ڪولمبو_ سري لنڪا
ٽي بجي، سيڪنڊ انجنير شعيب کي فون ڪيم ته ٻاهر هلڻ جو ارادو آهي يا نه؟ در اصل ڪولمبو ۾ آئي ايترا ڏينھن ٿي ويا آهن جو هاڻ ڪيترن ٻاهر نڪرڻ ئي ڇڏي ڏنو آهي ۽ هرڪو جھاز جي رواني ٿيڻ جو انتظار پيو ڪري_ پر سائين اڳيان به سري لنڪا جا مزور آهن، جيسين آفت جيڏي جھاز کي سامان سان ڀرين.
”هلون ته هلون ڪيڏانھن؟“ سيڪنڊ انجنير پڇيو.
”بس نڪري ٿا پئون. هڪ ته هيئر ڪٽ ڪرائينداسين. شاپنگ به کڻي ڪنداسين. چانھه، مصالو وغيره جي“
بندرگاهه جي لانچ اچڻ ۾ اڃان اڌ ڪلاڪ هو. هيٺ ڏاڪڻ وٽ آياسين ته پرائيويٽ لانچ بيٺي هئي. پنج پنج رپيا ڏئي چڙهي پياسين ۽ اچي پئسينجر جيٽي تي لٿاسين. ڪسٽم ڪائونٽر مان لنگهندي ٻاهر نڪتاسين. ميرين، ڦاٽلوردين ۾ هيڏانھن هوڏانھن وائڙن وانگر بيٺل ڪسٽم آفيسر، پنھنجا پيلا ڏند ڪڍي ڦڪي مرڪ ڏني۽ هڪ همراهه چپنتي ساڄي هٿ جي ڏسڻي ۽ وچين آڱر رکي سگريٽ ڇڪڻ جو اشارو ڪيو. يعني سگريٽن لاءِ گهُرَ ڪئي. سيڪنڊ انجنير هڪ ٻن کي سگريٽ ڪڍي ڏنو. اهو هنن لاءِ ايڏو ٿورو هو جو مھرباني چوندي چوندي قربان ٿي ٿيا. هڪ ته آهستي اچي ڪنن ۾ ڦسڪو هنيو ته جيڪي وڻانوَ سو وٺي اچجو، منھنجو نالو جوزف آهي. توهان کان ڪجهه ٽئڪس نه وٺنداسين. بس ڪجهه شيونگ بليڊ سڀاڻي ڏجو.
ڪولمبو پھچي خبر ناهي ڪيترا دفعا ڏينھن ۾ دعا گهرندو آهيان ته منھنجا مولا ڪنھن ملڪ جي معاشي حالت خراب ٿيڻ کان پناهه ۾ رکجانءِ. هڪ ملڪ کي سڌرندي يا ترقي ڪندي ته پيڙهيون لڳي وڃن ٿيون پر ڊهندي ويرم ئي نٿي لڳي. ڪڏهن ڪڏهن سوچيندو آهيان ته اسان جي ملڪ کي هيڏا لوڏا آيا آهن پر ڪا ته آسماني طاقت ضرور آهي، جنهن جي رحم ڪرم هيٺ اڃا تائين ڪنھن حال ۾ آهي. اهو سوچيندي گيٽ نمبر پھرين (پئسينجر ٽرمينل) کان ٻاهر نڪتاسين. ڪجهه ٽئڪسين وارا ۽ ڪجهه استعمال ٿيل پوسٽ_ ٽڪليون، رسالا، دهلڙيون ۽ ناريل جا رانديڪا وڪڻڻ وارا بيٺا هئا. هرڪو ٽئڪسيءَ وارو پاڻ ڏي ڇڪڻ لڳو.
”سر هيئر. مائي ٽيڪسي ويري گڊ.“
(Sir here. My Taxi very good)
”نه. ٽيڪسيءَ جي ضرورت ناهي.“
”اوڪي گرل؟ گڊ سلوني گرلس، سر؟“
ڪاريون، سنهڙيون، بدبودار، هڏاوان پڃرا، ائناٽامي ڪتاب جي ٽائٽل ڪور جون تصويرون، Unbalance Diet جو جيئرو جاڳندو ثبوت_ ۽ ها، سفليز ۽ سستي ميڪ اپ سان ٿڦيل_ سلون جي اسٽينڊرڊ کان شايد اهي ”گڊ گرلس“ هجن. ۽ سندن سولو شڪار_؟ Sailor. هڪ رات جي مزي بعد سڄو مھينو پينسلين جون سيون هڻائيندو رهي يا سمنڊ تي سور جي عذاب ۾ تڙپندو رهي. نه فقط پنھنجي پر پنھنجي اولاد جي زندگي به تباهه! اڄڪلهه سفليز مرض_ بادِ فرنگ بدران بادِ سلون، بادِ ٿائلنڊ، بادِ فلپين، بادِ هندستان، بادِ غربت_ بادِ مشرق هئڻ گهرجي. ۽ انهن ڪارين ڪوجهين بدبودار بيمار ڇوڪرين سان نفرت ڪرڻ گهرجي يا همدردي_؟! ان ۾ آخر سندن ته ڏوهه ناهي. پر معاشري جو، معاشيات جو، ملڪي سياست جو سمجهڻ کپي. تڏهن ته سنگاپور، هانگ ڪانگ، جپان، جرمني، اٽليءَ جون ڇوڪريون جي اڄ کان ويھه پنجويھه سال اڳ، مانيءَ جي ڳڀي يا ڦاٽل چولي چئمپل تي پنھنجو جسم وڪڻي ڇڏينديون هيون، سي اڄ هزارين رپين ۾ به توهان جي مرضيءَ جو ساٿ نه ڏينديون. توهان ڪنھنجيون بنيادي گهرجون پوريون ڪريو، پوءِ ڪا رنڊي ٿئي، پوءِ ڪو چور ٿئي ته ان سان نفرت ڪريو.
• چئن شادين تي به سري لنڪا جو وارو نه ايندو
ٻه ننڍڙا ڇوڪرا، اٺ ڏهه سالن جا، اڳيان رستو جهلي بيھي رهيا. ”سر مساج گرلس. ويري نيئر ڪَم ڪَم.“
بھرحال اهي روزمره جا دستوري جملا ٻڌندا اسان هلندا رهياسين. هڪ غريب ملڪ ۾ ڌاريون ٿي اچڻ ڪيڏو عجيب آهي. يا ته جيسين ڪو اسان وانگر عادي ٿي وڃي. سيڪنڊ انجنير کان پڇيم ته پنڌ ئي هلندو يا ٽئڪسي ڪجي.
”پنڌ. جھاز تي ته اڄ ڪلهه هلڻ جو موقعو ئي نٿو ملي. سڄو جھاز جو ڊيڪ، ڪارگو سان ڀريل آهي.“
بھرحال ويجهي رستي لاءِ بندرگاهه جي هڪ عمارت مان اندران لنگهي، اچي بندرا نائڪي گيٽ ۽ ٽئپرويين هوٽل جي وچ ۾ پھتاسين. ڪنھن زماني ۾ ٽئپروبين ۽ گال فيس هوٽلون هتي جون بلي بلي هوٽلون هيون. سائين وڏي ڳالهه سمجهيون وينديون هيون، جيئن ڪراچيءَ جي برسٽل، ميٽروپول ۽ خيبر، زميندار وغيره. پر هاڻ ته انٽرڪانٽينينٽل، هاليڊي اِن، لنڪا اوبيراءِ جھڙيون انٽرنيشنل ساک ۽ سونھن جون هوٽلون کلي پيون آهن. انهن وڏين هوٽلن کان سواءِ ڪيتريون ئي ننڍڙيون هوٽلون ۽ مسافر خانه: ايلفينٽ واڪ هوٽل، نيولئنڊس هوٽل، پئرامائونٽ، هريندرا هوٽل ۽ مسافرخانو، حباش اِن، وغيره وغيره_ جن ۾ ڪڏهن توهان ويدنائو ته مئنيجر جو پھريون سوال: ”يو وانٽ اِٽ فار شارٽ ٽائيم آر فل نائيٽ_ چند ڪلاڪن لاءِ ڪمرو گهرجي يا سڄي رات لاءِ؟“ ٻڌي توهان سمجهي ويندائو ته توهان ڪٿي بيٺا آهيو ۽ ڪھڙي موڙ تي.
ٽئپروبين هوٽل جي سامهون پارڪ اسٽريٽ تي اسان جي ڪتابن جي هڪ پرستار ارجن جو دڪان `Attraction` نالي آهي. سندس وڏا سنڌ ورڪي ورهاڱي کان به گهڻو گهڻو اڳ، ٻين ڪيترن سنڌين وانگر، هتي ڪولمبو ۾ اچي Settle ٿيا هئا ۽ هتي جي زبان سنهالي ۽ پنھنجي مادري زبان سنڌي ڳالهائين. سيڪنڊ انجنير کي چيم ته ارجن کان چانھه وٺندا هلون.
سندس دڪان تي اسان جي جھاز جا ٻئي ڊيزل مڪينڪ: دائود ۽ بخشي بيٺا هئا. هو خريداريءَ بعد دڪان ۾ ڪم ڪندڙ سلوني ڇوڪرين سان جهَڳي هڻي رهيا هئا. اسان کي ڏسي ٻاهر ٿي نڪتا، پر سيڪنڊ انجنير کين جهلي چيو ته اسان ڪري ڀڄو نه. ننڍ وڏائي فقط جھاز تي ڊيوٽي مھل رهڻ کپي. ٻئي همراهه بيحد محنتي، پڙهيل ڳڙهيل، سٺي خاندان جا، بيحد چرچائي ۽ خوبصورت جوان آهن. مختلف اسٽائيل ۽ فئشن جا ڪپڙا پائڻ جا شوقين. انهي وقت به ٿڌي آسماني رنگ جا هڪ جھڙا ڪپڙا پھريل هين. کانئن خريداريءَ جو پڇيوسين.
بخشيءَ کلندي چيو: ”سر هتي ته چانھه کان سواءِ ٻيو ڇا ٿو وٺي سگهجي.“ سندس کِل ۾ سخت ٽوڪ هئي.
پنج سال اڳ، جڏهن کان هِن، اسان واري جھاز ران ڪمپني ڀرتي ڪئي آهي، هيءُ مون سان چوٿون سفر اٿس. پھريون دفعو جڏهن هڪ ٻئي جھاز تي هئاسين ته آئون ٿرڊ انجنير هوس. سڄو ڏينھن انجڻ روم ۾ مشينن تي گڏ ڪم ڪندا هئاسين ۽ چرچا گهٻا پڻ.
ڪڏهن ڪڏهن رات جي وقت امرجنسي ۾، جوشيلي سمنڊ ۾، انجڻ جي ڏکين حصن ۾ _ جتي ٿڌو پاڻي، ڪوسو تيل يا ٻاڦ Leakٿي رهي هجي، ۽ ٻيو ڪو ڪم کان منھن ڦلهڙو ڪري، اتي اسان وارو هي بخشي، پھرين سڏ تي مرڪندي انجڻ روم ۾ داخل ٿيندو۽ مانيءَ ۽ ننڊ جي فڪر کان بي پرواهه ٿي تيسين ڪم ۾ لڳو رهندو جيسين مشينريءَ جو مونجهارو صحيح ٿئي. اڄ آئون جڏهن چيف انجنير ٿي ويو آهيان، تڏهن به ساڻس ساڳيا چرچا ڀوڳ قائم آهن_ پر ڊيوٽي ٽائيم بعد. سندس چرچن جو پنھنجو نمونو هوندو آهي. اڳ دفعي جڏهن ڪولمبو ڇڏي رهياهئاسين ته لنگر کڻڻ وقت بخشيءَ کلندي چيو: ”سر! ڪولمبو کي موهن جو دڙو ٿيڻ ۾ باقي ڪي چند سال ٻيا.“
مون ان بابت ته سوچيو به نه هو. سامهون ڪولمبو بندرگاهه جونکنڊهرن جھڙيون عمارتون سالن کان رنگ پوچيءَ لاءِ سڪي رهيون هيون. ڇتين جون ڪريل ڪمانون ۽ ڪامون، ڀتين جا لٿل چاپوڙا، دونھاٽيل چِمنيون ۽ مينھن ۾ سنياريل دروازا ڏسي، بخشيءَ جي چرچي تي کِل آئي. ۽ هاڻ وري سندس ان جملي: هتي چانھه کان سواءِ ٻيو ڇا وٺجي ۾، لفظ ”هتي“ تي زور. چيومانس، ”ڇو اچي ڪولمبو جي پويان پيو آهين.“
”آئون؟ سائين توبانھه ڪريو. آئون ته ڪولمبو جي حسن ۽سونھن جو مداح آهيان.“ ائين چئي هن پاسيري اکين سان دڪان ۾ ڪم ڪندڙ ٻُڌ ڇوڪرين: رينا ۽ سنيلا ڏي ڏٺو. هُو_ ساڙهيءَ ۾ سمارٽ لڳي رهيون هيون، سھڻيون هرگز نه. اسان جي اڙدو سمجهي ته نٿي سگهيون، پر لھجي مان محضوظ ٿي رهيون هيون.انگريزيءِ ۾ کانئن پڇيومان ته هن اسان واري همراهه توهان کان پنھنجي زال لاءِ به ڪجهه باتڪ جا وڳا وغيره ورتا آهن يا نه.
”ڪپڙو ۽ سري لنڪا مان“ ڇوڪرين بدران، بخشِيءَ پنھنجي ٻنهي ڪنن جي پاپڙين کي ڇڪيندي (توبه زاري ڪندي)، چيو. ڇوڪرين کِلندي چيو ڇا هن جي شادي ٿيل آهي؟ بخشيءَ کان يڪدم اڙدوءَ ۾ پڇيم ته ڪٿي معاملو خراب ته نه پيو ڪريان؟
”نه سر. خدا جو قسم اهڙي ڪا ڳالهه ناهي. ضيا صاحب چار شاديون ضروري ڪيون ته به سري لنڪا جو وارو نه اچي سگهندو.“
”اسان کي ته هن اها ڳالهه ٻڌائي ڪانه.“سنيلا چيو.
• رک صندليءَ تي پير
”ان ڪري جو متان توهان سندس سلوني گرل کي ٻڌايو جيڪا هتي توهان جي ئي اوسي پاسي ۾ ٿي رهي.“
”کڻ ٻڌا جو قسم“ هاڻ بخشي کي ورائي ويون. ارجن چيوته هنن کي ٻه ڏينھن کن موڪل ڇو نٿا ڏيو ته ڪئنڊي، هِڪَدوا وغيره ڏسي اچن. اتي جا چانھن جا باغ ڏسڻ وٽان آهن.
”سڄي Voyageموڪليون ڪيون اٿن_نيويارڪ کان ڊئنمارڪ تائين. ان هوندي به هڪ ڏينھن جي موڪل تي به هي حال آهن. هنن کي ڪئنڊي وڃي چانھه جو باغ ڏسڻ جو شوق ٿورو ئي آهي. اجايو توکي به ٻه ڏينھن دڪان بند ڪرڻو پئجي نه وڃي.“
سيڪند انجنير تيسين چانھه وٺي دائود کي ڏني ته جھاز تي کڻي هلي ۽ اسان پاسي واري گهٽيءَ ۾ حجام جي دڪان تي وار ٺھرائڻ لاءِ چڙهياسين. حجام اڇي ڪوٽ، گوڏ، تنھن مٿان بيلٽ (پر بوٽ بنا) در وٽ ئي بيٺو هو. ڪرسيءَ تي وهاري ڪوٽ کي سڌو ڪندي چيائين: ”مشين خرابٿي پئي آهي، ڪئنچيءَ سان وار ڪتريان؟“
کيس دل ۾ گهٽ وڌ چئي، سيڪنڊ انجير کي چيم ته يار هڪ ته مٿي تي وار لڀن ڪونه، ۽ جيڪي بچيا آهن، اهي هل ته ڪنھن ٻئي هنڌ فضيلت سان ڪترايون. اڃان ڇھه نه ٿيا آهن. انٽر ڪانٽينينٽل جو باربر شاپ کليل هوندو.
چاتام روڊ وٺي مٿي سمنڊ جي ڪناري تي ٺھيل ”هوٽل انٽرڪانٽيننٽل ڏي آياسين. رستي تي ڪيترائي هِپي ڇوڪرا، ڇوڪريون ۽ ٽورسٽ هلڪي ڦلڪي لباس ۾ رستن تي وائڙڻ وانگر ڦري رهيا هئا. ڪي هٿ جا ٺھيل رانديگا، هتي جا مشھور مڻيا، پٿر ٻُڙا وٺي رهيا هئا. هوٽل سال سايل، نيو چائنيز شاپ، هردرماڻي شاپ ۽ ٻيا دڪان لنگهي ’پي_بي فئشن شاپ‘ نالي هڪ سنڌيءَ جي وڏي دڪان تي چڙهيس. سڄي ڪولمبو ۾ رڪارڊن، ڪئسٽن ۽ ڪپڙن جو هي وڏو دڪان آهي، جتان انگريزي، سنهالي، تامل کان سواءِ اڙدو، هندي ۽ سنڌي گانن جا ڪئسٽ ملڻ جي به اميد هئي.
”سنڌي ڪئسٽ هوندا؟“ مون پنجويھن سالن جي سن وارن، ٻن سنڌي ڇوڪرن کان پڇيو. ٻه ٽي هندي فلمن جا ڪئسٽ ڪڍي ڏيکارين ٿا. تعجب به لڳي ٿو ته ڪجهه چڙ به. آءٌ کين انگريزيءَ ۾ سمجهايان ٿو ته هندي نه سنڌيءَ جا. ڇا توهان سنڌي نٿا سمجهو_؟ هڪ جواب ڏيڻ بدران هليو ويو، ٻئي بي رخيءَ سان چيو: ”خبر ناهي هي سڀ پيا آهن. هنن ٻن مان شايد ڪو هجي.“
انهن ٻن مان هڪ پنجابي ۽ ٻيو سنڌيءَ جو هو. جاچڻ لاءِ ڪئسٽ رڪارڊر ۾ وجهي وڄائين.
”رک صندليءَ تي پير_ منھنجا مور لاڏا.
چَپ چور، مُڇ موڙ_ منھنجا مور لاڏا.“
وري سوکن انگ اڳتي هلائي ٻئي هنڌ وڄڻ لاءِ دٻائي ٿو:
”ٽپالي گهوٽ جو خط ڏيکار_ دل گهري توکي خرچي ڏيندس.“
سڀ گانا ڀڳونتي ناواڻيءَ جا هئا. کانئس وري پڇيم ته آيا هن وٽ ڪي ٻيا به سنڌي ڪئسٽ متان هجن.
”منھنجي ڀاءُ کي شايد خبر هجي.“
• اها سڌ اسان جي وڏن کي
ڀر واري ڪمري ۾ ٺھيل آفيس ۾، انهن ڇوڪرن جو وڏو ڀاءُ فرينچ ڪٽ ڏاڙهيءَ ۾، ڏينھن جي ڪمائيءَ جو ليکو ڪري رهيو هو. مون کانئس سنڌي رڪارڊن جو پڇيو. هن مون ڏي پھرين تعجب مان چتائي ڏٺو، لڳو ته هن کان اڳ ڪنھن به سنڌي رڪارڊرن جو نه پڇيو هجي.
”نه.“ هن مختصر ۽ رکو جواب ڏنو.
”ڇو ڀلا هتي هيترا سنڌي رهن ٿا پر راڳ گاني جو شوق نه اٿن ڇا؟“ مون کي ائين لڳو ڄڻ آئون هڪ غلط سوال ڪري ويٺس. دڪاندار ڪنڌ سان ’نه‘ ڪري وري پئسا ڳڻڻ شروع ڪيا پر مون کي اڃان اتي ئي بيٺل ڏسي ٻڌايو:
”هي هڪ ڪئسٽ خبر ناهي ميلواڻيءَ (سنگاپور کان) ڪيئن موڪليو آهي. اسان کيس هندي ۽ انگريزي ڪئسٽن لاءِ لکيو هو.“
آئون ڪئسٽ جا، سلوني اٺاويهه رپيا ۽ پنجاهه سينٽ ڏئي هيٺ لٿس. سيڪنڊ انجنير، در وٽ لڳل گرو گوبند سنگهه جي وڏي تصوير ڏسي رهيو هو. ڀر ۾ ڪنھن سنڌي پير جي تصوير لڳل هئي. هانگ ڪانگ، سنگاپور، لاس پاماس (اسپين) ملايا ۽ ڪيترن ٻيٽن تي سنڌي هندو مليا هوندا جن جا روحاني رهنما مسلمان پير، سيد، شاهه آهن.شاهه لطيف ۽ سچل جي مريدن کان سواءِ هالن جي مخدومن ۽ پير پاڳاري جا به ڪئين مريد جتي ڪٿي مليا هوندا.
در وٽ ئي بيٺل هڪ ٻئي سنڌي همراهه کان ان تصوير بابت پڇيم ته ڪنھن جي آهي.
”خبر ناهي. اها سُڌ اسان جي وڏن کي.“
• اهو منھنجو مڙس آهي
ٻاهر فٽ پاٿ تي هڪ جوڳي واسينگ نانگ رکيو ويٺو هو ۽ يورپين ان جا فوٽا ڪڍي رهيا هئا. کين ڌڪا ڏئي، پير چپي، ميڙ کان ٻاهر نڪتاسين. ڪنڊ تي نانڪنگ هوٽل ۾ ڪجهه جھازي، ڪجهه سياح ۽ ڪجهه سلوني ماني کائي رهيا هئا. هن چيني هوٽل جو فرينچ مالڪ، ڪائونٽر تي بالم ٿيو ويٺو هو. نانڪنگ هوٽل جي اها فائدي واري ڳالهه آهي ته سندس ڦاٽڪ جيڏين درين مان رستي تان لنگهندڙ، اندرين کي ۽ اندريان ٻاهرين کي هر وقت ڏسي سگهن ٿا. ان ڪري ڪنھنجوانتظار ڪرڻو هجي يا رستي جو واءُ سواءُ لھڻو هجي ته نانڪنگ ۾ هلي وهجي. نانڪنگ هوٽل جي پاسي ۾ بئرن ۽ رانديڪن جي دڪان جي مسلمان مالڪڻ ماسيءَ، اسان کي ڏسي سلام ڪيو ۽ خير عافيت پڇي. سڄي ڪولمبو ۾ پاڻ صحتمند آهي عمر سندس چاليھه ۽ پنجاهه سالن جي وچ ۾ ٿيندي. اسان کان پڇيائين ته ”زيارت“ جھاز ڪڏهن ٿو اچي.
”خبر ناهي.“ مون رستي تان ئي جواب ڏنس.
”ڇو_؟“ سيڪنڊ انجنير، جو پھريون دفعو هتي آيو آهي، تنھن وائڙاو ٿي پڇيس.
”ان تي منھنجو هڪ دوست آهي.“ ماسيءَ وراڻيو.
سيڪنڊ انجنير کلندي مون کي آهستي چيو : ”مار! پوڙهي ڏاڍي شوقين ٿي ڏسجي.“
”خبر اٿئي، پاڻ واري بخشيءَ کي ذري گهٽ موچڙا ٿي هنيائين. بخشيءَ پڇيس:’ماسي ٻار گهڻا اٿئي؟‘ چيائين : ’هڪ پٽ اٿم‘ تنھن تي هو ڇوڪرو جيڪو سندس اڳيان دڪان جون شيون صحيح ڪري پيو رکي، تنھن ڏي بخشيءَ اشارو ڪري چيس ’هي آهي تنھنجو پٽ؟‘ ته دانھن ڪري چيائين:
`No he is my husband`سو اهي آهن ماسيءَ جون ڳالهيون.“
نانڪنگ هوٽل کان ٿورو اڳيان، سيلانڪو هائوس جي سامهون واري بس اسٽاپ وٽ هڪ همراهه مون کي پاسو ڏئي ڊالر مٽائڻ لاءِ چيو: ”هيلو! چئينج مني؟ ويري گڊ ريٽ! ٽوئنٽي رپيز فار ون ڊالر.“ آئون انڪار ڪري رهيو هوس ته ايتري ۾ سيڪنڊ انجنير رستو ٽپي اچي اسان تائين پھتو ۽ يڪدم هن همراهه جي ڳٿر ۾ هٿ وجهي: ”يو ايڊيٽ. چيٽر...“ وغيره، خارن مان چئي کڻي ڌڪو ڏنو.
آئون وائڙو ٿي ويس ته اسان جو سيڪنڊ انجنير جيڪو عمر ۾ مون کان به وڏو آهي، بيحد شريف ۽ ٿڌي طبيعت جو آهي. گذريل ڏهن سالن ۾، ڪيترن جھازن ۽ ملڪن ۾ ڪيترائي دفعا ساڻس گڏ رهڻ ٿيو آهي پر ڪڏهن به کيس مون ڪاوڙيل نه ڏٺو هوندو. سو اڄ هڪ ڌارئين همراهه کي اجايو لڳاتار گاريون ڪيئن ڏيندو ويو. ۽ وري اڳلي به ڪجهه نه ڪڇيو. سيڪنڊ انجنير کان پڇيم:
”يار ڳالهه ڇا آهي__؟“
”هي وڏو چور اٿانوَ، اسان جا ارڙهن ڊالر کائي ويو آهي.“ سيڪنڊ انجنير ڪاوڙ ۾ ڳاڙهو ٿيندي وراڻيو.
مون سندس ڳالهه ئي نه سمجهي. چيومانس:
”پوءِ هينئر کيس ڇڏي ڇو ڏنئه. جهليونس؟“ پر سيڪنڊ انجنير ماٺ ٿي ويو. ڪو به جوابنه ڏنائين، ويتر وچ ۾ ٻيون ڳالهيون اچي نڪتيون ۽ اهو عنوان ئي وسري ويو. انٽر ڪان به اچي وئي، سو هوٽل ۾ گهڙي سڌو ”باربرشاپ بيوٽي پارلر“ ۾ آياسين.
نيمالا، اتپالا ۽ ذواجالا_ سريلنڪا جون حجام ڇوڪريون
هڪ پاسي سنگلي (هتي جي مڪاني ٻُڌ) ڇوڪري، ڪنھن عورت جي وارن جا ڇلا ڇلا ٺاهي رهي هئي. سامهون ڀِت تي ڊاڪٽرن جي ڪلينڪ تي لڳل ميڊيڪل ڊگريءَ وانگر، ڪم جي ساک جو سرٽيڪيٽ هو: ”مئنيوئل ڊي سلوا“
Licensed cosmetologist and specialized, hair colourist California. (U.S.A)
اسان جھڙن غريب ملڪن ۾ فقط هنر ۾ هوشياري شايد نٿي هلي. ان سان گڏ ڪنھن وڏي ملڪ جو ليبل پڻ ضرور هجڻ گهرجي. گذريل چوٿي صديءَ ۾ حجام ’هيئر ڊريسر‘ مان، ’بيوٽيشن‘ ٿي ويو آهي. درزي، اُستي ۽ ٽيلر ماسٽر مان ’ڪلاٿ ڊزائينر‘ ٿي ويو آهي. نوڪر، بئري ۽ ويٽر مان اسٽيورڊ ٿي ويو آهي. اهي اسان جھڙن غريب ايشيائي ملڪن جا ئي ڪرشما آهن.
فقط وڪٽر موجود هو ٻيو حجام شايد گهر وڃي چڪو هو. وڪٽر حجام (جنھن کي هتي نئين ايجاد ڪيل عھدي مطابق ”آپريٽر“ سڏيو وڃي ٿو)، کي چيم ”تنھنجو پگهار ته اهو ئي ٽي سؤ رپيا هلندواچي، پر هيئر ڪٽ جا پئسا گذريل ٽن سالن ۾ هوٽل وارن پنڌرهن رپين مان پنجويھه رپيا ڇو ڪري ڇڏيا آهن؟ هاڻ ته منھنجي مٿي تي هڪ ڀاڱي چار وار به نه رهيا آهن. مون کان پئسا به ان حساب سان وٺندا ڪيو.“
”صفا نه ڏيو.“ وڪٽر کلندي چيو.
”پر تنھن جي ڪئشير صاحبه ته اڳواٽ ئي بل ٺاهي ڇڏيو هوندو.“ ڪئش تي، پاسي کان سويازا_ سلوني ڇوڪري ويٺي هئي، تنهن دانھن ڪري چيو ته “ڏهه سيڪڙو ٽپ جا به لکي ڇڏيا اٿم.“
”هي تنھنجو نيمالا، آتپالا، نراجالا ۽ ٻيون ٻوڌي ڇوڪريون ڪيڏانھن لڪي ويون آهن. هڪ کي سيڪنڊ انجنير جي هيئر_ڪٽ لاءِ ته موڪل.“
”سڀني جي شادي ٿي وئي ۽ نوڪري ڇڏي ڏنائون.“
”۽ تنھنجي، سويازا__؟“
”منھنجي به ٿي وئي، وڃڻ وقت کاٻي هٿ جي ٻاچ ۾ منڊي ڏسندو وڃجانءِ.“
”تو نوڪري نه ڇڏي آهي؟! يا تو وري مڙسين کي نوڪري ڇڏائي آهي_؟“
”نه اهو به ڪري پيو ته آئون به. اڄ ڪلهه جي ڳاٽي ڀڳي مھانگائي جي زماني ۾ اڪيلي جو پگهار ڪٿي ٿو پورو ٿئي.“
سيڪنڊ انجير کي چيم ته يار هوءَ پئسن واري ڳالهه ته ٻڌاءِ.
• اهڙي ٺڳ کي انعام ملڻ کپي
”ان تان لھي وڃو. در اصل چيف آفيسر ۽ مون سان دوکو ٿيو هو. ۽ چيف آفيسر جهليو آهي، ٻڌائڻ کان.“
مون کان کِل نڪري وئي. ”اوهان سان دوکو! ڏاڍي ٻڌائي. توهان ٻئي جھاز جا سياڻا ٿي ڪري توهان کي ڪو ٺڳي ويو. اهڙي ٺڳ کي ته انعام ملڻ گهرجي.“
”بس ڪڏهن ڪڏهن، ’سياڻو ڪانگ گونھه کائي‘،وارو حساب ٿي ويندو آهي.“
”پوءِ ته اها ڳالهه ٻڌائڻي پوندءِ. اها ته لکڻ جھڙي هوندي.“ مون وري ٽھڪ ڏيندي ايلاز ڪيامانس. وڪٽر ۽ سويازا به تعجب مان پڇڻ لڳا ته ڇاهي.
”سم ٿنگ گريٽ هئز هئپنڊ. پر توهان جي ٻڌڻ جي ناهي.“
”نه. تون وري ڪتابن ۾ لکندين”.
”ڪتابن ۾ ته اهڙيون ڳالهيون ضرور لکبيون جيئن پنھنجن تجربن ۽ جٺين مان ٻين کي ڄاڻ ۽ سمجهه پوي. باقي نالا کڻي اصلي نه لکبا. سو فڪر ڇاجو. اڃان به اعتراض هجي ته اها ڳالهه پنھنجي نالي ڪري لکان ته ويڌن مونسان ٿي. بس؟“
”نه. اهڙي ته ڪا ڳالهه ناهي. ان ڏينھن، يعني پھرين ڏينھن چيف آفيسر ۽ آئون ٻاهر نڪتاسين، ته هي همراهه رستي تي ملي ويو_ يارڪ اسٽريٽ تي ’رجسٽرار آفيس‘ جي اڳيان. اسان کي پئسا مٽائڻ لاءِ چوڻ لڳو ته ڊالر جا ويھه رپيا ڏيندس. اسان به سوچيو ته سودو سٺو آهي. اسان کي هڪ لفافو ڏنائين ته ڊالر ان ۾ وجهي ڏيو، جو پوءِ پنھنجي کيسي ۾ وجهي، ڀڄڻ وارو هو ته مون کڻي جهليومانس ۽ پئسا واپس گهرڻ تي لفافو ڪڍي چيف آفيسر کي ڏنائين. چيف آفيسر کان به پڪ ڪيم ته پئسا مليا ته هن هائوڪار ڪئي. مون ته سمجهيو ته چيف آفيسر پئسا ڏٺا هوندا. پر هوٽل تي پھچي پئسا ڪڍڻ لاءِ لفافو کوليوسين ته ان مان نوٽن بدران پنن جا ٽڪرا نڪتا. در اصلاٽڪل ڪري پئسن وارو لفافو کيسي ۾ لڪائي ان بدران اڳواٽ تيار ڪيل پنن وارو لفافو هن ڪڍي ڏنو ۽ اهڙي طرح اسان کي بيوقوف بنايائين.“
”پر جي اهو ماڻهوساڳيو هو، جو هينئر مليو ته پوءِ ڇو ڇڏيس؟ پوليس ڏي وٺي هلونس ها.“
”پوليس هتي نظر ئي ڪٿي ٿي اچي ۽ ٻيو ته پئسا وياسي ويا هاڻي هي ڪٿان هٿ ڪري ڏيندو. افسوس رڳو اهو هي جو ڪيترائي فارينر روز ٺڳبا هوندا ۽ هنن چند ٺڳن ڪري هو سڄي سري لنڪا بابت خراب راءِ رکندا هوندا.“
وار ٺھرائڻ کانپوءِ اسان هتي جي ’مون اسٽون هال‘ ۾ اچي ويٺاسين. ڪراچي ڪانٽينينٽل جي نسرين هال، ڊيمي تسي لونج وانگر هتي جي هوٽل جي ڪافي روم، بار روم، ڊانسنگ هال، سئمنگ پول جا نالا هتي جي مشھور مَڻِين تي رکيا اٿن. جيئن ته : موناسٽون، ڪئٽس آئي ڪلب، سفائر بار روم وغيره. سلون ۾ انهن پٿرن کان سواءِ ٻيا به ڪيترائي پٿر آهن: گارنيٽ، اميٿسٽ، اڪامئرين، زرڪان، ربي وغيره وغيره. اهي هتي جي کاڻين مان ملن ٿا، جن کي ٽُڪي، گهڙي لسو ڪري مُنڊين يا هارن لاءِ ٻڙا ۽ نگ ٺاهيا وڃن ٿا. ان معاملي ۾، سري لنڪا دنيا جي وڏين منڊين مان آهي، جيئن ڏکڻ آفريڪا، بيلجم، اسرائيل وغيره ۽ دنيا جي ڀيٽ ۾ هتي چڱاسستا ملن ٿا. پئسي وارا ماڻهو جن لاءِ سون به ڪجهه ناهي آهي پنھنجا پئسا پٿرن ۾ لڳائي رکندا آهن، جي ڪنھن وقت به سون وانگر وڪڻي سگهجن ٿا. ڪي ڪي پٿر: آسماني سفائر ۽ ڪئٽس آئي جھڙا ته ايڏا مھنگا آهن جو منڊيءَ جو ٻڙو به لکن جو ٿئي.
• ڪولمبو مَڻين کان مشھور آهي
پٿر خريد ڪرڻ لاءِ يا ته وڏو۽ سٺو دڪان ساک وارو ڳولجي يا ته خود کي انهن جي سڃاڻپ هجي. اهو معلوم ڪرڻ ته سولو آهي ته ٽوپاز پٿر زردي مائل اڇي رنگ جو ٿئي، يا سموڪي ٽوپاز ناسي رنگ جو. سفائر پٿر ۾ ٽارچ هڻڻ سان منجهس ڇھه ڪنڊو تارو ڦرندو نظر ايندو، Cat Eyeپٿر ۾ ٿڌي پيلي رنگ جي اُڀي ليڪ ترندي نظر ايندي يا ڊائمنڊ مان اڇي رنگ جي روشني ڦوهاري وانگر ٻاهر نڪرندي نظر ايندي پر ساڳي پٿر ۾ ڪي ڪي خاميون_ برٿ مارڪه (ڄائي ڄم جا نشان) لينگها ۽ داغ، سندس قيمت ڪيرايو ڇڏين. (هونءَ ڊائمنڊ سلون جي کاڻين ۾ نه ٿئي). هتي سڀ کان گهڻو ۽ سستو پٿر ”مون اسٽون ۽ ٽوپاز“ آهي.مون_سٽون ٽيوب لائيٽ جھڙو اڇو ٿئي. سندس لاڪيٽ، پؤنچيون، منڊيون، پنڙا جام ملندا_ خاص ڪري وڇونءَ وارو لاڪيٽ ته جتي ڪٿي وڪامندو نظر ايندو.
هوٽل انٽرڪانٽينينٽل مان نڪرڻ وقت سج لھي سامهون هندي وڏي سمنڊ ۾ ٽٻي هڻڻ تي هو. انگريزن جي زماني جو ٺھرايل بندري قد جو لائيٽ هائوس رکي رکي سمنڊ ڏي روشني موڪلي رهيو هو. اسان هوٽل جي پوئين پاسي کان نڪري، لائيٽ هائوس وٽان لنگهي، سمنڊ جو ڪنارو ڏئي هلڻلڳاسين. سامهون منوميل کن پري، سمنڊ جي ڪناري تي ئي، هوٽل گال فيس نظر اچي رهي هئي. ان جي پويان پنج ست ميل کن پري مائونٽ ليئوينيا هوٽل جون فقط بتيون نظر پئي آيون. هڪ سانوڻيءَ جي موسم، ڦوهه جوانيءَ ۾، ٻيو چوڏهين تاريخ ڪا ويجهي هئي، سمنڊ جون ڇوليون ڪناري سان وڙهيون ٿي وڙهيون. سندن ڇنڊا ۽ ريتي گال روڊ جو ونوي ٽپي پرئين پاسي کان وڃي ٿي نڪتا. پر ايڏا وڏا ڇنڊا به نه هئا جوبيچ (سامونڊي ڪناري) تي ماڻهن کي بيھڻ به نه ڏين. جيستائين نظر وئي ٿي، هر روز وانگر، چوڌاري ماڻهو ئي ماڻهو هئا. شام جي وقت ڪولمبو ۾ سڄو زور سمنڊ جي ڪناري تي هوندو آهي، خاص ڪري پارليامينٽ هائوس وٽ، مسٽر بندرانائڪي جي پتل جي بت اڳيان (جيڪو ٽيھه فٽ کن ڊگهو ٿيندو ۽ روسي حڪومت سري لنڪا گورنمينٽ کي سوکڙي طور ٺھرائي ڏنو آهي.)
• سري لنڪا جي عورت جي بدنصيبي
سمنڊ جي ڪناري تي ٿالهن ۾ ٽڪرا ٽڪرا ٿيل انناس، ڪيلا، چڻا، ڪلفيون ۽ ٻيو سامان، ڇوڪرا ۽ عورتون وڪڻي رهيون هيون. وايومنڊل ۾ سامونڊي گهميل هوا ۽ لغڙ ئي لغڙ نظر آيا ٿي. لغڙ هر قسم جا، اڇا، رنگين، چٽڪمرا، خاص ڪري سرڻن ۽ نانگن جي شڪلين جا سري لنڪا ۾ وڪامندا آهن. ڪجهه سلوني ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون (اونداهه ۾ رڳو سندن ڪپڙا ۽ ڏند نظر آيا ٿي)، ريتيءَ تي ليٽي رهاڻيون ڪري رهيا هئا. ڪي وري سيمينٽ جي بينچن تي هڪ ٻئي جا چپ (يا انهن تي لڳل ريتي ۽ سمنڊ جو کارو پاڻي) چٽي رهيا هئا. سندن ڳالهين جي ٽون ۽ چھرن مان، رومانس کان وڌيڪ، شڪوه ۽ شڪايت بکي ٿي. هتي جو ڇوڪرو مڙيئي ڏنگو مڙس لڳي ٿو ۽ ڇوڪريءَ کي برابريءَ واري دوستي يا پيار نصيب ناهي. گهڻي ڀاڱي هتي جا ڇوڪرا سست، پورهئي کان هڏ ڀڳل، پڙهائيءَ کان پري، غير جوابدار هجڻ باوجود به هتي جون غريب سلوني ڇوڪريون، سندن ڏهه ڏهه نخرا کڻن ٿيون. ڪا ڇوڪري پئسي واري هوندي ته گهران به آڻي کيس ڏيندي، پر ڇوڪرو هن کي سچي محبت جي ٻاهرين ڏيک ۾، خيالي ٻيڙيءَ ۾ چاڙهي، بنا سڙهه جي اهڙي اونداهيءَ وير ۽ گهاٽ ڏي اماڻي ڇڏي ٿو جو هن ويچاريءَ جو انت، اڪثر مئٽرنٽي هال، بار، چڪلو يا خودڪشي ٿئي ٿو. پنھنجي مستقبل جو ساٿي ماڻڻ ته پري جي ڳالهه، مائٽن کان به هٿ ڌوئي ويھي ٿي. ڪراڪ فرڊ، ٽراپيڪانا، ٿري اسٽارس، پئرامائونٽ، سيلانڪو وغيره هوٽلن ۾ نچندڙ سوين ڇوڪريون ان قسم جي ڏک ڀريل ڪھاڻين جو جيئرو جاڳندو ثبوت آهن. ڪيتريون شادي شده ڇوڪريون، ٻارن ۽ مڙس جو پيٽ ڀرڻ لاءِ ٻه سؤ يا ٽي سؤ رپين جيتري گهٽ پگهار تي هتي جي خط استوا واري ڪاڙهي ۾ ننڍندڪانن، هوٽلن، آفيسن ۽ ڪارپارڪنگ ۾ صبح کان شام تائين بيٺي پير نوڪري ڪن ٿيون. هو نوڪريءَ تي پھچڻ لاءِ صبح جو سوير پنھنجن ڏوراهن گهرن کان نڪرن ٿيون ۽ واپس بسن ۾ لڙڪنديون رات جو دير سان وڃي پنھنجن پکن تائين پھچن ٿيون. ڪي ته ديھي والا، راتمالانا، ڪاتوبادا، سوراتوا، پاندو، ويليڪادا، بولاواتا ۽ ويراگالا جھڙن ڏور هنڌن تان اچن. گهڻي پورهئي، فڪر ۽ اڻپوري کاڌي کين عمر کان وڏو ۽ هڏائون پڃرو بڻائي ڇڏيو آهي.
• اچي ته توهان ئي سمجهايوس
سمنڊ جي ڪناري تي سڪون حاصل ڪرڻ بدران هي ڏک ڀريون ڳالهيون سوچي، منھنجو وياڪل ٿيڻ به عجيب آهي. آخر هي منھنجو ملڪ ته نه آهي جو مون کي ڏک ڪرڻ کپي. پر ڪاش انسانيت جون حدون به ملڪن وانگر جاگرافيڪل ۽ سياسي هجن ها ته پوءِ شايد مون کي ويچار نه ٿئي ها.
ڪجهه ننڍڙاٻار ڊوڙي اسان کي چھٽن ٿا: ”هيلو سر. ون سگريٽ پليز_!“
ڇا سندن عمر ۽ ڇا سندنشوق! آئون دل ئي دل ۾ هڪ دفعو وري حيران ٿي ويچاريان ٿو.
”آءِ ڊونٽ سموڪ.“ آئون پنھنجا خالي هٿ ڏيکاريان ٿو. مون سان گڏ هلندڙ سيڪنڊ انجنير، دکندڙ سگريٽ چپن ۾ جهلي هنن لاءِ پاڪيٽ مان ڪڍي ٿو.
”سگريٽ ڏئي ڪو سوچي ته هو ساڻن همدردي ٿو ڪري، مورکپڻو آهي.“ مون سيڪنڊ انجنير کي پنھنجي راءِ ڏني. سيڪنڊ انجنير سگريٽ واپس کيسي ۾ وجهي کين ٿالهه واري کان چونئرا وٺي ڏنا، پر هنن اهي نه ورتا. اسان کي تعجب ٿو لڳي. هن ڪچيءَ عمر ۾ سگريٽ ٻيڙيءَ جو اهڙو نشو جو کائڻ جي شيءِ کان به انڪار ڪري رهيا آهن. هو ڇا چوندا آهن ته پيٽ ديوتا آهي. پر ڇا نشو ان کان به وڏي طاقتور شيءِ آهي؟ ٿي سگهي ٿو! سيڪند انجنير ڇڙٻڏئي ٻارن کي ڀڄائي ٿو. هندي سمنڊ جي ڇولين جا ڇنڊا بچاءَ واري ڀت ٽپي اسان کي آلو ڪن ٿا. ريتيءَ تي ويٺل ڇوڪري اسانتي کلي ٿي. سندس کلڻ اسان کي به وڻي ٿو_ سھڻي ته ايتري ناهي، معصوم ضرور آهي. ڪنھن کي خوشي حاصل ٿئي اها سٺي ڳالهه آهي. آئون ڪپڙا ڇنڊيندي، هڪ پوڙهي مائٽ وانگر، سندس مٿي تي هٿ رکي پڇان ٿو: ”ويئر از يوئر بئاءِ فرينڊ؟“
”اڃا آيو ناهي.“ هوءَ اتي بيھي جواب ڏئي ٿي.
”ڇو ڀلا_؟ ايندو يا توکي انتظار جو عذاب ڏئي ويو آهي.“ آئون اسڪول ماستر وانگر سوال ڪيان ٿو.
”نه نه. ايندو ضرور ايندو.“ هوءِ کلي وراڻي ٿي.
”پر اصولي طرح هُن کي تنھنجو انتظار ڪرڻ کپي ۽ نه تو جھڙي سھڻي ڇوڪريءَ کي.“ آئون ائڪٽنگ قائم رکان ٿو. هوءِ سھڻي ته ناهي پر ڪهڙي ڇوڪري آهي جا پاڻ کي سھڻو سڏائڻ نٿي پسند ڪري. بھرحال هن به خوبصورت موڊ جو مظاهرو ڪندي چيو: ”اچي ته توهان ئي سمجهائجوس. منھنجي ته هن تي نٿي هلي.“
’اوڪي‘ چئي اڳتي وڌون ٿا. سيڪنڊ انجنير اسان جي گفتگو تي کلندو رهي ٿو. ڪاش ٻن ٽن سالن بعد وري ڪڏهن اچان ته هيءَ ساڳي ڇوڪري ائين کلندي ۽ خوش ٿيندي نظر اچي_ هڪ آس. هڪ دعا، هڪ تمنا اجائي ۽ واٽھڙو سھي، پر منھنجي دل مان اڀري ٿي.
• آپگهات نه ڪجو
ڪولمبو جي سامونڊي ڪناري تي ٿورو اڳتي، ڪنھن هوائي ڪمپني سان تعلق رکندڙ يورپي، لغڙ وٺي رهيا هئا. هڪ آسٽريلين جوڙو پانچا مٿي ڪري هيٺ سمنڊ ڏي وڌڻ جي تيارين ۾ هو.
”آپ گهات نه ڪجو.“ سيڪنڊ انجنير زور سان چين ۽ هنن کلي باءِ باءِ ڪئي. ڪولمبو جي هن بيچ تي هميشه ڪاڄ واري رونق هوندي آهي.
گال فيس هوٽل وٽ سمنڊ جي ڪناري تي رکيل بئنچ تي ٿيلهو رکي زال ۽ مڙس ۽ سندن ننڍڙي ڌيءَ ويٺي هئي. اسان هنن جي اڳيان لنگهڻ وقت کين به ’هيلو‘ چئي کيڪاريون ٿا. هو اسان کان اسان جو ملڪ پڇن ٿا. مڙسالو مسٽر دين مسلمان آهي ۽ سندس زال عيسائي.سندس ڌيءَ جو نالو چترادين هندڪو آهي. ۽ ٻي وڏي ڌيءَ ڪماري دين، هتي جي لنڪا اوبيراءِ جي هيلٿ ڪلب ۾ نوڪري ڪر يٿي. هو گمپا شھر کان پنھنجي ڌيءَ سان ملڻ لاءِڪولمبو آيا آهن. جيئن ته هتي جي ٻين وڏين هوٽلن وانگر لنڪا_اوبيراءِ هوٽل ۾ به هتي جي رهاڪن کي اچڻ جي عام اجازت ناهي، سو سمنڊ جي ڪناري تي پيل بئنچ تي هن جو انتظار ڪري رهيا آهن. هوٽل سامهون سڏ پنڌ تي ئي آهي. کيس موڪلملڻ ۾ اڃا ٻه ڪلاڪ کن آهن.
”هتي مذهب ۽ ماڻهن جا نالا ڪيترو ته گڏوچڙ آهن.“سيڪنڊ انجنير مون کي آهستي اهستي ان ڳالهه ڏي ڌيان ڇڪايو.
”جيئن پنھنجي ملڪ ۾ سڪندر، زرينا، سهراب، رستم وغيره جھڙن نالن تان عرب کلن ٿا ته اهي ڪھڙا مسلمان هئا، جن جا نالا پاڻ وٽ عام ٿي ويا آهن.“ مون سيڪنڊ انجنير کي ورندي ڏني.
اسان کان هو پاڪستان جون خبرون پڇن ٿا. پاڻ ٻڌايائين ته هو 1947ع کان اڳ، هندستان ۾ لياقت علي خان جو ڊرائيور به رهي چڪو آهي. هو پنھنجا ڏک سور کولي وهن ٿا ۽ اسان جي ملڪ جي تعريف ڪن ٿا. سڪينڊ انجنير کي چيم:
”هڪ ڳالهه آهي بنگلاديش ۽ سري لنڪا جي مقابلي ۾ پنھنجو وطن يورپ ۽ آمريڪا کان گهٽ نٿو لڳي. گذريل سال بنگلاديش مان موٽڻ بعد ڪياماڙي، چاڪيواڙو ۽ موسيٰ لين به اسان کي پڪڊلي، ٽائيمس اسڪائر ۽ گنزا کان سھڻي لڳي.“
رات جا اٺ ٿيڻ تي هئا. اسان کانئن موڪلايو.
”توهان مھرباني ڪري اوبيراءِ هوٽل ۾ وڃي منھنجي ڌيءَ کي ته موڪليو. توهان فارينر آهيو ۽ سنئون سڌو اندر وڃي سگهوٿا. آئون هيڏو پري کان بس ۾ آئي آهيان ۽ پنھنجي ڌيءَ سان ملڻ بنا وڃڻ نٿي چاهيان.“
”اسان جيتوڻيڪ مانيءَ لاءِ ’هاليڊي اِن‘ ۾ وڃي رهيا هئاسين جتي اسان جي ملڪ جو مينو آهي پر هاڻ توهان لاءِ ”سردار_ جي“ جي هوٽل_ لنڪا اوبيراءِ ۾ ٿا وڃون. پر اها ته ڳالهه غلط آهي ته توهان جي ملڪن جون هوٽلون ۽ توهان تي ئي ايڏي سختي؟“
”بساهو ئي سٺو آهي جو ان قسم جون وڏيون هوٽلون سلون ۾ کلي ويون آهن ۽ اسان جي ماڻهن کي نوڪريون ڏنيون اٿن. باقي هو به ائين مجبور آهن. هتي جا ماڻهو اهڙا آهن جو سندن هڪ ته ٿانوَ ٿپا نه ڇڏيندا ۽ چانھه جي ڪوپ لاءِ ڌرڻو ماري جو اچي ويھي رهندا ته ڌارين جي ويھڻ جي به جاءِ نه بچندي_ پوءِ اسان جو ملڪ فارين ايڪسچينج ڇا ڪمائي سگهندو.“
• اوبيراءِ هوٽل جي مالڪ جي ڪھاڻي
اسان گول (Galle)روڊ وٺي، لنڪااوبيراءِ هوٽل جي ڪافي ڪارنر ۾ اچي ويٺاسين. پنج ڇھه ٽيبل ڀريل هئا جن تي يورپ ۽ آسٽريليا جا آيل ٽورسٽ ۽ واپاري ويٺا هئا. هڪ ٽيبل تي، ٽيليفون ڀر ۾، اسان جي جھاز جو ٿرڊ ۽ ففٿ انجير پڻ هئا.
’لنڪا اوبيراءِ‘ هتي جي سڀني هوٽلن ۾ سھڻي ۽ وڏي آهي_ پئسا ڪو ٻيو ڀري ته هن ۾ ضرور رهجي. عمارت ۽ سروس جي سلسلي ۾ پڻ سندس پنھنجو انداز آهي. اوبيراءِ صاحب جي پڙدن، ڪراڪري، سروس گرلز جي چونڊ قابلِ داد لڳي ٿي. هوٽل جي مالڪ ‘موهن سنگهه اوبيراءِ’ جي ڪھاڻي به هڪ قسمت ۽ ڀاڳ جي ڪھاڻي آهي. پاڻ ننڍي هوندي، انگريزن جي دور ۾ سرڪاري ڪامورو هو. 1922ع ۾ پنجاب ۾ پليگ پکڙجڻ ڪري هو موڪلون، ڳوٺ گذارڻ بدران، شملي هليو ويو. اتي جي مشھور هوٽل_ سيشل، کيس ڏاڍو متاثر ڪيو. هن سڌو مئنيجر جي ڪمري ۾ گهڙي، کانئس نوڪريءِ لاءِ پڇا ڪئي.
”ڪھڙي نوڪري توهان ڪرڻ چاهيو ٿا؟“ مئنيجر پڇيو.
”ڪو به پورهيو. ڪا به نوڪري_ هن هوٽل ۾ جيڪا ڏئي سگهو.“
ٻن ڏينھن بعد، سٺ رپيا پگهار تي، مسٽر اوبيراءِ، ڊيسڪ ڪلارڪ جي حيثيت سان، سيشل هوٽل ۾ نوڪري ڪرڻ لڳو_ اهو ايترو گهٽ پگهار هو جو ان هوٽل جي ڪلب جي داخلا ٽڪيٽ به ان کان گهڻي هئي. پر هي يار في الحال لڳي ويو ۽ اها سندس نئين زندگيءَ جي شروعات هئي.
اڄ اڌ صديءَ بعد، سخت محنت، پورهئي، هوش ۽ جذبي ۽ سٺي ڀاڳ کيس ايسٽ انڊيا هوٽلس جو چيئرپرسن ۽ ٽن کنڊن ۾ سندس هوٽلن جو بادشاهه بڻائي ڇڏيو آهي. ’اوبيراءِ‘ نالي سندس هوٽلون نه فقط هندستان ۾ آهن پر اسپين کان انڊونيشيا تائين پکڙيون پيون آهن. خاص ڪري عرب ملڪن ۾ ته ”اوبيراءِ“ هوٽلن جي گهرج روز بروز وڌندي وڃي. هي اهي امير ملڪ آهن جن وٽ جيترو گهڻو تيل آهي اوترو ئي رهائش جو مسئلو. موهن سنگهه اوبيراءِ پنھنجي ذات ”اوبيراءِ“ جي نالي سان هوٽلون ٺاهي رهيو آهي. ابوڌابي، دمام ۾ ٺھي چڪيون آهن. رياض ۾ ”رياض اوبيراءِ“ ٺھي رهي آهي.
پاڻاسي سالن جو ٿيندو_ ساڻس گڏ سندس 48 ۽ 44 سالن جا ٻه پٽ: ٽِڪي سنگهه اوبيراءِ ۽ بيڪي سنگهه اوبيراءِ پڻ ٻانھن ٻيلي آهن ۽ هي سندن خانداني پورهيو بڻجي چڪو آهي. سندن ساليانو فائدو ڏهه ڪروڙ کان به مٿي آهي. سندن پھرين پنجٽيھه ماڙ اوبيراءِ شيرٽن بمبئي واري هوٽل فقط نقصان ۾ وئي سا به شروع ۾. ان بعد کين اهڙو ڏکيو ڏينھن نه مليو.
• سادات چيو: عرض قبوليوسين
ٻي جنگ عظيم ۾ انگريزن سندس ڪلڪتي واري ‘هوٽل گرانڊ اوبيراءِ’ تي قبضو ڪري منجهس فوج ٿي رکي ته پاڻ برٽش ڪمانڊر سان ملڻ لاءِ پھچي ويو ۽ کيس عرض ڪيائين: ”توهان جي سرڪار هوٽل حاصل ڪرڻ بعد 1500 سپاهين جي کاڌي خوراڪ تي ڪيترو خرچ چاهي ٿي؟“
جنرل حساب لڳائي چيو ته هڪ ماڻهوءَ تي روزانو فقط ڏهه رپيا کن ايندو. اوبيراءِ کيس اٺ رپين جي آڇ ڏئي ٺيڪو کنيو.
”پنجن سالن تائين،“ اوبيراءِ کلندي نيوز ويڪ رسالي جي نمائندن: بئري ڪم ۽ سوسان ڊيڪ کي ٻڌايو،”انهن سپاهين جي کاڌي تي منھنجو فقط ٽي رپيا خرچ ايندو رهيو.“
تازو مسٽر اوبيراءِ مصر جي صدر انور سادات سان ملي کيس سنئون سڌو چيو:
”سرڪار! توهان جي حڪومت سدا آباد رهي. گستاخي معاف ٿئي ته عرص ڪريان ته قاهري ۾ نيل نديءَ جي ڪناري تي سڀني هوٽلن کي جڳھه ڏني وئي آهي سواءِ هندستان جي. اسان کي ان جي موڪل ڇو نٿا ڏيو_؟!“
سادات گهڙيءَ لاءِ گھري سوچ ۾ پئجي ويو ۽ پوءِ چيائين: “Request Granted”
سڀني هوٽلن کي کاڌي، سروس ۽ نموني ۾ هڪجھڙو رکڻ لاءِ هن دهلي ۾ ’اوبيراءِ هوٽل اسڪول‘ کوليو آهي جتي هر ملازم کي اڍائي سالن جي ٽريننگ وٺڻي لازمي آهي. گهڻي ڀاڱي، هر هوٽل ۾ هندستاني ماڻهو رکيا ويا آهن. جيئن هوٽل کڻي ڪھڙي ملڪ ۾به هجي پر ماحول ساڳيو هجي.
ڪولمبو جي گرين ڪئَبن ۽ حيدرآباد جي بامبي بيڪري
”ٽئڪسي. ٽئڪسي“ اوبيراءِ هوٽل مان نڪرڻ وقت اتفاق سان سينٽ ائنڊ ريوز چرچ وٽ ئي خالي ٽئڪسي ملي وئي. ويھڻ کان اڳ ڪراڪ فورڊ ڪلب جو ڀاڙو پنڌرهن رپيا ساڻس طيءِ ڪرڻو پيو.
”پيٽرول اڄ ڪلهه سري لنڪا ۾ تيرهن رپيا گئلن ٿي ويو آهي.“ گهڻي ڀاڙي جو ٽئڪسيءَ واري ڪارڻ ٻڌايو.
”اهو مھانگو ته نه آهي. پاڪستان ۾ ته ارڙهن رپئي آهي يعني ستاويهه سلوني رپيا ٿيا.“
”اسپيئر به ته صفا نٿا ملن ۽ جيڪي ملن ٿا، تمام مھانگا.“
”اها ڳالهه ڪر. سري لنڪا ۾ هلندڙ 1948ع ۽ 1950 جي ماڊل سائز مورس ڪارن لاءِ فئڪٽري ڪھڙا ويٺي اسپيئر پارٽس ٺاهيندي. ڪارخاني وارن اهي ڪارب ئي ڀڃي ڇڏيا هوندا.“
ٽئڪسي گول روڊ تي ويلاوتا ڏي هلڻ لڳي. گول روڊ ڪولمبو جو ڄڻ بندر روڊ آهي. پاڻ بندر روڊ کان به تمام ڊگهو. رات جا اڃا اٺ کنبه ڪي مس ٿيا هئا. دڪان بند ٿي چڪا هئا. مرڻينگ روشنيءَ ۾ اسان سندن نالا پڙهڻ لڳاسين: نھال فارميسي، گرين ڪئبن (هتي جي بامبي بيڪري_ جنھن جا ڪيڪ هن مھنگائي ۽ ملاوت جي زماني ۾ به کائڻ لائق آهن)، شوڀا، هوٽل درو، ليبرٽي سئنيما. ڪنال پٽيا علائقو ختم ٿيڻ تي بامبل پٽيا شروع ٿئي ٿو. کاٻي پاسي ٽورنٽنايونيو ۽ لِلرس روڊ وغيره جنھن تي ريڊيو سري لنڪا اسٽيشن، سفارتخانا ۽ ٻيون خوبصورت عمارتون آهن. ڪراچيءَ جي ڊفينس سوسائٽي ڄڻ آهي.
ٽيڪسي گول روڊ وٺي هلندي رهي. پڪڊلي ڪيفي اوميگ اِن، جيم هائوس جويلرس، نوراني ڊپارٽمينٽ اسٽور، تاراچند شاپ، گريٽ وال چائنيز هوٽل، گولڊن گيٽ هوٽل، تولارام اسٽور، سئوي هوٽل، ويلاوتا مارڪيٽ، سامهون سفائر هوٽل. ٽئڪسي سگنل ۽ ٽرئفڪ ڪري ترسي ٿي. کاٻي پاسي رستي جي ڪپر تي دڪانن مٿان فلئٽ جي بالڪنيءَ ۾ ويٺل ڪاڪو لال چند اسان کي ڏسي ٿو وٺي ۽ اسان کيس. ڏاڍي ڳالههنٿي. سيڪنڊ انجنير کي چيم: ”ابا لھه. ٻه منٽ ئي سھي. هنن وٽ ليئو ضرور پائڻو پوندو، نه ته دل ۾ ڪندا.“
• ڪاڪو لالچند ۽ پاروتي
ٽئڪسيءَ کي پئسا ڏئي لھي پئون ٿا. مين گيٽ مان ٿي ڪاڪي لالچند جي فلئٽ ڏي مٿي ڏاڪڻ تي چڙهياسين. ڪاڪو لالچند ۽ سندس گهر واري پاروتي هميشه وانگر ڪچھريءَ لاءِ آتا ويٺل_ ان ڪچھريءَ ۾ پاڻ فقط ڳالهائڻ جو پارٽ ادا ڪن. ٻڌڻ جو مھمان. سٺ ستر سالن کان به جهونا ٿيندا. هتي جي وڏن واپارين مان آهن. پئسو اڻ ميو اٿن. پنھنجي اڪيلي ڌيءَ سنيتا جي ڪجهه سال اڳ شادي ڪرائي هاڻ اڪيلا ۽ واندا، وار وٽيءَ تي بالڪني ۾ ويھي گول روڊ تي ايندڙ ويندڙ گاڏيون ۽ ماڻهو ڏسن. سندن مرشد حيدرآباد جو هڪ مسلمان بزرگ آهي جنھن جون تصويرون ۽ حضرت عليءَ جا نالا ڀتين تي لڳل. ڪنڊ ۾ گنيش ڀڳوان جو بوتو پڻ رکيل. ڏاڪڻ وٽ 1978ع جو ڪئلينڊر جنھن تي ڪرشن پنھنجن گوپين سان گڏ ڏيکاريل!
پاروتي، ويھڻ سان گهر جون، جھاز جون ۽ ملڪ جون خبرون پڇي ٿي_ فقط پڇي ٿي جو جواب ڏيڻ کان اڳ سندس ٻيو سوال شروع ٿيو وڃي. ”ڪڏهن اچڻ ٿيو آهي ڪولمبو ۾؟“
”ديدي ڪالهه آيا آهيون.“ ٻئي سوال کان بچڻ لاءِ ڪوڙ ڳالهائڻو پيو، نه ته ان جي وضاحت ڪير ڪري ته ڪولمبو ۾ هيترا ڏينھن هوندي به اڳ نه آيائو؟
”ڀلا ڇا پيئندائو؟“ ڪاڪو لالچند رڌڻي مان هڪڙا ٺڙيل پڪوڙا ۽ نائيس بسڪيٽ (جن مٿان کنڊ ٻرڪيل ٿيندي آهي)، ساسر ۾ آڻي ٽيبل تي سينگاري ٿو. ۽ سلوني نوڪرياڻيءَ کي چانھه ٺاهڻ لاءِ ننڊ مان اٿاري ٿو. پاروتي پڪوڙن جي واکاڻ ۾ اڀ ۽ ڌرتي هڪ ڪري ٿي. ”هن منھنجي گهوٽ کي (سندس مڙس اسي سالن جي پيٽي ۾ به هن لاءِ اڃا گهوٽ آهي) منھنجي هٿن کان سواءِ ٻئي ڪنھن جو کاڌو وڻي ڪونه، چوندو ڪُنو ڀلي هڪ پچي پر هجي تنھنجي هٿن جو.“
”ديدي! ڇڏ هاڻ اهي ڳالهيون. هر ڳالهه جي ڄمار هوندي آهي. اسان توهان جي اولاد جيڏا به ان عمر کان نڪري ويا آهيون.“
پر ديدي سو ڪٿي ٿي ٻڌي. پنھنجيءَ ۾ ئي شروع ...
”چڱو چڱو گهڻو ڪئي. هاڻ منھنجي ڳالهه ٻڌ. اڄ مارڪيٽ ويس ته تازو ڪوتمير آيو هو. مون چيو چٽڻي ان جي واهه جي ٿيندي. يڪدم رپئي جو ورتم. ڇوريءَ کي چيم ڪجهه پن سنئالا ته ڏي، ملڪ ۾ چڱو ڏسو ڪاهي پيو آهي. ٿوري دير اڳ اچو ها ته چٽڻي کارائين هان. ڀلا مانيءَ ڀور کائي ويندائو؟ چڻن جي دال منٽن ۾ ٺاهي وٺان. کٽاڻ به رکي آهي. يا کڻي وڃ. سمنڊ تي دل ڪچي ٿئي ته ٿوري چٽي ڇڏيندو ڪر.“
”نه نه ديدي. جلدي ۾ آهيون.“ کيس جهليوسين. پاڻ وئشنو آهن سو گوشت مڇي ته پري پر ڪڪڙ جو بيضو به نه کائين. سندن عقيدي موجب ڪنھن جي به جان نه وٺجي. ٿي سگهي ٿو آني ۾ به ٻچو ٿي ويو هجي.
• جاوتري ۽ جاڦل
”سلون جو ڪھڙو حال آهي اڄ ڪلهه؟“
”هن حڪومت ۾ آسرو آهي ته سري لنڪا سڌرندو. هن حڪومت واپارين کي همٿايو آهي ۽ ڌارين کي سري لنڪا گهمڻ جون سھوليتون ڏنيون آهن. هن ٻيٽ جي وڏي آمدني سياحن مان آهي.“
”ڀلا هتي جي اصلوڪن رهاڪن جو توهان لاءِ ڇا رايو آهي ۽ هاڻ اهي ڌنڌي ڌاڙي ۾ ڪيئن آهن؟“
”اڃان ته اسان اتي ئي آهيون ۽ اسان کي ڪڍي به نٿا سگهن جو سڄي واپار ۽ وڏين نوڪرين ۾ اسان ۽ ڏکڻ هندستان جا تامل نادو پکڙيا پيا آهيون. هتي جي ماڻهن کان ملڪ جو ڪاروبار هلي سگهندو سھي؟ کين فقط ننڊون کپن. سمهڻ جا سردار آهن. کين کائڻ لاءِ چانور، حڪومت طرفان مفت ملن. پوءِ اهي ڏاري جھڙا چانور کايو ستا پيا آهن. ٻيو نشو_ ارڪ شراب يا تاڙي. ڪن کي ته ايڏي نشي جي پِٽ آهي جو هفتي جا مليل چانور پھرين ڏينھن ئي وڪڻي شراب پي ڇڏيندا پوءِ ٻئي ڏينھن کان پنندا وتن. واپار ۽ ڏيتي ليتيءَ جي ته ڪا سُڌ ئي نه اٿن. باتڪ ڪپڙي جي ڇرائي (اجرڪ وانگر) اسان کانئن پنجين ڇھين رپئي ٺھرايون ۽ دڪان تي سينگاري فارينرس کي پنجاهه سٺ ۾ ڏيون. کين خبر به نه. کين رڳو پورهئي کان به اڳ ڪجهه پئسا، ٺڙڪو عيش لاءِ ملي وڃن. پر هاڻ مڙيئي ڪجهه هوش ۾ ايندا وڃن، پر تڏهن به ويھه ٽيھه سال کن ڇڪي وينداسين.“
چانھه پي يڪدم اٿي بيٺاسين.”چڱو هاڻي الله توهار.“
”وري ڪڏهن ايندائو.“ ڪاڪي پڇيو.
”اڄ رات ئي Sailing آهي.“ آئون وري ڪوڙ ڳالهايان ٿو.
”تنھنجي اڳواٽ اچڻ جي ڄاڻ هجي ها ته تولاءِ زمين تان ڪمال پٽ، دالچيني، جاوتري ۽ جاڦل گهرائي رکان ها. سري لنڪا ۾ منھنجي گهوٽ جو ته ڏاڏو 1882ع ۾ اچي رهيو هو ۽ ڪئنڊي پاسي زمينون به اٿن.“
هيٺ ٽئڪسيءَ لاءِ آياسين. پنج ڏهه منٽ گذري ويا ٽئڪسي نه ملي. هڪ همراهه فاڪس وئگن ۾ اچي رهيو هو تنھن لفٽ ڏني. پاڻ سڪيورٽي پوليس جو رٽائرڊ عملدار، تامل هو. ساڻس گڏ سندس زال به ويٺل هئي. اسان جي ٻڌائڻ تي ته نيويارڪ کان سلون لاءِ ڪارگو کڻي آيا آهيون ۽ جھاز تي ڪم ٿا ڪريون، هن ٻڌايو ته سندس هڪ ڌيءَ نيويارڪ۾ ڊاڪٽر آهي ۽ ٻي به ٻه چار مھنا اڳ اتي هئي، پر هاڻ لنڊن ۾ انٽرنشپ لاءِ آئي آهي. ٽيون پٽ جھاز تي ريڊيو آفيسر ٿيڻ لاءِ ٽريننگ وٺي رهيو آهي.“
پاڻ اصل ڏکڻ هندستان جا آهن. پاڻ ٻڌايائون ته پٽ کي نوڪري ملڻ بعد، سلون ۾ سندن هڙ ملڪيت وڪڻي، زال مڙس زندگيءَ جا آخري ڏينھن مدراس ۾ سڪون سان گذارڻ جو ارادو رکن ٿا_ جو هتي سري لنڪا ۾ هنن لاءِ حالتون، ڏينھون ڏينھن ڏکيون ٿينديون وڃن. هتي جا جهونا ۽ اصلوڪو رهاڪو، اسان کي پڙهيل ڳڙهيل ۽ نوڪرين ۾ ڏسي سڙن ٿا.” هنن ٻڌايو.
• چنڊ تارا آڻڻ وارو
اسان کي هوٽل ڪراڪ فورڊ ۾ اندر وڃي لاٿائون. بيٺل پوليس وارن ۽ سنترين کيس شايد سڃاتو. ادب سان سلوٽ ڪيائون. اسان ڏهه ڏهه رپيا داخلا في ڏئي اندر گهڙياسين، رڳو فارينرس کي اندر اچڻ جي اجازت آهي. سري لنڪا جون فقط ڇوڪريون اچي سگهن ٿيون، اها کيڏ، هن هوٽل ۾ ان ڪري به ڪئي وئي آهي جيئن چڱن ڀلن خاندانن جون ڇوڪريون بنا راز فاش ٿيڻ جي هتي اينديون رهن. اوسي پاسي جي ڪيترن شھرن کان آيل ٽيھه چاليھه کن ڇوڪريون ڦري رهيون هيون. ڪي فارينرس سان نچي رهيون هيون، ڪي پي رهيون هيون. هو گهر ۽ اوڙي پاڙي وارن کي اهو ٻڌائين ته ڪولمبو شھر ۾ ڪنھن اسپتال، هوٽل، جھاز ران يا هوائي ڪمپني وغيره ۾ رات جي ڊيُوٽي ڪن ٿيون. سندن سولو شڪار ڌاريان آيل سياح، واپاري، ايمبسين جا ماڻهو ۽ جھازي ٿين. هڪ ٻاويھن سالن جي ٻڌ سلوني گيتا نالي ڇوڪريءَ ٻڌايو ته هن کي ذري گهٽ هر رات ڪو نه ڪو گراهڪ هن هوٽل ۾ مليو وڃي ۽ مھيني ۾ ڇھه ست هزار رپياڪمائي ٿيو وڃي. ”ماءُ پيءُ پوڙهو اٿم. وڏن ڀائرن کي به نوڪري ناهي. ڀينرن جي شادي اڃان نه ٿي آهي. امان کي گهر جي خرچ لاءِ روز ٽيھه چاليھه رپيا ڏيان ۽ کيس ٻڌايو اٿم ته ڪولمبو جي هڪ هوٽل ۾ نوڪري ڪريان ٿي ۽ اهي پئسا روزانو سروس_ ٽپ طور ملن ٿا. باقي پئسا بئنڪ ۾ رکندي وڃان. هڪ نون ڪمرن جو گهر ٺھرائي رهي آهيان، جنھن تي ڏيڍ لک رپيا خرچ ايندو. ٻن سالن کان پوءِ جڏهن ٺھي راس ٿي ويندو ته پوءِ اهو مسواڙ تيڏئي هن مجبوريءَ کان ڇوٽڪارو حاصل ڪنديس.“
ٽيويھن سالن جي اڇي رنگ جي برگر ڇوڪري ليوني، جنھن جي ماءُ ڊچ ۽ پيءُ سلوني آهي، تنھن جي به اهڙي ئي ڪھاڻي آهي: ”مان سوچي به نه ٿي سگهس ته مون جھڙي پڙهڻ ۽ راندين ۾ هوشيار ڇوڪري، اسڪول ۾ نمبر کڻڻ واريءَ جي زندگي، هتي اچي انت ڪندي. مائٽن جي لاڏلي ۽ بي اوني، سڄو ڏينھن هاٽ پينٽ ۾ گهٽين ۾ کڏن تي ٽپندي رهندي هيس. چار سال اڳ جڏهن مئٽرڪ ۾ هيس ته اسان جي پاڙي ۾ رهندڙ هڪ پوليس کاتي ۾ نوڪري ڪندڙ ڇوڪري سان دوستي ٿي وئي. يقين ڪريو، مان ان وقت ايڏي معصوم هيس جو مون کي سٺائي ۽ خرابيءَ جي به خبر نه هئي. مون کي پنجون مھينو پيٽ ٿي ويو ته به مون کي ڄاڻ نه پئي ته ڇا مان ڇا ٿي ويو آهي. انهن ڏينھن ۾ گهر جون حالتون به عجيب ٿي ويون هيون. امان گذاري وئي، بابو ٻي شادي ڪري آيو. ماٽيلي ماءَ کي جڏهن منُھنجي پرڪارن جي خبر پئي ته باهه ٿي وئي. مون سان همدردي ۽ مدد ڪرڻ بدران جٺون پٽون شروع ڪري ڏنائين. آءٌ رئندي ٻار جي پيءُ وٽ ويس. مون لاءِ چنڊ تارا آسمانجي جهول مان ڇني آڻڻ وارو، ائين بدلجي ويو جيئن گڏھه جي مٿي تان سڱ!هن ته کيڏڻ لاءِ مون کي رانديڪو سمجهيو هو ۽ آئون هن جي واعدن ۽ ائڪٽنگ کي سچو سمجهي، هن جي هر حڪم کي مڃيندي آئي هيس. مون تان پنھنجي جان قربان ڪرڻ وارو، ان گناهه جو اعتراف ڪرڻ لاءِ به تيار نه ٿيو. آئون سرڪاري اسپتال ۾ ٻار جي ڊليوريءَ لاءِ داخل وڃي ٿيس. ڪو مائٽ يا خير خواهه نه هو جو کڻي چانھه جو ڍڪ به پياري. ڊليوريءَ بعد نوڪريءَ جو سوچيم. ماڻهو انگ اگهاڙو ته رهي سگهي ٿو پر پيٽ بکيو ڪير رهي سگهي ٿو. پر نوڪري ڪھڙي ڪريان. ٻار ڪنھن جي حوالي ڪريان. رئندي پنھنجي ماٽيلي ماءُ ڏي ويس تنھن مون کي هيڏانھن جي ڳالهه لاءِ رغبت ڏني ته مون کي رنڊي ٿي رهڻو پوندو، جيئن ڪمائي مان پنھنجو، پنھنجي ٻار جو پيٽ ڀري سگهان. ڪڏهن ڪڏهن سوچيندي آهيان ته ننڍي عمر جي ٿي ڪري ڇا وڏا وڏا ڪم ڪري رهي آهيان. ۽ اهو به سوچيندي آهيان ته مون جھڙيون ڪيتريون سوين هزارين غريب ملڪن جون ڇوڪريون هونديون جي ننڍپڻ جي بيوقوفين ۽ پيار ڀريل ٻولن ۾ اٽڪي، پنھنجي سڄي زندگي وڪڻي ڇڏينديون هونديون.“
• سڄي رات رڳو پَٽ پَٽان
هوٽل جي هال جي ڇت دونھين ۽ چونجهن بلبن سان ڀريل هئي. هڪدم گهڙڻ سان هڪ ٻئي کي چڱي طرح ڏسي به نه سگهجي. ڊائننگ فلور تي ڪجهه روشني هئي ۽ اسان ٻئي ڊانسنگ فلور جي ڀر واري ٽيبل تي ويٺل هئاسين. ٻه دفعا بئرو ڊرنڪ پڇڻ لاءِ آيو پر اسان نٽائي وياسين. ڪوڪا ڪولا جا ساڍا چار رپيا لڳا پيا هئا. بيئر پنڌرهن رپيا۽ ٽيون سنزانو شراب هو جنھن جو پيگ پنجويھه رپياکن. ڪجهه نه ڪجهه اصول مطابق پٺڻو ته هو پر في الحال اسان ڪوڪا ڪولا جھڙي سستي شيءِ کان به نٽائي وياسين. نيٺ مري مري ڏهه رپيا خرچ ڪياسين ۽ ٻه ڪوڪا ڪولا گهرايونسين ۽ رپيو بئري کي ٽپ. پيئڻ تي دل بنھه نٿي وري، جو ان ئي وهم ۾ مري رهيا هئاسين ته خبر ناهي ڪيترن ڏينھن جي اها بوتل هجي. اسان جھڙن ملڪن ۾ ڪير ٿو صحت ۽ هائجن بابت سوچي ۽ پراڻو مال گراهڪن کي ڏيڻ بدران اڇلي ڇڏي.
بوتل Vacuum-Tight به هجي يا نه ۽ ڪھڙي گئرنٽي ته شربت ۾ اهي ئي شيون پيل آهن جي اصل ڪمپنيءَ طرفان مقرر ٿيل آهن. جي ائين هجي ته پوءِ انگلنڊ ۽ بنگلاديش جي لڪس صابڻ ۾ فرق ڇو! پاڪستان ۽ آمريڪا جي سيون اپ ۽ ڪوڪا ڪولا جي لذت ۾ گهٽ وڌائي ڇو! سلون ۽ جاپان جي ساڳين نالن ۽ ڪمپنين وارين دوائن ۾ تفاوت ڇو_؟
اسان کي سڻڀي آسامي سمجهي، ڊانسنگ فلور تان هڪ ٻڌ سنگلي ڇوڪري، ڪانتي نالي، اسان جي ٽيبل تي اچي ويٺي.
”هيلو، انڊين _؟“
”نو.“ اسان وراڻيس.
”پاڪستاني؟“ هن پڇيو.
”ڪو سياسي اعتراض!“
”نه.“
اسان کي بور محسوس ڪندي به جڏهن ڄمي ويٺي ته سيڪنڊ انجنيئر پيئڻ لاءِ پڇيس:
”ڪوڪا ڪولا هلندي؟“ هن پنھنجي ڪوڪ آفر ڪيس.
”نه ڊيئر. سنزائو پياريو.“هن نخرو ڪيو.
”ڇڏ يار، چرچا.گرميءَ ۾ ساهه ٿو وڃي. پاڻ جھرن غريب ملڪن ۾ پيئڻ لاءِ پاڻي ئي مس مس نصيب ٿئي ٿو. ڀلا بيئر تائين گذارو ٿي سگهندو؟“ مون کلندي پڇيومانس.
”نه هَني! مان سنزائو پيئنديس.“هنضد ڪيو.
”ماري ڇڏئي. هروڀرو ٻئي جو کيسو خالي ڪندينءَ ڇا؟ هاڻ هڻ شيطان کي موچڙو، اڄ کڻي ڪوڪ پي. مون کي خبر آهي ته سنزائو جي نالي ۾ جام شربت بدران ”جام ڪوڪا ڪولا“ توهان کي ملي ٿي، ڇا ائين ناهي؟“
هوءَ کلي ٿي، آءٌ وڌيڪ پڇانس ٿو.
”ڀلا اهو ٻڌاءِ ته شراب جي هڪ پيگ پٺيان توهان کي ڪميشن گهڻي ملي _؟“
هيڏانھن هوڏانھن نھارڻ لڳي، ڄڻ هوٽل جو مئنيجر (سندس چواڻي ’باس‘) سندس مڻڪي وٽ بيٺو هجي. اسان کيس همٿايو. ٻڌاءِ ٻڌاءِ، پليز. ڊڄين ڇو ٿي. ڪنھن کي خبر پئي ته به وڌ ۾ وڌ توکان هتي جي نوڪري کسيندا نه، اهڙي نوڪري ته تو جھڙي من موهڻيءَ کي، هتي جي هر هوٽل ۾ ملي سگهي ٿي.
نيٺ ڊڄندي ڊڄندي آهستي ٻڌايائين: ”فقط ٻه رپيا.“
”بس. چڱو پنج رپيا اسان کان وٺجانءِ ۽ اڄ ڪوڪا ڪولا ئي پيءُ. پنھنجي باس جي ايڏي ڪمائي ڪرائڻ مان ڇا فائدو؟“
”توهان جھازي نٿا لڳو.“هن چيو.
”توکي ڪيئن خبر پئي_؟“
”بس توهان جي ڳالهين ۽ ڪنجوسيءَ مان. واپاري آهيو؟“
”ڪلبن جي زندگيءَ تي ريسرچ ورڪ ڪري رهيا آهيون، ٿيسس لکڻ لاءِ. شاگرد آهيون، آمريڪا جي هڪ يونيورسٽيءَ ۾.“
”پر آهيو ته پاڪستاني نه!“
”ها آهيون ته پاڪستاني. لڳي ٿو ته آمريڪن جي مقابلي ۾ پاڪستاني توکي نٿا وڻن.”
”وڻن ٿا ان ڪري جو هو نقصانڪار نه آهن. آمريڪن وانگر يا ٻين يورپين وانگر گهڻو پي جهيڙو نٿا ڪن. پر منجهن رڳو هڪ خراب ڳالهه آهي. نه پاڻ ننڊ ڪن نه ٻئي کي ننڊ ڪرڻ ڏين. سڄي رات رڳو پَٽِ پَٽان.“
• سڃا هليا آهن ڀينگين وٽ ...
اسان جي زور سان کلڻ تي ڀر واري ٽيبل تان هڪ همراهه اٿي اچي اسان کان اڙدوءَ ۾ پڇيو ته پاڪستاني آهيو.
”ها خير؟“
”يار اسان به پاڪستاني آهيون. هڪ عرض آهي. اسان جي مدد ڪندائو؟“ هو پنھنجي ٽيبل تي ويھڻ لاءِ آفر ڪرڻ لڳو. آئون وڃي ساڻس ويٺس. پاڻ ڪراچيءَ جو هو، ٻه لائلپور جا ۽ ٻه حيدرآباد جا سنڌي هئا.
”جھازي آهيو__؟“ مون پڇيومانِ.
”نه ادا_ اسان هتي گهمڻ جي ويزا تي گذريل ٽن مھنن کان آيا آهيون ۽ نوڪري جي ڳولا ۾ آهيون. سوچيوسين ته من هتي ڪا ملي وڃي. سڄو ڏينھن آفيسن ۽ جھاز ران ڪمپنين جا ڌڪا پيا کائون.هرهڪ، ٻارهن هزار کن، هتي رهڻ جي دوران خرچ ڪري چڪو آهي پر اڃان ڪو اميد جو ڪرڻو نظر نٿو اچي.“
”يار افسوس جي ڳالهه آهي جو توهان کي خبر ناهي ڪھڙي چرئي، سري لنڪا ۾ نوڪريءَ جي ڳولا لاءِ موڪليو آهي. هي ته سُڃا هليا آهن ڀينگين وٽ ته عيد ڪڏهن ٿيندي” وارو حساب ٿيو. هتي کان ته پنھنجي ملڪ جو ڪو حال آهي.“
”پنھنجي ملڪ ۾ جھاز جي نوڪريءَ لاءِ ’سي ڊي سي‘ ڏکيو ٿو ٺھي ملي. سو اسان ٻڌو ته يوناني جھازن تي، پاسپورٽ تي، ڪولمبو مان رکن ٿا. پر اسان ته جنھن به جھاز تي وڃون ٿا ته انڪار ۾ جواب ملي ٿو. هاڻ توهان ڪو ٻڌايو ته ڇا ڪريون.“
”افسوس جو مون کي ان بابت ڪو تجربو ناهي. پاڪستاني جھازن تي، جيڪي به خلاصي موڪليا ويندا آهن، سي ڪراچيءَ جي ’گورنمينٽ شپنگ آفيس‘ چونڊ ڪري موڪليندي آهي ۽ کين C.D.C اها ئي ڏيندي آهي. باقي يوناني جھازن تي واقعي پاڪستاني ٺلهو پاسپورٽ تي هلندا رهندا آهن جي اٿينس يونان، ڪئناڊا يا ٻين ڌارين ملڪن مان وڃي چڙهندا آهن. ڪالهه ڪولمبو ۾ هڪ ’ڪئٽل_ شپ‘ آيل آهي، جيڪو آسٽريليا کان رڍون ۽ ڍڳيون ايران کڻي ويندو آهي. ان تي ڪافي پٺاڻ جھازي آهن انهن کان معلوم ڪري سگهو ٿا.اهو جھاز اسان جي جھاز جي ئي ڀر ۾ بيٺل آهي.“
آئون کانئن موڪلائي اٿيس. سيڪنڊ انجنير ياد ڏياريو ته جھاز تي کڻي وڃڻ واري لانچ جو وقت اچي ٿيو آهي. جلدي جلدي ’ويلاوتا‘ مان ٽئڪسي ڪري بندرگاهه جي گيٽ نمبرون وٽ اچي نڪتاسين. ڪسٽم ۽ پورٽ جي عملي کي رسمي کيڪار ڪري، اچي لانچ ۾ ويٺاسين.