻجارو ناهي جن جون ونيون وڻج خاطر ورن لاءِ پيون واجهائينديون هيون ۽ جڏهن ٻارهن مھينن کانپوءِ وڻجارو موٽندو هو ته وري ستت ئي سفر تي اُسھڻ جي تياري ڪندو هو. ۽ وڻجاري جي وني جي سڪ ئي پوري نه ٿيندي هئي. تڏهن هوءَ رڙ ڪري پنھنجي سس کي چوندي هئي:
”وڻجاري جي ماءُ! وڻجارو نه پلئين؟
آيو ٻارهين ماههِ! موٽيو ٿو سفر سنبھي!“
پوءِ جڏهن وڻجارو ونيءَ کان لڪ ڇپ ۾ پَڳھه ڇوڙي ٻيڙا ٻار ۾ وجهي، سفر ڀيڙو ٿيندو آهي ته هوءَ بندرگاهه ڏانھن يڪساهي ڊوڙي هن کي پڪاريندي آهي ته اڄ نه وڃ.
”پُران، مانَ پُڄان؛ بَندَرَ مون ڏُورِ ٿِيا؛
نه مُون هَڙَ نه هَنجَ ڪِي، جو آئُون چَئِي چَڙهان؛
اِيهين ڪَجِ، پاتِڻِي! جنهن پَرِ پِرِينءَ مِڙان؛
ڪارُون تي ڪَريان، تو دَرِ اُڀِي، ناکُـئا!“
پر اها ڪيفيت هن وڻجاري جي ناهي جنھن جي وني وَرَ سان هوندي آهي.
الطاف جي سفرنامن ۾ بيان ڪيل تجربن ۽ مشاهدن تي ساحر لڌيانويءَ جو هي بيت ڪيڏو ٺھڪي اچي ٿو:
دنیا نے تجربات و ہدایت کی شکلمیں
جو کچھ مجھے دیا ہے وھ لوٹا رہا ہوں میں۔
پر مان سمجهان ٿو ته الطاف ورتو گهٽ آهي موٽايو گهڻو آهي_ يار زنده صحبت باقي.
هدايت بلوچ
1_ جنوري 1992ع