عربي سمنڊ ۽ ڳاڙهو سمنڊ
هڪ دفعو جھاز وري ڪراچي ڇڏي آهي ۽ سفر شروع ٿيو آهي. ڪجهه ڪلاڪن بعد ٽي ويءَ ساٿ ڇڏيو ۽ ٻن ڏينھن بعد ريڊيو رهجي ويو. رهجي ويون عالمي نموني جون ريڊيو اسٽيشنون: راولپنڊي، بي بي سي، وائيس آف آمريڪا ۽ هڪ ٻه روسي اسٽيشنون.
”ڏُور اوڀر“ اڄ کان سوين سال اڳ به جھازي پسند ڪندا هئا ته اڄ به. لڳاتار چئن پنجن سفرن کانپوءِ هن دفعي جھاز اوڀر ڏي رخ رکڻ بدران، اولھه طرف ڪيو آهي. هتان يورپ، ناروي، ڊئنمارڪ اسپين وڃڻو آهي. ان بعدڪئناڊا ۽ آمريڪا_ پوءِ جي خبر ناهي. آمريڪا کان سڀ ڪارگو ڪراچي لا ملڻ ته مشڪل آهي. ضرور ڪجهه لاءِ جدي، بصري، ڪولمبو يا چٽگانگ وڃڻو پوندو. يعني هي سفر تمام ڊگهو ٿيندو_ پر اهو به شڪر جو سئيز ڪئنال کليل آهي نه ته ڇڙو آفريڪا کي ڦيرو ڪرڻ ۾ ويھه ڏينھن لڳيو وڃن ۽ اٽڪل اٺ هزار کن ميل وڌيڪ سمنڊ جهاڳڻو پوي ٿو ۽ پوءِ هڪ هڪ سمنڊ جو ڏينھن قيد برابر ٿئي ٿو. سمنڊ تي جھاز ۽ قيد ۾ رڳو اهو تفاوت آهي جو قيد خاني مان ڪڏهن ڪڏهن ڀڄي نڪرڻ جا موقعا ملي سگهن ٿا.
هينئر هتان ڪراچيءَ کان عربي سمنڊ مان سڌي گهُت هڻنداسين ته سامهون ڳاڙهو سمنڊ جنھن جي هڪ پاسي عدن، يمن، سعودي عرب آهي ته ٻئي پاسي سومالي لئنڊ، حبش، سوڊان ۽ مصر آهي. ڳاڙهي سمنڊ جي پڇڙيءَ وٽ انسان جو هٿراڌو کوٽيل سئيز ڪئنال آهي، جيڪو ميڊيٽرينن سمنڊ کي، ڳاڙهي سمنڊ سان ملائي ٿو. اڄ جي ماڊرن جھاز لاءِ ائٽلانٽڪ، پئسفڪ ۽ هندي وڏي سمنڊ کي ڇڏي، ٻيا سڀ سمنڊ ڄڻ حوض برابر آهن. ڪارو سمنڊ، جپاني سمنڊ، ڏکڻ چيني سمنڊ، افوسڪ سمنڊ، اڊرياٽڪ سمنڊ، بالٽڪ سمنڊ، ڪئربين سمنڊ، عرفورا سمنڊ يا ٻيا ڪيترا سمنڊ پار ڪرڻ وقت ڪو نه ڪو ملڪ، اَجهي لاءِ، سڏ پنڌ تي آهي ئي آهي ۽ جھازيءَ جي دل، نفسياتي طرح، بھادر رهي ٿي. نڄاڻ جھاز تي ڪو حادثو ٿي پيو ته يڪدم اوسي پاسي جي ملڪن کان مدد جو بندوبست ٿي سگهي ٿو . پوءِ جيئن هاءِ وي تان لنگهڻ وقت ٽيڪا ٽپڻي ڪبيرهبي آهي ته هي فلاڻو ٻيلو آهي، هي فلاڻي درياءَ جو واهه آهي، هي ساڄي پاسي فلاڻي وڏيري جي زمين آهي، اڳ سال فصل ڀلو لٿو هوس ۽ کاٻي پاسي فلاڻي رئيس جو باغ آهي. هاڻ فلاڻو ڳوٺ اچڻ وارو آهي، اتي ترسي چانھه پيئنداسين ۽ هتي هن هنڌ اسان جي هڪ مائٽ جو حادثو ٿيو هو. پوءِ هتي جي تر جي ماڻهن_نوح پوٽن، هاليپوٽن_ يا ڦل پوٽن ڏاڍي مدد ڪئي هئي. ساڳيو لقاءُ هيڏانھن هوندو آهي.
”اڄ منجهند جو ساڄي پاسي هڪ جبل نظر آيو هو.“ مانيءَ تي جونيئر انجنير ٻڌايو.
”اهو عدن جو پاسو ئي ته هو ۽ هي کاٻي پاسي جبوتي آهي. تازو فرينچن کيس آزاد ڪيو آهي. سواءِ ٻڪرين جي، ٻي ڪا پيدائش يا آبادي ناهي.“ ريڊيو آفيسر وراڻيو.
”چيف انجنيئر کي جبوتيءَ ۾ شايد انجڻ جو ٽربو چارجر Turbo_ charger ٺھرائڻو آهي.“
”ماٺ اٿس ڀلي. اٿوپيا سان ڳنڍيندڙ، سندن واحد رستو ڀڄي پيو آهي، اهو ئي کانئن مرمت نٿو ٿئين. سو وري جھاز جو ٽربو چارجر ٺاهيندا. اڃان به مصر ۽ مالٽا ۾ ڪجهه ٿي سگهندو.“
”مصر وري ڪھڙو چڱو مڙس آهي! اڳئين دفعي اسان کي پاڻيءَ جي ضرورت هئي، اهو ئي نه ڏئي سگهيو پوءِ اڳتي مالٽا مان وڃي ورتوسين.“ فورٿ آفيسر سندن درستي ڪئي.
”اڳئين دفعي اسان سومالي لئنڊ جي بندرگاهه مگديشو ڪارگو کڻي ويا هئاسين پر هينئر ته ضروت ۾ به وڃڻ صحيح ناهي جو ملڪ ۾ امرجنسي لڳل آهي.“
”اهي سومالي لئنڊ ۽ اٿوپيا وارا هاڻ ڏکيو ٺھن. سڀ روس نالي ٿا چون، ته اهو ٻنهي کي هٿيار ڏئي ويڙهايو ويٺو آهي. ’چور کي چوي چوري ڪر، ساڌ کي خبردار، اچئي پيو. نه وڃنئي‘ وارو ڪم روس جو آهي، کيس لڙ ۾ مزو.“
”گهٽ ته ٻيون وڏيون طاقتون به نه آهن. منھنجي نظر ۾ ته سڀ وڏا ٺي ٺڪر ڳي ڳيرا آهن. جنھن کي جتي ٿو جهٽ لڳي اتي اهو پورو آهي. آخر کين سندن ڪارخانن ۾ ٺھيل هٿيار ڪٿي ته آزمائڻا ۽ وڪڻڻا آهن، نه ته سندن مزور بي روزگار نه ٿي ويندا؟“
”ڪٿي پھتا آهيون، هاڻ؟“ جونيئر انجنيئر ماني ختم ڪري پڇيو.
”هوائي جھاز ۾ پيو وڃين ڇا؟ اڃان ته اتي ئي اٿوپيا ۽ سوڊان وٽان لنگهي رهيا آهيون ۽ ساڄي پاسي سعودي عرب آهي. شام ڌاري جدي وٽان لنگهنداسين.“
”يار پنھنجي ته حسرت ئي رهجي وئي حج ڪرڻ جي! هاڻ ڪو حاجين جو جھاز وٺبو. فلاڻو ٿرڊ آفيسر سفينه حجاج ۽ سفينه عرب تيهو، ٽي حج ۽ هڪ عمرو ڪيو اٿس.”
”ڀلا، سئيز ڪڏهن ٿواچي؟“
”بس سڀاڻي رات جو دير سان يا پرهينءَ صبح جو. پورٽ توفيق پهچي، پھرين قافلي ۾ شامل ٿبو. سئيز ڪئنال وڏو ڏڍ آهي، مصرين لاءِ. پاناما ۽ ڪِيل (Kiel) ڪئنال وارا به ايترا پئسا نٿا وٺن. هڪ هڪ جھاز کان هي ٻه لک رپيا کن وٺن ٿا. ڏهاڙي هڪ سو جھاز به لنگهن ته مصر وارن جا مفت ۾ ٻه ڪروڙ رپيا ٿيو وڃن. پاڻي ته مالٽا مان کڻبو نه؟ سيڪنڊ انجنير پڇيو.
”مالٽا ۾ مينھوڳيءَ جو پاڻي ٿئي. ان کي ڪاڙهي پيئڻ جو کٽراڳ ڪير پيو ڪندو.“ چيف آفيسر وراڻيس.
”مالٽا جي نقشي تي واقعي ڪا ندي نالي نظر ڪا نه ٿي اچي. مينھن جو نه ته کوهه جو پاڻي هوندو. پاڻي خريد ڪرڻ لاءِ ٻي ڪا سٺي جاءِناهي؟“
”ساڄي پاسي ترڪي، اٽلي، فرانس وغيره آهن. پر انهن جي بندرگاهن لاءِ ڪجهه اندر هلڻو پوندو ۽ کاٻي پاسي لبيا، ٽيونيشيا ۽ الجيريا ويجها بيٺا آهن پر ايڏانھن ماڻهو ويوته ڦاٿو. جيسين وارو اچي. اڳھين سندن ”ڪارگو جھاز“ ٻن مھنن کان انتطار ۾ هوندا. پاڻ کي ”سوٽا“بندرگاهه (Ceuta)سٺو رهندو. تيل به اتان وٺنداسين.“
”سُوٽا موراڪو ۾ آهي نه؟“
”آهي ته موراڪو جي سرزمين تي، پر مٿس قبضو اسپين وارن جو آهي. موراڪو وارن کي ڪڏهن به نه ڏيندا. جيئن جبرالٽر کي انگريز نٿا ڇڏين.“
”هڪ دفعي، اسان جي ففٿ انجنير جي، جبرالٽر وٽان لنگهندي ٻانھن جي هڏي ڀڄي پئي. جبرالٽر ريڊيو کي وائرليس ڪئيسين. هڪدم هيليڪاپٽر ذريعي، انجنير کي هلندڙ جھاز تان کڻي ويا. پوءِ هو چاق ٿي، بيلجم ۾ جھاز تي موٽيو. هونءَ انگريز، اسپيني، ڊئنش ۽ نارويجن ان معاملي ۾ ماڻهو ڀلا آهن. کين سامونڊين جو قدر آهي. پاڻ به ته صدين کان وڏا Sea-farer رهيا آهن ۽ ڏکيا سکيا ٻنهي قسمن جا ڏينھن ڏٺا اٿن. ٽپال ۽ اخبار به، اهي، هلندڙ جھاز تي، روزانو هيليڪاپٽر ذريعي موڪليندا رهن ٿا.“
”۽ هي پاڻ وارا مصري يار؟“
”انهن جي ته ڳالهه ئي نه ڪر.“ ... وغيره وغيره.
اسان جي ٽي وي ۽ اوگهڙ
پاڪستان ۾ ڪيترن رسالن ۽ اخبارن ۾ پڙهيو هوم ته پاڪستان ٽي_وي تي اوگهڙ گهڻي ٿا ڏيکارين ۽ آئون اهو ئي، سوچيندو هوس ته مصر، لبيا، جارڊن، ٽيونيشيا جھڙن مسلمان ملڪن جي ٽي ويءَ تي ته خبر ناهي ڇا هوندو. عشقيه ڊرامن جو ته ذات نالو نه هوندو ۽ جي ڪا عورت ڳائڻ يا خبرون پڙهڻ ايندي هوندي ته پڪ برقعو پائي پوءِ اهو ڪم سر انجام ڏيندي هوندي.
هن دفعي عربي سمنڊ، بحرِ احمر ۽ بحر روم مان لنگهندي وقت، ڪيترن ئي عرب اسلامي ملڪن جا ٽي وي پروگام پابنديءَ سان ڏسڻ بعد پاڪستان جي انهن ماڻهن تي تعجب کاڌم، جيڪي پاڪستان جي ٽي وي کي اوگهڙ سان مشابھت ڏين ٿا. هتي جي ملڪن جي ٽي وي جي جهلڪ، اميد ته پاڪستان ۾ ’دوست ملڪن جي موسيقي‘ نالي پروگرام ۾ ڏٺي ويندي هوندي.
***
سئيز ڪئنال اڪارڻ واري مصري پائلٽ کان اسان جي ڪئپٽن پڇيو ڇا پيئندين؟
پائلٽ: مون کي انڊين چانھه کپي.
ڪئپٽن: ڇو انڊين چانھه_؟
پائلٽ: ڇو هي انڊين شپ ناهي.
ڪئپٽن: ڪمال آهي اسان توهان خاطر اسرائيلين سان به رٺا ويٺا آهيون ۽ توهان جا اهي حال آهن جو پنھنجي مسلمان دوست ملڪ کي نٿا سڃاڻو؟
پائلٽ: ڇا توهان مسلمان آهيو_؟
ڪئپٽن: تڏهن ٻيو وري ڇا. هي جو اچڻ سان توکي سلام ڪيم.
پائلٽ: پر هڪ هندستاني جھاز تي آئون ويس ان تي به مسلمان ڪئپٽن هو، هندستان ۾ به ته مسلمان آهن.
ڪئپٽن: اها ته مون کي به خبر آهي ته هندستان ۾ به مسلمان آهن. چين ۾ به مسلمان آهن. روس ۾ به آهن. پر پاڪستان ملڪ م مسلمان Dominate ڪن ٿا.
ڪيترا اهڙا ملڪ آهن جيڪي حڪومت جي سطح تي ته اسان جا دوست سڏيا وڃن ٿا پر افسوس جو ان جي عوام اسان جي ملڪ کان اڻ ڄاڻ آهي. ڪيترا پرڏيهي گس پنڌ ملندي هن قسم جا سوال ڪندا: ’پاڪستان‘ شھر جو نالو آهي يا ملڪ جو؟ پاڪستان ڇا هندستان ۾ آهي؟ پاڪستان ۾ ڪا گهمڻ جي جاءِ آهي؟ وغيره. ڪيترن ئي ملڪن جا ماڻهو، اسان جي ملڪ کان سنگاپور، بھاما، ٿائلنڊ، گئاٽامالا، ميڪسيڪو ۽ ڪينيا جيترو به واقف نه آهن. اسان جا سفارت خانا ان ڏس ۾ ڇا پيا ڪن؟ هر باشعور پاڪستانيءَ جي دل ۾ اهو سوال اڀري ٿو.
ملڪ جو مان مٿانھون ڪرڻ لاءِ، سفارتخانن کان علاوه ولائت ۾ رهندڙ اسان جا پاڪستاني، جھاز ران ڪمپنييون، هوائي ڪمپنيون ۽ بئنڪون پڻ وڏو پارٽ ادا ڪري سگهن ٿيون.